Ród GORAJÓW
(Gorajek, Goraj, Gorajski, Bingoraj, Gojarczyk, Bingojarczyk, Gorajewski, Biłgoraski, Gorajec, Gorajecki, Biłgoraj, Gorajko, Gorajek, Gojarczyk)
Pogodny wrześniowy wieczór na Plantach przy mostku., spokojna lektura bieżących tygodników. Przysiada się starszy Pan. Milcząco obserwuje mnie, w końcu pyta co ciekawego w gazetach ? Mieszka w hostelu nie ma dostępu do bieżących informacji ze świata, ma telewizor ale nie wie na którym programie i w jakich godzinach są wiadomości. 80-letni pan jest przybyszem z Nicei, urodzonym we Francji (w Ardenach) synem Polaka, który w latach 20-tyuch wyemigrował ze Starego Dzikowa w Lubaczowskim. Ale matka Zofia jest pochowana w Krakowie na Batowicach (około 1992 roku). Pan Goraj ma problem z wynajęciem na pobyt mieszkania w Krakowie, nikt nie chce takiego starego na lokatora. Więc przemieszcza się po hostelach krakowskich. Spotykamy się na Plantach z 5 razy, za każdym razem u Pana Goraja budzi się zainteresowanie rodowodem Gorajów. Jest zaskoczony gdy przekazuję mu, że najwięcej Gorajów mieszka w powiecie Krakowskim, a zwłaszcza w Sąspowie (ponad 100) i w Sułoszowej. Okazuje się, że są tutaj notowaniu już w 1790 roku w spisie prymasa Poniatowskiego, w kilku rodzinach. Coraz to nowe pytania Pana Goraja kierują moje zainteresowanie tą rodziną w Polsce. Odkrywam ogromne zasoby metrykalne w Genetece Polskiej, w Korzeniach Lubelskich.. o starym potężnym rodzie GORAJ.
24 wrzesień 2016
PS. Wczoraj (21.10.2016) w RIO powiedziano mi, że pytał o mnie Pan Goraj, chcąc się pożegnać przed powrotem do Nicei. Niestety kilka dni byłem w domu podziębiony. Toteż tutaj składam życzenia dużo zdrowia i wszelkiej pomyślności dla Pana Goraja z Nicei. Może się przełamie do internetu i podejmie kontakt na e-mail.
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Obecnie w Polsce odnotowanych jest : GORAJ 1556; GORAJSKI 395; GORAJEK 348
W METRYKACH parafialnych od połowy XVII wieku (korzenie lubelskie) przeplatają się nazwiska:
Gorajek, Goraj, Gorajski,Gorajek, Bingoraj, Gojarczyk, Bingojarczyk, Gorajewski, Biłgoraski, Gorajec, Gorajecki, Gorajewski, Biłgoraj, Gorajko, Gorajek, Gojarczyk
xxxxxxxxxxxxxx
GORAJ
Statystyka: Liczby do nazwiska 'Goraj'
W Polsce są 1842 osoby o nazwisku Goraj.
Zamieszkują oni w 125 różnych powiatach i miastach. Najwięcej zameldowanych jest w powiecie Kraków,a dokładnie 338.
Dalsze powiaty/miasta ze szczególnie dużą liczbą osób o tym nazwisku m. Kielce (152), Lubaczów (106), m. Kraków (76), Olkusz (70), Kielce (62), Ropczyce (61), Będzin (56), Sosnowiec (40) i Opatów z liczbą wpisów 39.
