Karta z Powstania Styczniowego

Karta z Powstania Styczniowego

Zdała od ziemi ojczystej, którą nad życie ukochał, zgasł w dniu 19 sierpnia 1911 r. w Pa¬ryżu w 81 roku życia Jan Nepomucen Korab Rayski, emigrant z r. 1863., adjutant generała Mierosławskiego i spoczął w trzy dni później na cmentarzu w Montmorency, gdzie wśród grobów polskich na obczyźnie nowa wyrosła mogiła. Na miejsce wiecznego spoczynku odprowadzała go rzesza rodaków z emigracyi i wielu Francuzów, wśród których cieszył się ogromną i zasłużoną sympatyą. Wieść o śmierci Rayskiego nie odezwała się szerszem echem po ziemi polskiej i nie znalazła na niej tego oddźwięku, na jaki zasługi¬wała ta pełna szlachetnych i zacnych rysów postać Mierosławczyka.
Rayski* urodził się w dniu 15 maja 1831 r. na kilka dni przed ostrołęcką rozprawą, w której ojciec jego Teodor czynny brał udział. Wychowywał się w pięknej tradycyi rodzinnej, nawiązanej do walnych zwycięstw napoleońskich, o których młodemu chłopcu w ciche wieczory zimowe przy staroświeckim kominku wiele gwarzył ojciec, oficer ułanów z owej złudnej epoki. W tej atmosferze górnej wzrastał Jan Rayski a oddany z czasem do gimnazyum w Kaliszu, nie ukończył studyów, przerwanych przez wojnę, do której parł go odziedziczony po przodkach zapał dla sprawy i animusz rycerski.
W r. 1848 przeszedł granicę i zaciągnął się w szeregi Mierosławskiego, walczył pod jego dowództwem, a gdy usiłowania owej kampanii spełzły na niczem, powrócił w progi ojcowskiego domu, unosząc w swem sercu dla generała szacunek, który w późniejszych latach na emigracyi w Paryżu jeszcze bardziej się pogłębił, łącząc obu węzłami szczerej i gorącej, obopólnej przyjaźni.
Przerwane poprzednio studya ukończył po powrocie i już w r. 1852 złożył egzamin na geometrę przysięgłego klasy pierwszej w Wydziale dóbr i lasów koronnych, a w kilka lat później wyższy egzamin, z uprawnieniem do służby rządowej i praktyki prywatnej. Na tem stanowisku zyskał sobie Rayski sympatyę ogólną i szerokie uznanie. O czasach tych mówi we wstępie do swych wspomnień z powstania styczniowego temi słowy: „Byłem szczęśliwym w przeprowadzaniu rozmaitych spraw między dworem a włościaństwem i to w tym stopniu, że najzawiisze i najtrudniejsze sprawy między dworami a gromadami bywały mi powierzane. Z zacnymi naszymi włościanami umiałem się wzajemnie porozumieć, przekonywać i wpływać na nich i zawsze udawało mi się doprowadzić do obopólnej zgody, wobec tego nie dziw, że mi we wszystkiem ufano i przystawano chętnie na moje projekty..."
Z czasem przeniósł się Rayski w inne strony ziem polskich i wydzierżawił na lat 12 dobra Studzianki pod Kraśnikiem, w Lubelskiem, składające się z większej włości i pięciu folwarków. Z córką właściciela owego majątku, p. Janiną z Chobrzyńskich Moreau ożenił się niebawem, nabywając wówczas od teścia dobra te za cenę znacznie wyższą od umówionej.
Rozpoczęła się w ten sposób praca na roli, prowadzona wzorowo i umiejętnie, przyczem Rayski nie zaniedbywał wcale swego zawodu, jednającego mu szerokie koła klienteli. Nabyta majętność liczyła 127 rodzin włościańskich, które nowy tych dóbr właściciel do tego stopnia umiał oświecić i dla sprawy narodowej pozyskać, iż kilkuset włościan, tak ze Studzianek, jak i okolicznych folwarków rzetelne usługi oddawało dla niej, czy w pracach organizacyjnych przedpowstańczych, czy też na polu zbrojnej z wrogiem rozprawy. Serdeczne wspomnienia poświęca Rayski tym zacnym typom włościan