Eliza Orzeszkowa urodziła się 6 VI 1841 roku w Milkowszczyźnie, zmarła natomiast 18 V 1910 roku w Grodnie, tam też została pochowana. To wybitna powieściopisarka, nowelistka, publicystka. Była córką zamożnych ziemian. Eliza Orzeszkowa w roku 1858 wyszła za mąż. Lata spędzone w Ludwinowie pod Kobryniem (majątek jej męża) odegrały znaczącą rolę w życiu pisarki. Wśród ludu prowadziła pracę oświatową. Brała udział w służbach pomocniczych powstania styczniowego. W swym domu ukrywała również R. Traugutta i przewoziła go do granicy Królestwa Polskiego. W 1865 roku jej mąż został zesłany do guberni permskiej. Pisarka wróciła wówczas do Milkowszczyzny. Po uzyskaniu unieważnienia małżeństwa (1869 r.) osiadła w Grodnie. Eliza Orzeszkowa była współwłaścicielką wypożyczalni i księgarni wydawnictwa w Wilnie (od roku 1879). Niestety, w roku 1882 firma została zamknięta, a pisarka skazana na internowanie przez okres trzech lat w Grodnie, co przeciągnęło się do lat pięciu. W roku 1894 wyszła ponownie za mąż. Eliza Orzeszkowa była dwukrotnie wysuwana do Nagrody Nobla (1905 i 1909 r.). W roku 1906 otrzymała nagrodę im. F. Kochmana.
Twórczość pisarki można podzielić na trzy okresy:
I 1866 - 1876: powstawały tu powieści tendencyjne. Eliza Orzeszkowa przeciwstawiała się romantyzmowi, a od literatury żądała prawdopodobieństwa życiowego. Warto tu wymienić: "Obrazek z lat głodowych" (opowiadanie, jej debiut), "Ostatnia miłość", "Na prowincji", "W klatce", "Cnotliwi", "Pan Graba", " Na dnie sumienia", "Marta".
II 1877 - 1891: "Meir Ezofowicz" rozpoczyna właśnie ten okres w życiu pisarki. Jest to moment przejścia do powieści realistycznej, poruszenie problematyki narodowej oraz społeczno - - demokratycznej. Należy tu wymienić takie pozycje, jak: "Widma", "Sylwek Cmentarnik", "Niziny", "Dziurdziowie", "Nad Niemnem", "Cham", "Jędza" i inne.
III 1892 - 1910: w tym okresie pisarka odrzuca ateizm i antyklerykalizm, pogłębia analizę psychologiczną, skupia się na jednostce i jej przeżyciach. Utwory z tego etapu to jej szczytowe osiągnięcie. Należą tu między innymi: "Dwa bieguny", "Argonauci", tom nowel "Iskry", "Gloria victis" (tom opowiadań z 1910 roku, który zawiera osobiste wspomnienia pisarki).
Eliza Orzeszkowa to bardzo wybitna postać. Jej twórczość była w pewnym stopniu inspiracją dla S. Żeromskiego, W.S. Reymonta czy dla M. Dąbrowskiej. To, co "wyszło" spod pióra pisarki jest dokumentem historycznym. Znajdziemy tam bowiem obraz społeczeństwa na ziemiach wschodnich w 2 połowie XIX wieku. Dzieła Elizy Orzeszkowej były tłumaczone na około 20 języków.
18 maja 1910 r. w Grodnie zmarła Eliza Orzeszkowa. Autorka wielu powieści, noweli i opowiadań. Pisarka pozytywistyczna, jedna z czołowych postaci polskiego realizmu.
