Krystynopol, pow. sokalski, woj. lwowskie

Krystynopol

Krystynopol (al. Krystiampol, po rusku Krystynopil, po łacinie Christinopol, w czasach ZSRR - Czerwonograd), miasteczko w pow. sokalskim, 195 m.n.m.. o 74 kil. od Lwowa, 13 kil. na połud. połud. zach od sądu powiatowego w Sokalu, między 50° 21' 45" a 5C° 24' 15" szer. i między 41° 52' a 41° 55' 15" wschód, dług. od F. Na północ leżą Boratyn i Dobraczyn, na półu. wschód Kłusów, na wsch. Bendiuha poturzycka, na południe Parchacz, na zachód Ostrów. Wzdłuż granicy wschodniej płynie od południa na północ krętym biegiem Bug, oddzielając Bendiuchę poturzycką i Kłusów, poczem skręca na półn. wsch. i płynie do Kłusowa. OJ. lewego boku wpada do niego w obrębie miasteczka Zołokija. Nadpływa ona od zachodu z Ostrowa, kilkoma ramionami, które się łączą w odległości półtora kil. od ujścia. Potok przybiera odtąd kierunek połud. wsch. i zatrzymuje go aż do ujścia. W dolinie Żołokii i na północ od niej leżą zabudowania wiejskie i przysiółek Nowydwór. Najwyższe wzniesienie czyni tutaj 202 m. W stronie południowej wznosi się wzgórze Krystynopol do 199 m. w polu zwanem: od Kaplicy. Własn większa (Tadeusza hr. Wiszniewskiego) ma roli ornej 232, łąk i ogrodów 116, pastwisk 82 mr.; własn. mniejsza roli ornej 942, łąk i ogr. 602, pastw. 72 mr. Miasteczko położone u spływu Bugu i Sołokii, liczy 5000 mieszkańców, w tem 750 Polaków, 600 Rusinów, 3650 Żydów. Oddalenie od dworca 1 i pół km, dorożka 1 kor. Domy zajezdne: Noe Szafrański, Reiss (pok. 1 kor.).

Par. rzym. katol. w miejscu, należy do dek. bełzkiego, archidyecezyi lwowskiej i ma 8 wai: Boratyn, Dobraczyn, Kłusów, Madziarki, Nowydwór, Parchacz, Sielec i Zawisznia. Parafię powierzono r. 1797 oo. Bernardynom, dla których Kazimierz Szczęsny na Potoku i Podhajcach Potocki, kasztelan krakowski, klasztor i kościół w r. 1695 fundował i ciało św. Klemensa z Rzymu sprowadzone tu złożył r. 1730. Kościół jest murowany; rok konsekracyi niewiadomy. Par. gr. katol. takżw w miejscu, należy do dek. bełzkiego a dyec przemyskiej i ma filie w Kłusowie, Parchaczu i Horodyszczu. Urząd parafialny sprawują oo. bazylianie, mający w Krystynopolu klasztor i cerkiew. Założycielem tego monastyru był Franciszek Salezy Potocki, wojewoda kijowski. Jeszcze około r. 1763 postanowił on był powierzyć duszpasterstwo w swem dziedzicznem miasteczku Krystynopolu oo. bazylianom i w tym celu wydał 27 września r. 1763 w Tartakowie akt fundacyjny, oznaczający dostateczną dotacyą dla klasztoru. Początkowo miał być klasztor drewniany, a między innemi warunkami postawił Potocki także i ten, iżby zakonnicy brali udział w procesyach, odbywanych w kościele bernardyńskim, a oraz pomagali bernardynom w obowiązku spowiadania. Bazylianie nie chcieli jednak przyjąć tych warunków i dlatego też fundacya weszła w życie nieco później dopiero, kiedy Potocki od pomienionych warunków odstąpił, a kapituła brzeska r. 1772 fundacyą przyjęła. Dzisiejszy klasztor i cerkiew św. Jura są wymurowane kosztem Potockiego od 1771 do 1776 Dobrodziejem klasztoru był Jozafat Wysocki, archimaudryta żółkiewski, który zapisał na klasztor 20000 zł. W klasztorze przebywa 3 zakonników. (Historyą monasteru podają: ,,Szematyzm czyna św. Wasylia i pohliad na monastyre ruskie, Lwiw, 1867 str. 28; ,,Capitulum generale Congr. Ruth. O. S. Basilii M. Brestense 1772 A. celebratum" w Bibl. zakonu św. Onufrego we Lwowie). Rkp. Ossol. Nr. 1087 fol. 243 zawiera następujące podanie o ZPłożeniu klasztoru krystynopolskiego, zaczerpnięte z ksiąg miejscowych: „Paroch rit. gr. tamtejszy, niejaki Bielański, niemając na utrzymanie swej licznej rodziny dostatecznych funduszów z parochii, usiłował wprowadzić różne od gromad daniny. W r. 1763, gdy lud w czasie świąt wielkanocnych ze święconem do cerkwi się zgromadził, paroch póty im pieczywa święcić wzbraniał się, pókiby każdy coś z święconego i czwartej części z prosięcia jemu nie oddał. Sprzeczny temu żądaniu lud, niepoświęcone do domu zabrawszy pieczywo, do W. S. Potockiego ze skargą się udał, który, wyinkwirowawszy obie strony, do bazyliana do najbliższego posłał klasztoru, pieczywa poświęcić nakazał, a odebrawszy parochią, przyłączył ją do ufundowanego niebawem klasztoru. Jerzy Stupnicki, herbu Sas, konfederat barski, uchodząc przed Rossyanami, schronił się do klasztoru bazylianów, gdzie, przywdziawszy na się habit zakonny, uszedł niewoli, a później wstąpił do stanu duchów., którego suknię stale przywdział na siebie".