obywateli, ludzi tak twardo sprawie na¬rodowej oddanych, do których wśród innych należał Maciej Minut, Andrzej Kot, Maciej Komajda, Studzianieccy, a z sąsiadów najbliższych Sobek Mróz, zacny Paweł Parada, którego hasło bojowe na polu walki: „Społem i zgodą" tworzy tytuł pamiętnika Rayskiego z powstania na następnych kartach z rękopisu wydanego. W organizacyi przedpowstańczej dzielni ci włościanie z wielkiem dla sprawy oddaniem się pełnili obowiązki „setników", gotowi zawsze do największych dla niej ofiar. Wśród ludzi „dworskich" byli też tamtym podobni: woźnica Józef Bylicki z Kocka, brat jego Jan, starszy służący, parobczak Wawrzek Kozica, wielu również rzemieślników z okolicznych miasteczek Kraśnika, Turobina, Szczebrzeszyna i Żółkiewki, oddawało się całą duszą pracy organizacyjnej.
Wypadki z r. 1863 zastały Rayskiego na szerokiej pracy obywatelskiej wśród ludu i sfer mieszczańskich w Studziankach i w ich najbliższej okolicy. W przededniu wybuchu powstania styczniowego wszedł on jako członek Towarzystwa Rolniczego w wir wypadków i manifestacyi marcowych i kwietniowych z r. 1861, w których niejedno głębsze przejście było jego udziałem. Siedział cztery razy w kazamatach, z czego trzykrotnie w Zamościu, raz był skazany na Sybir, raz na powieszenie. W Zamościu odbywał karę z śp. X. Stanisławem Brzoską, X. Florentym Lickendorfem, kan. Bojarskim i z wielu innymi. Żarliwy zapał dla sprawy kieruje z biegiem wypadków jego kroki na pole orężnej walki. Chwyta tedy za broń i walczy w Lubelskiem pod dowództwem pułkownika Wierzbickiego, przy boku którego sprawuje funkcye oficera sztabu. Z całem zaparciem spełniał Rayski najniebezpieczniejsze zlecenia, które z pomyślnym wynikiem wykonywał wśród trudnych nadzwyczaj warunków, idąc nieraz na śmierć pewną, której jedynie, dzięki przytomności umysłu, uniknąć zdołał. Z wiosną 1864 r. musiał Rayski przejść granicę austryacką, a przytrzymany przez źandarmeryę, osadzony został w twierdzy w Ołomuńcu, następnie w Telczu, skąd zdołał umknąć z innymi towarzyszami wspólnej doli.
Tak rozpoczął się przed Rayskim nowy okres życia, przeważnie ciężkich przejść na emigracyi, zaprawianych nieraz skrajną nędzą, która twardo go doświadczając, uczyła praktycznej strony życia. Przez Bawaryę i Szwajcaryę dąży Rayski do Paryża, gdzie staje niemal bez grosza, nie upada jednak na duchu, ale chwyta się ciężkiej pracy, wśród której przejścia rodzinne niby taranem uderzają o studzianieckiego dziedzica. Pracuje tedy na życie, spełniając twarde posługi u introligatora, pomocnika palacza w fabryce emalio¬wanych i rytowanych szkieł, do czasu, w którym uzyskuje odpowiednią posadę w „Spółce dróg żelaznych zachodnich", gdzie pracował w charakterze geometry, przeprowadzał pomiary katastralne i niwelacyę gruntu pod budowę linii kolejowych. Zajęcie, licho nagradzane, przerywa wojna francusko-pruska, podczas której Rayski „tułał się na tułactwie" ,a gdy przeminęła, pracuje jako agent handlowy wielkiej fabryki mydła w Marsylii, doprowadzając to przedsiębiorstwo do wielkiego rozkwitu. Przeniósłszy się do Paryża, zakłada wspólnie z żoną najpierw na małą skalę zakrojoną pracownię robót artystycznych i haftów na kanwie, którą-to fabrykę do tego stopnia potrafił rozwinąć, iż stała się ona, z cyfrą 300 pracownic, w niej zatrudnionych, największem przedsiębiorstwem tego typu na całym świecie, zyskała liczną klientelę w pierwszorzędnych magazynach miejscowych i rynki zbytu poza Paryżem. Rozrost tak piękny swej fabryki, która zyskała wiele odznaczeń i uznania światowych wystaw, zawdzięczali Rayscy wspólnej swej pracy: on wziął na swe barki cały ciężar administracyi tak wielkiego przedsiębiorstwa, ona, skrzętna i pilna pracownica, objęła kierownictwo techniczne i w ten sposób wspólnymi zabiegami doprowadzili do tego, iż uważano Rayskiego w Paryżu za pierwszego fabrykanta haftów artystycznych.