Urodziła się w zamożnej ziemiańskiej rodzinie herbu Korwin, 6 czerwca 1841 roku w Miłkowszczyźnie koło Skidla, w ówczesnym powiecie grodzieńskim. Była młodszą córką adwokata Benedykta Pawłowskiego i jego drugiej żony Franciszki z Kamieńskich. Jej ojciec zgromadził w rodzinnym domu cenną galerię obrazów i bibliotekę liczącą kilka tysięcy tomów. Eliza bardzo szybko zaczęła przejawiać talent artystyczny. Pisała opowiadania i dużo czytała. W 1852 roku jedenastoletnia Eliza w towarzystwie babci pojechała do Warszawy na pensję sióstr sakramentek. Jej najbliższą przyjaciółką została Maria Wasiłowska (później Konopnicka), która przyjechała do Warszawy w 1855 roku z siostrą Wandą. Przyjaźń ich scementowana dodatkowo wspólnymi zainteresowaniami literackimi, przetrwała całe życie. Maria, tak jak Eliza, bardzo lubiła czytać i deklamować poezję - szczególnie zakazane utwory Adama Mickiewicza. Talent Elizy i Marii docenił nauczyciel Ignacy Kowalewski. Powiedział, że są chlubą pensji. W maju 1857 roku Eliza zamieszkała w Grodnie. Chętnie uczestniczyła w balach. Na jednym z nich poznała Piotra Orzeszkę, dalekiego kuzyna jej ojczyma. Był od niej starszy o szesnaście lat. Dawniej lgnął do kobiet, koni i kart, ale teraz zapragnął ustatkowania. Kilka dni po balu swat przybył prosić o rękę młodej panny. 21 stycznia 1858, w wieku niespełna 17 lat, wyszła za mąż za wybranego jej przez despotyczną matkę ziemianina z powiatu kobryńskiego Piotra Orzeszkę i zamieszkała w jego majątku Ludwinowie. Pierwsze lata jej pobytu określała potem mianem „beztroskiego karnawałowania” a także swoim „uniwersytetem”. Po pewnym czasie wróciły jej pensjonarskie marzenia o uszczęśliwianiu wsi. Wraz z młodszym bratem męża, Florentym, założyła w Ludwinowie szkółkę wiejską. Jednocześnie narastały konflikty z mężem, który nie podzielał ich fascynacji wsią i wiejskim ludem. W roku 1862 Orzeszkowa przebywała dłuższy czas w Warszawie, gdzie pod wpływem patriotycznych kazań rabina Markusa Jastrowa podjęła hasło asymilacji Żydów. Wróciła do Ludwinowa i przebywała tam przez okres powstania 1863. Uczestniczyła w nim w zakresie służby pomocniczej na rzecz powstańców. Najprawdopodobniej w początkach czerwca 1863 r. w Ludwinowie przebywał przez około dwa tygodnie Romuald Traugutt, którego później, w lipcu, Orzeszkowa we własnej karecie odwoziła do granic Królestwa. Mąż Orzeszkowej nie brał czynnego udziału w powstaniu, ale tylko za jego zgodą i na jego odpowiedzialność Traugutt mógł przebywać w Ludwinowie. Zadenuncjowany przez służbę Orzeszko został aresztowany jesienią 1863 r., a w marcu 1865 zesłany na Sybir do guberni permskiej. Jego majątek skonfiskowano. Eliza, wbrew pierwotnym postanowieniom, nie pojechała za nim, tylko przeniosła się do Miłkowszczyzny. Po latach swoje ówczesne postępowanie uznała za poważny błąd etyczny, tym bardziej, że nie wróciła do męża także wtedy, kiedy po amnestii przyjechał do kraju i osiadł w Warszawie. Jeszcze podczas pobytu męża na zesłaniu wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa, które uzyskała w 1869 r. Nie radząc sobie z zarządzaniem majątkiem ziemskim, zdecydowała się na sprzedaż Miłkowszczyzny, do czego doszło w 1870. Od roku 1869 zamieszkała w Grodnie. W roku 1894 Eliza Orzeszkowa wyszła za mąż za wieloletniego przyjaciela, Stanisława Nahorskiego. Poświęcała wiele czasu na akcje filantropijne i społeczne. Korespondowała z wieloma wybitnymi osobistościami ówczesnego życia społecznego i literackiego, takimi jak Leopold Méyet oraz Zygmunt Miłkowski. Współpracowała z tygodnikiem Bluszcz. 19 listopada 1896 roku podczas hucznie obchodzonych jej imienin, mąż, mecenas Nahorski dostał paraliżu serca i zmarł. Był to dla Elizy ogromny cios. W pierwszych latach swej twórczości literackiej Eliza Orzeszkowa była czynną propagatorką ideologii pozytywizmu. Znała dzieła współczesnych filozofów: Buckle’a. J.S. Milla, Spensera, Taine’a i Renana. Przeciwstawiała się romantyzmowi, głosiła ewolucjonizm i agnostycyzm, czasami skłaniała się wręcz ku ateizmowi i poglądom antyklerykalnym. Uważała, że literatura powinna służyć naprawie społeczeństwa, a prawdopodobieństwo życiowe jest w utworach o wiele ważniejsze od fantazji i oryginalności. Bardzo żywo zajmowała ją zwłaszcza kwestia emancypacji kobiet. Poruszała ją zarówno w opowiadaniach, nowelach i powieściach tendencyjnych (Marta), jak i w tekstach