Stary Sambor, pow. starosamborski

Staremiasto al. Stary Sambor, z Posadą Niższą i Wyższą, mto powiat, w Galicyi, pod 49° 25' płn. szer. i 40° 37' wsch. dłg. od F., 22 kim. na płd.-zach. od Sambora. Na płn.-zach. leżą Strzelbice, na płn. Smolni- ca, na wschód Sozań, na płd. Suszyca Rylcowa i Terszów. Środkiem obszaru płynie Dniestr od płd. z Terszowa (z części wsi zwanej Zawadką) na płn. a potem na płn.- wschód aż do granicy Smolniey, poczem skręca na wschód i wchodzi do Sozania. W dolinie Dniestru leżą na lewym brz. zabudowania miejskie (354 do 358 mt. wzn.); na prawym brzegu Dniestru przedmieścia: Posada Wyżna na płd. a Posada Niżna na płn. Roli ornej jest tu 1001, łąk i ogr. 177, past. 651, lasu 177 mr. W r. 1880 było 582 dm., 3482 mk., (1399 gr.-kat., 704 rz.-kat., 1377 izrael., 2 innych wyznań; 1449 Rusinów, 767 Polaków, 1257 Niemców). Par. rz.-kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska.

Rok fundacyi i nazwisko fundatora nie są znane, Tradycya przypisuje założenie parafii królowej Bonie, która posiadała ekonomią samborską. Kościół starosamborski wspominany jest w aktach biskupich już pod r. 1501. Boną zbudowała prawdopodobnie nowy kościół i powiększyła dochody. Przywilejem z 1605 r. zatwierdził Zygmunt III poprzednie donacye. Przywilejem wydanym w r. 1669 pozwolił król Michał Korybut plebanowi obrz. łacin, szynkować gorzałkę w dwóch domach, naznaczył mu 10 beczek soli ćwierćrocznie, z obowiązkiem odprawiania 3 mszy na kwartał za króla (Dod. do Gaz. Lwow., 1857, Nr. 28 i 29). Kościół odnowiono kosztem Augusta III a w r. 1753 konsekrował go biskup przemyski Wacław Sierakowski. Później uległa świątynia zniszczeniu, zamknięto ją w r. 1881, poczem odprawiano nabożeństwo po części w cerkwi, po części w kaplicy. Kościół stoi w rynku, ą jedna część budowy wskazuje na dawne czasy. W kościele są księgi metrykalne od r. 1641 począwszy. Do parafii łacińskiej staromiejskiej należą: Baczyna, Busowiska, Graziowa, Gwoździec, Ławrów, Lenina Mała i Wielka, Łużek Górny, Nanczułka Mała i Wielka, Niedzielna, Smolnica, Sozań, Spas, Strzelbice, Strzyłki, Straszewice, Suszyca Rykowa, Terszów, Topolnica, Torczynowice, Tycha, Tyssowice, Turze, Wola Koblańska i Zawadka. Par. gr.- kat. w miejscu; należy do niej Smolnica, Cerkiew p. w. św. Mikołaja, stoi na miejscu starej, jodłowej, czy też modrzewiowej cerkiewki. W cerkiewce tej był po jednej stronie wyrzezany na ścianie następujący napis kirylicą „Cerkow poświatisia roku Bożaho 1303 maja dnia 9". Po drugiej stronie na ścianie cerkwi wyrzezane były te słowa: „Roku Bożoho 1648 miesiaca oktiabria 13 Kozaki z Tatary szturmowały do Staroho miesta w piatok. W temże roku był hład wełyj na chrystiany dwa roki". Drzewo ze starej cerkiewki z napisami wzięto do nowej cerkwi i złożono na chórze, z reszty zaś zbudowano stajnię (Rkp. Bib. Ossol., Nr. 2389, str. 64). S. jest siedzibą dekanalnego urzędu greckokatolickiego. Do dekanatu należą parafie: Bilicz Górny i Dolny, Bystrzyca, Hołowsko, Isaje, Ja wora, Jasienica Zamkowa, Jasionka Masłowa, Lenina Wielka i Mała, Ławrów, Łastówka, Łopuszanka, Chomina, Łużek Górny, Potok Wielki, Smolna, Sprynia, S., Straszewice, Stronna, Strzyłki, Strzebice, Suszyca, Rykowa, Świdnik, Terszów, Topolnica, Turze, Wołosianka Wielka, Wołoszynowa, Załokieć i Zwór. Mieszczanie trudnią się prócz rolnictwa szewstwem i kuśnierstwem na większe rozmiary. Trafną ich charakterystykę podał Władysław Łoziński w Dzienniku Literackim z r. 1862, Nr. 21 („Podkarpackie Naddniestrze", obrazki ludowe. I. Mieszczanie staromiejscy). „Mieszczaństwo tutejsze— pisze on—ukryte w swej kotlinie, zasłonięte górami, nie uległo dotąd wpływom nowoczesnym, zachowało wszystkie przymioty dawnego polskiego naddniestrzaństwa. Strój i obyczaj, serce i dusza, wszystko to dotąd nie straciło jeszcze dawnej dziarskości, nie zatarło w sobie znamion dawnych przymiotów. Strój ich stanowi długa, suta, granatowa kapota, przepasana niekiedy starym, srebrzystym pasem, buty wysokie, palone, konfederatka wysoka, zamaszysta, na bakier założona. Serdeczność otwarta, junactwo wygórowane, religijność głęboka".