W K. jest szkoła etat. dwuklasowa, urząd pocztowy i telegraf., a będzie także stacya budującej się właśnie kolei jarosławsko-sokalskiej. Miasteczko jest jednem z głównych ognisk handlu zbożowego i podniosło się w ostatnich czasach po pożarze z r. 1854. Wiele domów pokryto blachą. Jest tu cegielnia pospolita, gorzelnia i browar. Jest także fundusz ubogich, założony r. 1695 przez wojewodę Szczęsnego Potockiego. Celem funduszu wspieranie miejscowych ubogich. Majątek zakładowy wynosi 1976 zł. Zawiaduje funduszem klasztor oo. bernardynów.

Pałac wraz z przyległym parkiem widownią zdarzeń opisanych w Maryi Malczewskiego; 26 grudnia 1770 odbył się w cerkwi w Niestwicach potajemny ślub Szczęstnego Potockiego, syna wojewody, z Gertrudą Komorowską, a już 13 lutego 1771 utopiono ją w stawie w Jastrzębicy. Pochowana w Witkowie Nowym. Szczęsny Potocki przeniósł potem swą rezydencyę do Tulczyna, zaś F. S. Potocki spoczywa w kościele Bernardynów. Renesansowy ów kościół posiada piękne freski Stroińskiego, barokowe. Godną widzenia jest też stara renesansowa synagoga i cerkiew Bazylianów fundacyi Potockich z . 1771. Koło przysiółka Nowy Dwór wykopano kilka starych urn i narzędzi krzemiennych (w Muz. Dzied.). W r. 1769 rozegrała się między Krystynopolem a Dobraczynem bitwa konfederatów z Rosyanami. Pozostały po niej wspólne groby poległych i dwie figury pamiątkowe.