Nie zasklepił się jednakowoż Rayski w swej artystycznej pracowni, przeciwnie, poza swym żmudnym zawodem zdołał rozwinąć ożywioną działalność na polu społecznem i niwie literackiej, przyczem dom jego w Paryżu był płomiennem ogniskiem życia polskiego na emigracyi w stolicy francuskiej.
Pracę społeczną rozpoczyna w Paryżu już w r. 1864, powołując do życia z kilku innymi „Towarzystwo Pracujących Polaków", któremu przewodniczył przez szereg lat z wielkim dla jego rozwoju wynikiem. W piętnaście lat później w nie łicznem gronie zawiązuje „Towarzystwo Wzajemnej pomocy franc. podróżujących handlowych", które wzrosło z czasem do cyfry około 30 tysięcy członków. W szerokich ich kołach zyskał Rayski, jako zastępca przewodniczącego i długoletni administrator, ogólną sympatyę i szczere, serdeczne uznanie, któremu Rada nadzorcza tego Towarzystwa dała wyraz na uroczystem posiedzeniu w d. 21 maja 1909 r. odznaczając go medalem złotym za zasługi, jakie położył około jego rozwoju. Określał je niejednokrotnie w szeregu artykułów miesięcznik, wydawany przez ten potężny dzisiaj syndykat, pełen wyrazów wdzięczności za pracę emigranta Polaka, drgający nutą serdecznego żalu w chwili jego śmierci.
Pozostawia po sobie Rayski bogatą spuściznę literacką, na którą się składa długi szereg dzieł, przeważnie powieściowych oraz artykułów dziennikarskich, drukowanych w pismach polskich. Do jednego ze swych przyjaciół tak o nich piszę;
„Wszędzie charaktery są szlachetne, bez nie prawdopodobnych namiętności, bez anielenia się w obłokach lub tarzania się w wyuzdanych scenach. Bombarduję uczuciami szlachetnemi a zdobywam miłością, bo miłość jest, według mnie, najsilniejszym bodźcem czynów ludzkich, najskuteczniejszym czynnikiem społecznym, najtrwalszym węzłem".
Powieści Rayskiego są nieprzebraną skarbnicą różnorodnych poglądów, często nadzwyczaj trafnych, zdrowych i rozsądnych. Niby na kanwie, z fabryki swej ujętej, haftuje autor z rzadką misternością swe zapatrywania na rozmaite kwestye, przyczem w każdej niemal myśli dźwięczy głęboka miłość dla tak oddalonej, a tak bliskiej mu Ojczyzny, dla której pragnąłby pozyskać jak najszersze rzesze rodaków na obczyźnie. Powieści swe drukował Rayski w znacznej części w „Zgodzie" amerykańskiej, której długoletnim był współ¬pracownikiem. W tym organie Związku Narodowego Polskiego pojawiła się też najlepsza powieść Rayskiego: „Krwawa zgoda", którą autor nazywa „piastowskim lipcem z polskiego serca". Za płodną ową działalność literacką mianował go Sejm Związkowy członkiem honorowym, a rząd centralny stwierdził ową uchwałę osobnym dyplomem i przesłaniem mu złotej szpilki związkowej, bo jak zaznaczył jeden z mówców:* „nie znam w całej Europie nikogo, który by więcej i to tak bezinteresownie zajmował się sprawą organizacyi naszego wychodźtwa, zrozumiał ją tak dokładnie i pracował dla niej z takim zapałem. Niema związkowego, który by go nie znał z jego pism, któremi bezpłatnie nas wspomaga..."