publicystycznych („Kilka słów o kobietach”, 1870). W okresie od końca lat 70. do lat 90. XIX wieku powstały najbardziej znane i najlepsze powieści Elizy Orzeszkowej. Rozczarowanie hasłami pozytywizmu skłoniło ją do porzucenia prostej twórczości tendencyjnej. W powieściach pojawiają się urozmaiceni i pogłębieni bohaterowie, nieraz pochodzący z najniższych sfer społecznych. Język utworów staje się żywszy i bogatszy (np. Eliza Orzeszkowa wprowadza w dialogach gwarę). Tematyka powieści i noweli jest bardzo różnorodna: pojawiają się w nich obrazy z życia wsi i miasta, z czasów współczesnych i ze starożytności; autorka podejmuje próby rozliczenia z przeszłością (powstanie styczniowe) i porusza ważne współczesne kwestie społeczne (np. życie na wsi, położenie chłopów, sytuacja Żydów - „Meir Ezofowicz”). Wiele utworów przedstawia „w przekroju” problemy i konflikty społeczne i narodowe („Nad Niemnem”). W ostatnim okresie twórczości Eliza Orzeszkowa zwróciła się ku zainteresowaniu psychologią, kwestiami etycznymi i religijnymi. Odeszła od ateizmu i antyklerykalizmu. W utworach koncentrowała się na życiu wewnętrznym bohaterów, nieustannie powracała też do rozliczeń z powstaniem styczniowym. Zwracała uwagę na problem emigracji z Polski ludzi młodych i uzdolnionych. Jej utwory z tego okresu charakteryzuje pełen liryzmu styl, niektóre są pisane prozą poetycką. Eliza Orzeszkowa pozostawiła również kilka utworów autobiograficznych oraz obfitą korespondencję z polskimi i zagranicznymi pisarzami, działaczami i uczonymi. W 1904 roku nazwisko Elizy Orzeszkowej pojawiło się wśród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla. Jej kandydaturę zgłosił Aleksander Brueckner, ówczesny profesor uniwersytetu berlińskiego. Kandydatura uzyskała natychmiastowe poparcie Alfreda Jensena, który w opracowaniu na temat twórczości artystki stawiał ją nawet pod niektórymi względami wyżej od Henryka Sienkiewicza. Wkrótce wszyscy członkowie Komitetu Noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych książek i nowel Orzeszkowej zgodnie wyrazili opinię, iż wyróżnienie należy się jej w równym stopniu, co autorowi „Quo vadis”. Część członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Henrykowi Sienkiewiczowi, mniejsza grupa zaproponowała podział nagrody. Argumentowali to tym, że pisarz jest i tak w Polsce bardziej znany i popularny, natomiast wyróżnienie wraz z nim równej mu poziomem artystki spowoduje zasłużony wzrost jej popularności. Niestety argumentacja mniejszości nie przekonała przeciwników, którzy wspólnie twierdzili, że podziały nagród są niezgodne z intencją fundatora. Nagroda trafiła więc tylko w ręce Sienkiewicza. Pomyślniejsze perspektywy zarysowały się dla Orzeszkowej już w roku 1909, jednak Szwedzi domagali się nagrody dla swej rodaczki, Selmy Lagerlöf, która zdobyła to wyróżnienie. Po ciężkiej chorobie serca Eliza Orzeszkowa zmarła i została pochowana w Grodnie, 23 maja 1910 r. Nabożeństwo żałobne, w czasie którego przyjaciel i spowiednik Orzeszkowej, ksiądz Stanisław Miłkowski, w farze grodzieńskiej wygłosił okolicznościowe przemówienie. Jeden z żałobnych mówców, Józef Kotarbiński, podsumowując życie, działalność społeczną i literacką wielkiej pisarki użył nad trumną znamiennych słów: „Ona była żywą mądrością i czującym sercem całej epoki...”
opr. Alicja Rosłon
Źródła: Ernest Kacperski-Eliza Orzeszkowa Agnieszka Szurek-Eliza Orzeszkowa-biografia Wikipedia-Eliza Orzeszkowa
Po pięciu latach spędzonych na pensji sióstr sakramentek, Eliza w wieku 17 lat wyszła za mąż za Piotra Orzeszko (21 stycznia 1858 r). Po hucznym weselu nowożeńcy zamieszkali w majątku na Podolu. Niestety małżonkowie po niespełna pięciu latach zaczęli myśleć o separacji.
W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Dwór państwa Orzeszków stał się miejscem schronienia i pomocy dla walczących. Echa tamtych wydarzeń znalazły swoje odbicie w piśmienniczej twórczości pisarki, m.in. w Nad Niemnem.
W 1864 roku Eliza ostatecznie opuściła swojego męża i wróciła do rodzinnego majątku pod Grodnem. Piotr Orzeszko w tym czasie został aresztowany za sprzyjanie powstańcom i zesłany do Permu. Eliza Orzeszkowa nie udała się razem z nim na wygnanie i ku powszechnemu zgorszeniu przeprowadziła bardzo kosztowny proces rozwodowy. W 1869 roku małżeństwo zostało unieważnione, a pisarka sprzedała rodzinny majątek i przeniosła się do Grodna.