Miasteczko założył około r. 1692 Szczęsny Kazimierz Potocki, dzielny wojownik pod znakami Czarnieckiego, towarzysz wszystkich wypraw Jana III, wojewoda krakowski i hetman p. k. i nazwał je od imienia swej żony, Krystyny Lubomirskiej, córki Jerzego, marszałka w. k. Na kilka dni przed zgonem doręczono mu w Sokalu nominacyą na kasztelana krak, i buławę w. k. Zmarł on 15 maja r. 1702. a zwłoki jego pochowano w kościele bernardynów, przez niego fundowanym. Tak on, jako też i jego w prostej linii potomkowie, pisali się na Krystynopolu, gdzie, zwykle przemieszkując, nader wystawne wiedli życie. Syn jego, Józef, strażnik w. k., dokończył fundacyi bernardynów, a zwłoki jego złożono także w kościele bernardyńskim. Zmarł on r. 1723. Po nim objął obszerne majętności, powiększone wnioskiem swej żony, syn Józefa Franciszek Salezy, od r. 1756 wojewoda ziem ruskich. On tu wystawił pałac, założył ogród i podniósł to micjsce do kwitnącego stanu. Niechętny Czartoryskim, usiłował zniweczyć ich zamiary, i dlatego utrzymywał w tej swojej stolicy liczne nadworne roty i kilkadziesiąt dział spiżowych. Po jego śmierci r. 1772 podupadł K., gdy syn wojewody Stanisław Szczęsny przeniósł swe mieszkanie do Tulczyna. Dobra te kupił Mac. Starzeński, po którym odziedziczył je syn jego Adam, a po nim córka tegoż Zofia hr. Ożarowska. Ta sprzedała je Fuchsom. Dziś należy K. do Tadeusza hr. Wiszniewskiego. Starożytny wspaniały zamek, po ostatnim pożarze odnowiony, zachował w głównych zarysach swe dawne kształty. Z tego pałacu wyszedł rozkaz odegrania krwawego dramatu, uwiecznionego piórem Malczeskiego. Położony przy nim obszerny ogród w niczem się nie zmienił. Te same szumią tu majestatyczne drzewa, pod któremi niegdyś „Wacław" dumał o „Maryi". (Szczęsny Potocki przemieszkiwał tutaj przed utopieniem Komorowskiej Gertrudy. Gertrudę utopiono w stawie koło Jastrzębicy. Jest podanie między ludem, że Gertruda gdzieś zamknięta jęczy pod sklepieniami zamku. Ob. Pamiętnik o Adamie hr. Potockim p. Nakwaską, Czas, 1868, str. 168). Przez środek ogrodu płynie Zołokija, wpadając niemal przy końcu ogrodu do Bugu, za którym czernią się w półkole obszerne lasy krystynopolskie, parchackie i poturzyckie* Słowo (Lwów, 1864, Nr. 101) zawiera opis pogrzebu Anny z Łaszczów Potockiej, wojewodziny i generałowej ziem podolskich, w stycz. 1772 r., wyjęty z aktów monastyru krystynopolskiego. Wkrótce po niej zachorował i umarł (21 października r. 1772) sam wojewoda Fr. Salezy Potocki. Zwłoki jego złożono także w kościelnych podziemiach oo. bernardynów, obok wojewodziny. Opis ostatnich chwil wojewody i pogrzebu podaje „Dziennik Polski", Lwów, 1883, Nr. 159, p. t. „Pogrzeb magnata z XVIII w." Opis ten wyjęty z bazyliańskiej kroniki ks. Sroczyńskiego, ówczesnego impertora bazylianów krystynopolskich.

Koło przysiółka Nowydwór zniesiono r. 1878 dosyć wyniosły pagórek w celu rozszerzenia drogi wiodącej z Mostów do Sokala, a przy tej sposobności wydobyto wiele urn potłuczonych i jednę dobrze zachowaną, popiołem napełnioną. Urna ta miała kształt prostego garnka, bez zagiętych kresów, lepiona rękami i niewypalona. Znaleziono tu także kilka nożów krzemiennych, piłki krzemienne, grot od dzidy i t. p. Przedmioty te znajdują się we Lwowie w muzeum im. Dzieduszyckich.

Bibliografia

Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim, Lwów 1919.
[SGKP]

1692 - Założenie przez Feliksa Potockiego [1]

1695 - Szczęsny Potocki funduje kościół i klasztor a także zakłada Fundusz Ubogich [1]

1769 - rozegrała się między Krystynopolem a Dobraczynem bitwa konfederatów z Rosyanami[1] ginie 123 konfederatów, Rosjanie zajmują miasto [7]

1771 - starcie Rosjan i Austriaków, po czym miasto przejmują Austriacy [7]

1824 - pożar miasta [6]

1834 - pożar miasta [6]

1847 - pożar miasta, spłonął kościół i klasztor Bazylianów, ten ostatni przez wiele lat był pokryty strzechą, z braku funduszy na pokrycie gontem [6]

1854 - pożar miasta [1]

1875 - 17 sierpnia o 16.45 miało miejsce silne trzęsienie ziemi. W Krystynopolu, Uhnowie i Mostach Wielkich zarysował się mury kościołów. Runęło też sporo kominów. W Sokalu zanotowało dzwonienie szyb i odrywanie się tynku z murów.[5]

1878 - Dnia 6 sierpnia wybuchł pożar. Spalił się kościół Bernardyński, dwór p. Wiśniewskiego wraz z zabudowaniami gospodarczymi, gorzelnia i browar. Walczono z pożarem przez 6 godzin, jednak nie udało się nic uratować.[2]

1880 - Według spisu było 3484 mk. w gminie, 35 na obsz, dwor. (404 obrz. rzym. katol., 364 obrz. gr. katol., 3 akatol., 2748 wyzn. mojżesz.).

