Husiatyn, woj. podolskie

Husiatyn - 284 m npm, do miasta 2 km, dorożka 1 K.
Husiatyn założony w XVI w. był często łupiony i napadany przez Tatarów i Turków; najgorzej zniszczyli go Kozacy pod wodzą Nalewajki, który był synem tutejszego kuśnierza. Dzieląc losy Kamieńca Podolskiego, należał w latach 1672 - 1697 do Turcyi.

Z tureckich czasów zachowały się trzy zabytki: barokowy ratusz, dawniej bazar, o założeniu krzyżowem dokoła ośmiobocznej budowli centralnej; zachowały się tylko skrzydła, budowa środkowa w gruzach.
Drugim zabytkiem jest synagoga - najpiękniejszy okaz mauretańskiego stylu w Galicyi. Wykazuje ona ciekawą kombinacyę gotyku, polskiej renesansowej attyki i mauretańskich łuków. Wewnątrz na sklepieniu polski orzeł.
Stary zamek, dawniej rodziny Kalinowskich, przekształcony na pałac rabina; z dawnej budowy pozostały jedynie dwie narożne baszty ze strzelnicami. Do tutejszego rabina cudotwórcy zjeżdża się dużo żydów głównie z Rosyi.

Kościół z 1610 r. 13 czerwca odpust.
Cerkiew przerobiona z meczetu. Obok dworca pałac hr. Gołuchowskiego. Za synagogą nad Zbruczem resztki murów z basztą.

Husiatyn liczy 6000 mieszkańców (1100 Polaków, 1000 Rusinów i 3900 Żydów). Odznacza się pięknym położeniem w jarze Zbrucza; na drugim brzegu Husiatyn Rosyjski. W okolicy liczne kurhany kozackie i tatarskie.

Zdjęcia z cmentarza w Husiatynie

Zamek Kalinowskich

Z 'Dziejów Rezydencji na dawnych Kresach Rzeczpospolitej' Romana Aftanazego:

W dziejach Husiatyna, miasteczka położonego na obu brzegach Zbrucza, najtrwalej zapisał się ród Kalinowskich h. Kalinowa. Około 1610 r. Marcin Kalinowski, wojewoda czernihowski i hetman polny koronny (zm. w 1652 r.), na wysokim prawym brzegu rzeki wzniósł okazały zamek obronny. Jego mury obwodowe zamykały obszerny kwadrat dziedzińca z czterema cylindrycznymi narożnymi basztami i sklepioną bramą wjazdową. W obrębie murów stanął także piętrowy dom mieszkalny, z pewnością z przepychem urządzony. W ciągu burzliwych lat XVII w. zamek niejednokrotnie mocno ucierpiał, ale odrestaurowany przetrwał do końca XVIII w., a nawet początków XIX w. w stanie częściowo mieszkalnym. E. A. Kuropatnicki w swej wydanej w 1786 r. w "Geografii Galicyi", pisząc o Husiatynie, wspominał o istniejącym tam jeszcze wówczas "pięknym pałacu, wspaniałym a zrujnowanym od Turków".

Zdaje się, że zamieszkanym przez właścicieli zamek husiatyński pozostawał tylko tak długo, jak żyli Kalinowscy. Ostatnia z rodu z tej linii, Helena z Kalinowskich Morsztynowa, jako bezdzietna, w 1748 r. cały posiadany majątek, w tym klucz husiatyński, zapisała swojemu krewnemu Stanisławowi Potockiemu, wojewodzie bełskiemu, który schedę swą przekazał następnie synowcowi, Franciszkowi Salezemu Potockiemu z Krystynopola. Od jego syna Szczęsnego Potockiego ok. 1790 r. austriacką część rozdzielonego granicą klucza husiatyńskiego nabył Piotr hr. Zabelski (zm. w 1824 r.). Jego syn Józef (zm. w 1868 r.) około 1848 r. sprzedał Husiatyn Agenorowi Gołuchowskiemu (1812-1875) ze Skały, po którym dobra te odziedziczył jego syn Adam (1855-1914), dziedzic także wielu innych włości. W posiadaniu Gołuchowskich pozostawał Husiatyn do 1939 r. W drugiej połowie XIX w. obszar całego majątku obejmował powierzchnię ponad tysiąca czterystu morgów.

Istniejący jeszcze w pierwszej połowie XIX w. w stanie na wpół ruiny zamek husiatyński, wydzielony z dóbr, sprzedał Agenor Gołuchowski miejscowemu rabinowi. Nowy właściciel rozebrał wszystkie zabytkowe budowle i wykorzystując może uzyskany stąd materiał zbudował dla siebie nowy pałac, bóżnicę etc. znane m.in. z rysunku Ordy. Wszystkie te budowle zniszczone zostały w czasie pierwszej wojny światowej, a następnie rozebrane. Do okresu międzywojennego przetrwały tylko szczątki jednej z baszt zamku Kalinowskich.

Bibliografia

Orł.
Wieś Kresowa. Czabarówka i sąsiedzi, t. 4