Brał Rayski czynny udział w życiu emigracyi polskiej w Paryżu. U siebie w domu dał przytułek emigrantowi z r. 1830, Sylwestrowi Staniewiczowi i domu swego gościnne podwoje na ścieżaj otworzył rodakom, którym nieraz prawdziwą, pomocną był ostoją. Pracował dla sprawy piórem, porywał żywem słowem, przykuwał i jednał ich dla siebie sercem gorącem i wrażliwem, oddanem niepodzielnie wszystkiemu, co wielkie, piękne i wzniosłe. W listach swych z obczyzny marzył ciągle o powrocie do kraju, o gorącej chęci za¬szczepienia na jego gruncie tej gałęzi przemysłowej, którą w warunkach sprzyjających do takiego doprowadził rozwoju.
1 nie towarzyszył mu ten rozwój do ostatnich dni życia, przeciwnie w ostatnich latach popadł w skrajną nędzę. Złożył się na nią pewien zastój w handlu haftami kościelnymi w chwili rozdziału kościoła od państwa we Francyi i słaby popyt za wyrobami tego rodzaju, nie bez wpływu na materyalną ruinę zacnego emigranta było bankructwo dwóch banków, które go przyprawiły O stratę około stu tysięcy franków, na takąż sumę nadużył jego zaufania „przyjaciel", dyrektor jednego z banków paryskich. „Doszczętna ruina na zgrzybiałe lata wisi ponad głowami naszemi" — pisze Rayski w jednym z ostatnich swych listów z obczyzny, a gorycz wielka przebija z tych słów, które kreśli na kilka miesięcy przed śmiercią — „straty rujnują nas na starość i zagrażają zajęciem i sprzedażą publiczną posiadanych resztek. Chleba może nam braknąć na dzisiaj, na jutro zgrzybiałe!..."
Te troski i kłopoty ostatnich lat podkopały jego zdrowie, na które coraz bardziej zapadał i gasł stopniowo do chwili, w której śmierć w d. 19 sierpnia 1911 r. położyła kres jego dzielnemu, pracowitemu i zacnemu życiu.
Emigracya paryska i całe społeczeństwo polskie straciło w śp. Rayskim prawego obywatela, zacnego patryotę, żarliwego a niestrudzonego działacza na tylu różnorodnych polach działalności, na której wybitne jego zdolności, głęboka, do największych ofiar zdolna miłość Ojczyzny, gorąca chęć jej niecenia wśród rodaków na obczyźnie — wybitne, niecodzienne musiały wycisnąć piętno. Czcili posiwiałego w pracy narododowej starca rodacy z tej i z tamtej strony oceanu, szanowali Francuzi, którzy mu rzadkich nie szczędzili odznaczeń.
Ostatniemu życzeniu tułacza, wyrażonemu często w listach z obczyzny, staje się obecnie zadość. Życzeniem tern było pragnienie, by jego „Karta z powstania styczniowego"* mogła w nie¬zmienionej formie dotrzeć do chat wiejskich, które tak bardzo ukochał, by przyjaciel jego i druh zacny z powstania, Paweł Parada w półwiekową rocznicę ostatniej walki o niepodległość mógł do nich przemówić gorącemi słowy i czynem swoim.

________
» Epizod ten z ostatniej walki o niepodległość pt.: „Społem a zgodą" — Kartka z dziejów ostatniego po¬wstania narodowego 1863/4 — od dłuższego czasu po¬zostawał w rękopisie. Pracę swą odczytał Rayski na Walnym Zlocie „Sokoła" polskiego w Paryżu w styczniu 1910 i poświęcił ją L. Krzemienieckiemu, z którym w dłuższej pozostawał korespondencyi.

* Życiorys osnuty w części z materyału rękopiśmiennego, pozostałego po śp. Rayskim i z jego korespondencyi z L. Krzemienieckim, w części wyjęty z artykułu, pomieszczonego w „Dzienniku dla wszystkich" (1884) pióra jednego z jego przyjaciół. (L. F.).

** Akt Związku Nar Pol. z 27. X. 1887,

Jan Nepomucen Rayski
Spolem i Zgodą
Karta z Powstania Styczniowego
Z rękopisu wydal i wstępem zaopatrzył Aleksander Medński
Krakow 1913
Nakladem Zarządu Głownego T.S.L
Drukiem W.Poturalskiego w Podgórzu

c.d.n.