Nazwisko 'Goraj' najczęściej występuje w powiatach i miastach/m:
1. Kraków (338)
2. m. Kielce (152)
3. Lubaczów (106)
4. m. Kraków (76)
5. Olkusz (70)
6. Kielce (62)
7. Ropczyce (61)
8. Będzin (56)
9. Sosnowiec (40)
10. Opatów (39)
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
wg. „Nazwiska polskie” Najwięcej osób o nazwisku Goraj mieszka w:
Kielce 120 Sąspów 100 Kraków 82 Sławków 64 Nowy Dzików 44 Sosnowiec 40 Olkusz 33 Wrocław 33 Katowice 30 Stary Dzików 28 Rokietnica 27 Czarna Sędziszowska 25 Gotkowice 25 Warszawa 25 Kostomłoty Pierwsze 24 Lubaczów 23 Zamość 21 Sędziszów Małopolski 20 Ostrowiec Świętokrzyski 19 Będzin 18 Jarosław 18 Mrowino 18 Siennów 18 Tychy 18 Poznań 17 Gryfino 16 Rzeszów 16 Obrowiec 15 Szczecin 15 Bogatka 14 Wola Kalinowska 14 Radom 13 Dąbrowa Górnicza 12 Dębowina 12 Małogoszcz 12 Sandomierz 12 Olsztyn 11 Prabuty 11 Wałbrzych 11 Wielmoża 11 Bębło 10 Pieszyce 10 Pobiedziska 10 Żory 10 Bidziny 9 Jerzmanowice 9 Krasne 9 Stare Sioło 9 Alwernia 8 Borek Wielki 8 Cewków 8 Gdańsk 8 Gliwice 8 Lidzbark Warmiński 8 Pińczów 8 Polanica-Zdrój 8 Resko 8 Ruda 8 Ruda Śląska 8 Sietesz 8 Skarżysko-Kamienna 8 Świnoujście 8 Zabierzów 8 Borowa 7 Czubrowice 7 Grochowce 7 Kamionka 7 Marulewy 7 Nowa Iwiczna 7 Śliwice 7 Świebodzin 7 Zadroże 7 Zederman 7 Bukowiec 6 Domaszowice 6 Jelenia Góra 6 Kolbuszowa Górna 6 Kostomłoty Drugie 6 Kunice 6 Lubań 6 Łódź 6 Micigózd 6 Paździorno 6 Piekoszów 6 Przeginia 6 Sadkowa Góra 6 Stróża 6 Sulmice 6 Sułoszowa I Podzamcze 6 Szczukowskie Górki 6 Świętochłowice 6 Biłgoraj 5 Cierpisz 5 Cieszyn 5 Gałki 5 Gorzesław 5 Ługów 5 Naczysławki 5 Nowe Miasteczko 5 Oleszyce 5 Otmuchów 5 Pyskowice 5 Racławówka 5 Radzionków 5 Ropczyce 5 Rudy 5 Skała 5 Stary Sącz 5 Sułoszowa III 5 Ząbki 5 Zgorzelec 5 Białogard 4 Bukowno 4 Chocianów 4 Czeladź 4 Częstochowa 4 Gdynia 4 Głogów 4 Jastrzębie-Zdrój 4 Kędzierzyn-Koźle 4 Knurów 4 Leżajsk 4 Lublin 4 Przeźmierowo 4 Stalowa Wola 4 Starachowice 4 Tenczynek 4 Truskaw 4 Wierzbin 4 Zabrze 4 Głowno 3 Izabelin C 3 Bolechowo 2 Jakubowice 2 Lubin 2 Łąki Kozielskie 2 Bławatków 1 Czaple Małe 1 Ćmielów 1 Grochowe 1 Lipsko 1 Lubsko 1 Młynki 1 Rzemień 1 Wola Rudlicka 1 Wyszmontów 1 Zagórzyce 1
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Są też GÓRAJOWIE: Najwięcej osób o nazwisku Góraj mieszka w:
Warszawa 60 Łódź 44 Żyrardów 37 Radom 35 Rawa Mazowiecka 33 Szczecin 33 Głuchów 32 Janisze 18 Ryki 18 Złota 17 Ożarów Mazowiecki 15 Wójcice 14 Lubiąż 13 Wołowe Lasy 13 Gdańsk 12 Jasień 10 Nielestno 10 Białynin-Podbór 9 Chrusty 9 Wielgie 9 Dziurdzioły 8 Gliwice 8 Sieradz 8 Tarnobrzeg 8 Władysławowo 8 Boguszyce 7 Gdynia 7 Łysiny 7 Odrano-Wola 7 Raczkowice 7 Strączno 7 Ustka 7 Bąkowa 6 Brusów 6 Godzianów 6 Góra 6 Soszyce 6 Tłuszcz 6 Zawady 6 Chełmża 5 Chorzele 5 Chylice-Kolonia 5 Malechowo 5 Mysłowice 5 Pszów 5 Rumia 5 Rusinowo 5 Sławno 5 Tychy 5 Witkowo 5 Wojcieszów 5 Wrocław 5 Zielona Góra 5 Zielonka 5 Dąbrowa Górnicza 4 Gostynin 4 Jastrzębie-Zdrój 4 Kalisz 4 Kamień Pomorski 4 Kędzierzyn-Koźle 4 Kielce 4
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
W „Geneteka polska” mamy indeksy 1731 stricte Gorajów
Tereny Urodzenia Zgony Małżeństwa
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
- 1
1
lubelskie
14
3
3
lubuskie
---
łódzkie
76
42
66
małopolskie
308
132
139
mazowieckie
127
93
86
Warszawa
7
2
13
opolskie
---
podkarpackie
2 --
podlaskie
6
2
2
pomorskie
---
śląskie
-- 1
2
świętokrzyskie
305
174
121
warmińsko-mazurskie
---
wielkopolskie
--- 1
zachodniopomorskie
---
Ukraina
1 -
1
Białoruś
---
Litwa
---
Rosja
---
Razem 846 450 435
1.731
W ujęciu nazwisk podobnych do GORAJ aż 3700 indeksów metrykalnych
Tereny Urodzenia Zgony Małżeństwa
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