Z pośród tutejszego mieszczaństwa wyszedł dr. Mikołaj Zyblikiewicz, który dobił się stanowiska prezydenta miasta Krakowa a następnie marszałka krajowego galicyjskiego.

Stary Sambor jest siedzibą urzędu powiatowego, pocztowego i telegraficznego. Jest tu szkoła etat. 4-kłasowa mieszana. Z zakładów przemysłowych wymienić można młyn większych rozmiarów.

S. jest dawną osadą, istniało jeszcze za czasów ruskich książąt pod nazwą Sambora. W czasie napadu nieprzyjacielskiego uległ gród zniszczeniu, mieszkańcy poszli za biegiem Dniestru i osiedlili się w miejscu, gdzie stoi dzisiejszy Sambor. Gród założony później na tem samem miejscu, gdzie stał pierwotny Sambor, nazwano Starym Samborem al. Staremmiastem. W r. 1425 przeprowadził Włodek, ssta samborski, rozgraniczenie monasteru introdukcyi N. Maryi Panny i Starego Sambora wraz z wsią Teszewą (zapewne Terszowem, A. G. Z., t.'VI, Nr. XIV). W r. 1553 przywraca królowa Bona miastu prawo magdeburskie, ustanawia dwa jarmarki i jeden targ, i uwalnia przybywających od targowego przez lat sześć (Dod. do Gaz. Lwow. 1856, Nr. 43 i 44). W r. 1569 zapewnia Zygmunt August mieszczanom używanie nadanego im przez Bonę a odeń potwierdzonego przywileju, dozwala wolnego wrębu w lasach królewskich, wystawienia łaźni i dwóch słodowni, zakazuje kupcom targi miejskie pomijać a żydom w miasteczku mieszkać, nareszcie moc i wagę dawniejszym aktom urzędu radzieckiego i ławniczego (Dod. do Gaz. Lwow., Nr. 13 i 14). W r. 1579 ustanawia Stefan Batory drugi jarmark w S. i skład naczynia glinianego dla podgórskiej okolicy (1. c., 1859, Nr. 4). W r. 1680 król Jan Sobieski, potwierdzając przywileje królowej Bony z r. 1553, Zygmunta Augusta z r. 1569, Stefana Batorego z r. 1579 i wyrok Władysława IV w szczególności a wszystkie przywileje przez poprzedników swoich miastu dane w ogólności, objaśnia szczegóły niektórych przywilejów, ustanawia trzeci jarmark i wyznacza pastwiska (I. c., 1862, Ńr. 15). Szczegóły o dawniejszej sytuacyi miasta i jego stosunkach podają lustracye ekonomii samborskiej (do której za czasów polskich należało) z lat 1686 i 1768 (Rkp. w Bib. Ossol., Nr. 1255, str. 23, 24 i 1632, str. 117 i nast.). Za dawnych czasów było miasto obwarowane i miało zamek obronny, a ślady murów pozostały do dzisiaj.
[SGKP]