Uszomierz, pow. uszycki

Uszomierz, par. praw. Bondarówka (o 2 w.). Należała niegdyś do włości Ryżany (Hreźa-ny). 2.) U. Stara, w dokum. Usycza^ Ussycza, Usicza, Ussicza, Uszycza, miasto nadetat. przy ujściu rz. Uszycy do Dniestru, pow. uszycki, w pięknem położeniu, w dolinie, na znacznej płaszczyźnie, którą opasują ze wszystkich stron strome zbocza wyżyny, o 46 w, na płd.-wschód od Kamieńca, 33 w. od Uszycy Nowej (Letniowiec) odległe. Ma 5*49 dm., 4448 mk. (2180 męż., 2268 kob.), w tej liczbie 53% praw., 20%, kat 4% żyd. Posiada cerkiew par. p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1708 r. i uposażoną; 46 dzies. ziemi (1762 parafian), kościół kat. par., synagogę, 2 domy modlitwy żydowskie, szkołę miejską, aptekę, 35 sklepów, 2 zajazdy, 54 rzemieślników, zarząd miejski (dumę) od 1881 r., oddział poczt.-telegr., dogodną przystań na Dniestrze, przez którą wywieziono w 1887 r. za 45,510 rs., głównie zboża, śliwek suszonych, jabłek, materyału leśnego. Do miasta należy 1810 dzies. ziemi, dającej 3535 rs. dochodu. Ogólne dochody wynoszą do 5000 rs., wydatki około 6000 rs. Targi odbywają się co czwartek. W mieście i okolicy uprawa śliwek. W 1796 r. nadano miastu herb, przedstawiający: 6 gór, w środku krzyż czteroramienny nabiałem polu. Kościół paraf. kat. murowany, p. w. św. Trójcy, w 1809 r. przez Annę Witosławską, podkomorzynę, zaczęty a w 1816 r. ze składek pobożnych dokończony. Parafia kat., dek. uszyckiego, ma 212 wiernych. Oprócz U. należą do niej wsi: Bakota, Durniakowce, Gorajówka, Gruszka, Jar Leśkowiecki, Koniłówka, Krzywczany, Leśkowce, Łojowce, Pyzówka, Rakołupce i Rońkuszów.

U. jest jednem z najdawniejszych miast na Podolu. Założenie jej trzeba odnieść przynajmniej do początku XII w., gdyż około tego czasu wspominają o niej dzieje. Musiała to być osada handlowa i gród książąt halickich. W 1116 r., kiedy wielu książąt ruskich uzbroiło się przeciwko ks. halickiemu Włodzimierzowi, Izasław Dawidowicz, brat ks. czernihowskiego, napadł na U. z Połowcami i zdobył ją. Chociaż wkrótce znowu wróciła do ks. halickiego, jednakże leżąc na granicy państwa, ulegała ciągłemu zniszczeniu. W r. 1240 spustoszona przez Tatarów, nie wróciła już do dawnego stanu. Po przyłączeniu do Polski, należała do dóbr koronnych. W 1530 r. płaci od 8 łanów uprawnych. W 1542 r. należy w części do Korabczewskich (Karapczejowskich), w części do Piaseckich. Pierwsi płacą od 4, drudzy zaś od 372 łanów osiadłych. Jest tu koło młyńskie i pop. W 1565 r. płaci stąd Jaczymirski, rotmistrz kamieniecki od 4 pługów a Korabczowski od 6 pługów, 2 kół walnych i 1 popa. W 1569 r. Piotr Jaczymirski wnosi od 2Va pługów al Korabczowski od 3Vg pługów, 1 koła młyn., 1 rzemieśl. i 1 włóczęgi. W 1578 r. Korab -czowska płaci od 6 pługów, od koła dorocz. 12 gr., od koła stępnego 15 gr., od popa 2 fi,; Jerzy Jaczymirski od 4 pługów, od koła młyńs. 24 gr. i od koła stępnego 15 gr., wreszcie w 1583 r. wnoszą z U. od 6 pługów, popa i koła dziedzicznego (ob. Jabłonowski: Wołyń i Podole, 162, 175, 187, 219, 299, 300, 303). W czasie lustracyi Humieckiego w 1616 r. na trzech częściach wsi Uszyce po-1 sesorem był „Adryan Jaczymirski, podczaszy I podolski, na którą ukazał sumę starą, dobrą, przez króla Władysława zapisaną, która iż jeszcze czworgiem dożywociem nie ekspiro wała, bo dopiero posesor we wtórem dożywociu te dobra trzyma, lustracyi natenczas nie podlega" (Jabłonowski: Lustracya, 65). Lustracya z 1765 r. wyraża: „U. miasteczko w płaszczyźnie znacznej leży, którą ze wszystkich stron góry opasują. Ststwa tenutaryuszem jest Karol Szydłowski; należą wsi: Pyzówka, Gorajówka i Konołówka, lecz często przez kontrowersye w gruntach zachodzą kłótnie i wialencye. Lasów, pól i pastwisk więcej z Wołoszczyzny zażywają, opłacając się Turkom i Wołochom, Czysty dochód ze starostwa 14,421 złp. 18 gr. Kwarty opłacał 3605 złp. 12 gr. Podług lustracyi 1789 