1890-3 - m.w. w tych latach trwa odnowa kościoła - zbierane są datki [inf. w GL, GN, Czasie i in.]

Krystynopol w 1702 r. przeszedł w ręce Józefa Potockiego, pana na Krystynopolu, strażnika w. kor., a po śmierci tego, jego syn Franciszek Salezy odziedziczył Krystynopol w 1724 roku. W roku 1772 umiera Franciszek Salezy Potocki, po czym Krystynopol dostaje się w ręce jego jedynego syna Stanisława Szczęsnego, a ten jest ostatnim jego panem z rodziny Potockich. Dnia 8 marca .1781 r. Szczęsny „odstąpił" księciu Adamowi Ponińskiemu wszystkie swoje dobra w dawnej Galicji, między tymi Krystynopol. Po Ponińskim, właściciele Kryslynopola zmieniają się często. Rząd austriacki zabiera go Ponińskiemu za długi, przez jakiś czas sam we własnym zarządzie prowadzi gospodarkę, po czym wydzierżawia kasztelanowej Kossakowskiej. Po jej śmierci rząd austriacki znowu przez krótki czas sam administruje tymi dobrami, w 1818 roku sprzedaje Maciejowi Starzeńskiemu. Od tej chwili właściciele Krystynopola zmieniali się w dalszym ciągu. Pawłowski, Ożarowski, generał wojsk Napoleona, następnie Rudnicki, Fuchs aptekarz z Tarnopola, Tadeusz Wiszniewski (syn Fuclisowej z pierwszego małżeństwa), ożeniony z bratanicą gubernatora Stadiona we Lwowie, byli kolejno właścicielami Krystynopola. W rękach rodziny Wiszniewskich, Krystynopol pozostawał do 1928 roku, po czym nabył go dypl. pułkownik W. P. Zygmunt Lityński. W 1935 roku wskutek zabiegów naczelnika gminy Ludwika Żeglina i kierownika tamtejszej szkoły Józefa Rogoży, przy poparciu starosty sokalskiego Wojciecha Kostołowskiego, Samorządowy Związek powiatowy w Sokalu zakupił zamek krystynopolski wraz z jedynasto-morgowym parkiem i przylegającą łąką, razem o obszarze 16 morgów na rzecz projektowanej szkoły rolniczej.[4]

Gdy po śmierci ojca, Szczęsny odziedziczył Krystynopol, po pewnym czasie przeniósł się do Tulczyna, a w 1777 r. sprzedał cały klucz krystynopolski Adamowi Ponińskiemu h. Łodzia. Ten jednak nie był w stanie spłacić długów ciążących na podupadłych majątkach, zostały one więc przejęte przez rząd austriacki, który wyprzedał poszczególne folwarki. Pod koniec XVIII w. Krystynopol wydzierżawiła od rządu Katarzyna z Potockich Kossakowska i za jej czasów tamtejszy pałac znów tętnił życiem. W 1808 r. rząd austriacki sprzedał pozostałość klucza krystynopolskiego Adamowi Starzeńskiemu h. Lis. Jego syn Aleksander odsprzedał go swej siostrze Zofii Ożarowskiej, ta zaś niejakiemu Pawłowskiemu. Od tego wykupił majątek bogaty aptekarz z Sokala, Fuchs, a następnie przypadł on w spadku synowi żony Fuchsa, Tadeuszowi Wiśniewskiemu h. Prus. Tegoż syn Stanisław nadwerężył majątek niefortunnymi spekulacjami finansowymi i sprzedał Krystynopol, już bez folwarków, pułkownikowi Zygmuntowi Lityńskiemu, który nie mając środków na remont zrujnowanego podczas I wojny pałacu, sprzedał go w 1935 r. Wydziałowi Powiatowemu w Sokalu. [3]

Bibliografia

[1] - SGKP
[2] - Goniec Stanisławowski 10.8.1878
[3] - Cracovia-Leopolis hasło: Krystynopol
[4] - Czarnecki Jan, Mały król na Rusi, Kraków 1939
[5] - Schnur-Pepłowski Stanisław, Obrazy z przeszłości Galicji i Krakowa, Lwów 1896
[6] - Solaski B., Powiat sokalski ....
[7] - Rąkowski Grzegorz, Ziemia Lwowska, „Rewasz”, Pruszków 2007
.

Krystynopol - [szukaj_foto]Krystynopol
Oficjaliści dóbr Krystynopol
Groby z cmentarza

Edytorzy: Marcin Niewalda, Piotr Strzetelski, jeronimo_77