W Grodnie poświęciła się całkowicie działalności pisarskiej. Tam powstały powieści Meir Ezefowicz, Marta, Dziurdziowie, Niziny, Nad Niemnem oraz Cham. W 1879 roku została współwłaścicielką wydawnictwa polskiego w Wilnie. Trzy lata później władze carskie po zamknięciu pisma internowały pisarkę na pięć lat w Grodnie.
Piotr Orzeszko zmarł w 1874 roku. Po jego śmierci pisarka powtórnie wyszła za mąż w 1894 roku za znanego adwokata Stanisława Nahorskiego. Eliza Orzeszkowa dwukrotnie kandydowała do Nagrody Nobla w 1905 i 1909 roku. Tuż przed śmiercią stworzyła cykl Gloria victis, poświęcony powstaniu styczniowemu. Pisarka zmarła 18 maja 1910 roku.
Kalendarium:
20 czerwca 1841 r - urodziła się Eliza Pawłowska (później Orzeszkowa).
21 stycznia 1858 r - ślub z Piotrem Orzeszką.
1860 r - założenie szkoły dla chłopskich dzieci.
1869 r - unieważnienie małżeństwa. Przeprowadzka do Grodna.
1874 r - śmierć Piotra Orzeszki.
1878 r - śmierć matki
1879 r - zostaje współwłaścicielką wydawnictwa polskiego w Wilnie.
1882 r - internowanie pisarki w Grodnie na pięć lat przez władze carskie.
Eliza Orzeszkowa: Uczestniczka powstania, emancypantka, naukowiec
„W białoruskim chłopie widziała człowiek i szanowała go jak człowieka” – takimi słowy zareagowała sto lat temu, 18 maja 1910 roku, na śmierć Elizy Orzeszkowej białoruska gazeta „Nasza Niwa”. Pisarka, urodzona w podgrodzieńskiej wsi Milkowszczyzna, została klasykiem polskiej literatury. Jej utwory „Nad Niemnem”, „Cham”, „Niziny” zostały napisane na podstawie ówczesnego materiału białoruskiego. Ale czy są one elementem białoruskiej literatury?
– W szeregu utworów Orzeszkowej brzmi dialekt białoruski. Pisarka interesowała się etnografią i folklorem... Znany jest jej przychylny stosunek do Franciszka Bahuszewicza – mówi filolog Lawon Barszczeuski. – Jej zainteresowanie białoruskością wynikało z zainteresowania wsią, z przeciwstawienia jej „zespsutej” cywilizacji miejskiej.
Wytwórnia filmowa „Biełaruśfilm” aktywnie szuka postaci historycznych i utworów klasycznych przydatnych do ekranizacji. Zapowiadane są „Kłosy pod sierpem twoim”, czteroodcinkowy film o Janku Kupale. Ale dlaczegóżby nie skorzystać z twórczości Orzeszkowej? Jak raz materiał białoruski, epickie obrazy nadają się do nakręcenia interesujących filmów z hollywoodzkim rozmachem. Również jej życiorys, jak sądzi poeta Michał Aniempadystau, warty jest ekranizacji.
Epizod 1. Uczestniczka powstania styczniowego. Historycy są zgodni, że Orzeszkowa pomagała powstańcom Konstantego Kalinowskiego czym mogła. Zajmowała się zaopatrzeniem oddziału Romualda Traugutta działającym w rejonie Kobrynia.
Po porażce oddziału w lesie pod Horkami Eliza Orzeszkowa uratowała ciężko rannego Traugutta i swoją karetą wywiozła go do granic Królestwa Polskiego. Po upadku powstania jej mąż Piotr został zesłany na Sybir, a majątek skonfiskowano. Zmuszona była do milczenia o swoim udziale w powstaniu, o czym przyznała się bliskiemu przyjacielowi pod koniec życia.
Epizod 2. Emancypantka. Europejski rozgłos przyniosła jej powieść „Marta” (1873) – będąca protestem przeciwko zniewoleniu kobiet w ówczesnym świecie. Wniosek płynący z powieści był następujący: wychowanie „fortepianowe” panienek nie przygotowuje ich do samodzielnego życia. Natomiast w oczach szlachty grodzieńskiej pisarka była postrzegana jako znienawidzona „emancypantka”, ponieważ żyła bez ślubu z adwokatem Stanisławem Nahorskim, nosząc nazwisko porzuconego męża.
Epizod 3. Naukowiec. Eliza Orzeszkowa wiele podróżowała po Białorusi, zapisała 228 nazw roślin. Dla wszystkich nazw białoruskich przy pomocy znajomego botanika znalazła łacińskie odpowiedniki. Należy podkreślić, że wiele nazw roślin, zapisanych przez Orzeszkową, nie odnotowują słowniki białoruskie.