r.j dzierżawcą ststwa był Stan. Sadowski na mocy przywileju d. 25 lipca 1772 r., dochód wynosił 18,960 złp. 24 gr. Lasów nie ma, tylko małe zapusty; uciemiężeni poddani, w znacznej liczbie wyszli za granicę, co rządowej władzy obojętnem być nie może. Miasteczko w dole, ma domków kilka żydówskich, słomą pokrytych a 1 dworski zajezdny; naprzeciwko niego budynek drewniany duży, na skład solny dawniej zbudowany; młynów dwa nad Uszycą i folusz nad Dniestrem (Starożytna Polska, II, 955, 6). Po przyłączeniu do Rossyi zaprowadzono tu urzędy powiatowe w 1795 r., ze względu jednak że miasto leży na krańcu powiatu i z powodu złych dróg przeniesiono powiat w 1827 r. do Letniowiec, które odtąd przezwano Nową Uszycą. Na Uszycę w 1699 r. szła granica między Rzecząpospolitą a państwem otomańskiem. 3.) U. Nowa, dawniej Letniowce, w dokum. Letniowcze, "Ljyetniowcze" mto powiat, gub. podolskiej, nad rz. Kalusem, w "głębokim, błotnistym rozdole, pod 48°50' płn. szer. a 44°56' wschd. dług., o 65 w. na płn.-wschd od Kamieńca, przy trakcie z Kamieńca do Mohylo-wa. Ma 739 dm. (50 murów.), 4911 mk. (64% prawosł., 5% katol., 31% żydów), cerkiew murów. p. wez. św. Michała, wzniesioną w 1862 r. i uposażoną 50 dzies. ziemi (1560 parafian), kościół paraf, katol., synagogę, 3 domy modlitwy żydowskie, 150 rzemieśl., szkołę 2-klasową od 1869 r. (9 nauczycieli i 138 uczniów), ^szpital powiatowy na 10 łóżek, apteka, kilku lekarzy, mała fabryka świec i mydła, 2 młyny wodne, 44 sklepów, zwykłe urzędy powiatowe, kantor poczt, i telegr. Targi odbywają się co drugą niedzielę. Do miasta należy 2425 dzies. (1299 ziemi orn., 31 sianożęci, 330 lasu, 973 pod miastem). Dochody wynoszą 14506 rs. i tyleż wydatki. Kościół katol., p. w. Przemienienia Pańskiego, w 1861 r. z dobrowolnych ofiar z muru wzniesiony. Par. katol., dek. uszyckiego, 408 wiernych. Poprzednio U. Nowa stanowiła część parafii Struga Wielka. Uszycą Nowa początkowo była wsią królew.t zwaną Letniowce. W 1565 r. oraz w 1569 r. trzymali ją spadkobiercy Siekierzyńskiego, opłacając od 3 pługów. W 1578 r. Siekierzyński płaci ztąd od 3 pługów, 1 koła młyn. 24 gr. i 1 koła stępnego'15 gr. (Jabłonowski, Wołyń i Podole, 190, 221, 275). W czasie lustracyi Humieckiego z 1616 r. wś Letniowce była w posesyi Jakuba Kąekiego, „który pokazał sumę staraj dobrą, przez Władysława i Kazimierza królów zapisaną, także i dożywocie jemu i urodzonej p. Jadwidze Chocimierskiej, małżonce swej, in solidum obiema służące, która iż jeszcze czwartem dożywociem nie expirowała, bo dopiero w trzeciem dożywociu te dobra trzymają, lustracyi natenczas nie podlegają (Jabłonowski, Lustracya 63). W 1748 r. August III zamienił Letniowce na mtko, obdarzył je prawem magdeburskiem i utworzył z niego i wsi Filanówki sstwo niegrodowe, którego dzierżawcami byli: Konstanty Gołuchowski (1761 r.), wykazujący czystego dochodu 6574 złp. 16 gr.; Józef Popiel, kasztelan sierpaki (1770 r.), a 1789 r. Felic. z Wyszpolskich Gołuchowska. Podług taryfy z 1776 r. znajdowało się 1172 dm. Lustracya z 1789 r. podaje, że sstwo czyniło 9865 złp. 10 gr. czystego dochodu. „Miasto zbudowane na górze, ma poddanych potrójnych 2, parowych 47, pojedynkowych 39, chałupników 12, szlachty osiadłej 21* żydów 38; posiada przywilej lokacyjny z róźnemi prawami, lecz mieszczan użytkować z tego mogących nie masz. Burty saletrzane przed 4 laty wyrobione zostały14 (Starożytna Polska, II, 1044). Podług Dykeyonarza Echarda kwarta ze sstwa wynosiła 1643 złp. Po przyłączeniu do Rossyi cesarzowa Katarzyna II darowała Letniowce na lat 12 Włodzimierzowi Czewkinowi, gubernatorowi podolskiemu. Ponieważ U. Stara okazała się niedogodną na miasto powiatowe, jako położona na krańcu powiatu, oraz z powodu utrudnionej komunikacyi, dla głębokich jarów, przez I które droga przechodziła, przeniesiono przeto urzędy powiatowe w 1826—28 r. do Letniowiec i nazwano je Uszycą Nową.