- 2
1
lubelskie
66
70
137
lubuskie
---
łódzkie
526
276
231
małopolskie
310
135
141
mazowieckie
265
184
188
Warszawa
55
24
52
opolskie
---
podkarpackie
5
1
4
podlaskie
73
50
59
pomorskie
-- 4
śląskie
1
1
4
świętokrzyskie
421
230
179
warmińsko-mazurskie
- 1
7
wielkopolskie
2 -
3
zachodniopomorskie
---
Ukraina
30
9
8
Białoruś
---
Litwa
- 1
1
Rosja
---
Razem 1.754 988 1.015
3.757
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
W „Korzenie lubelskie” jest ogromny zasób metrykaliów GORAJ-ow od połowy XVII wieku:
- 196 stricte GORAJ
- 2400 Gorajek, Goraj, Gorajski,Gorajek, Bingoraj, Gojarczyk, Bingojarczyk, Gorajewski, Biłgoraski, Gorajec, Gorajecki, Gorajewski, Biłgoraj, Gorajko, Gorajek, Gojarczyk
ZASKAKUJACE ale sa metrykalne związki Gorajów z Sułoszowej z Lubaczowskimi…
CDN
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Według Wikipedi
https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q= ... 0528,d.bGg
PROTOPALSTĄ RODU MIAŁBY BYĆ :
Dymitr z Goraja - Gorajski
________________________________________
Dymitr z Goraja herbu Korczak – marszałek wielki koronny, podskarbi wielki koronny w latach 1364-1370 i 1377-1391. Wikipedia
Data śmierci: 20 lutego 1400
Rodzice: Piotr z Klecia
Dzieci: Anna Tęczyńska, Katarzyna Oleśnicka
Wnuki: Andrzej Tęczyński, Jakub z Sienna, Jan z Tęczyna, więcej
Podobne wyszukiwania: Anna Tęczyńska, Dymitr z Sienna, więcej
Dzieje rodu Gorajskich wiążą się nierozerwalnie z historią miasta Kraśnika. Byli jego założycielami. Gorajscy herbu Korczak wywodzili się z Rusi Czerwonej. Znaczenie uzyskali za panowania Kazimierza Wielkiego (w latach 1340-49 Polska zajęła Ruś Halicką).
Nie jest w pełni znany początek tego rodu. Historyk K.Szajnocha podaje, że jednym z protoplastów rodu był ojciec Dymitra - Iwonia z Goraja - sędzia chełmski, który zasłużył się niebezpiecznym poselstwem do Tatarów. Nie jest wiadomym bliżej, kiedy i jakiej kwestii owo poselstwo dotyczyło.
Adam Boniecki stwierdza, że w 1353 roku Gorajscy: Chodko, Ostaszko i Piotr - synowie Iwona (Iwonia) - otrzymali od K.Wielkiego wsie: Klecie (Kleszcze), Czermno, Januszkowice, Blaszkową, Gogolów, Glinnik, Bukową Smorzową i Kamienicę. Byli z pochodzenia Rusinami! W 1360 roku syn Iwona - Piotr wojewoda żydaczowski, dziedzic Rymanowa, dostaje od króla prawo niemieckie dla Klecia, Czernina i wyżej wymienionych miejscowości.
Prawdopodobnie synem tegoż Piotra jest bohater niniejszego artykułu - Dymitr (łac. Demetriusz) i jego rodzony brat Iwonia (Iwon) Gorajscy.'Nie jest znana dokładna data urodzin Dymitra.Podawane są lata ok. 1330 lub 1340. Wiemy natomiast, że gniazdem rodu Gorajskich był Goraj zwany Ładą. Już w XIII wieku znajdował się tu zamek murowany. Dymitr ożeniony był z Beatą Mokrską. Pochodzić miała z rodu Jelitów, a była krewną Czelejów z Bożego Daru. Wniosła mu ona w posagu właśnie Boży Dar. Stąd też zwany był Dymitrem z Bożego Daru (de Boży Dar).
Postawą polityczną Dymitr charakteryzuje wierność i przywiązanie da ówczesnych władców Polski: Kazimierza Wielkiego, Ludwika Węgierskiego i jego córki królowej Jadwigi. Już za panowania Kazimierza Dymitr zajmuje czołowe miejsce w grupie panów małopolskich (przewodził im wówczas Dobiesław z Kurozwęk kasztelan krakowski).
Za wyświadczone usługi Dymitr otrzymuje z rąk panujących nowe stanowiska, tytuły i nadania. I tak, w 1361 roku widzimy Dymitra Gorajskiego w orszaku królewskim. W 1364 r, jest podskarbim królewskim (urząd ten pod względem znaczenia szedł zaraz po kanclerskim). Funkcję tę sprawuje z przerwami także w latach 1370-1391. Gdy w 1368 roku Kazimierz W. kazał ułożyć statut żupniczy dla Wieliczki, wśród układających tekst (arcybiskup Bodzanta, biskup Zawisza, Jaśka z Melsztyna - kanclerz krakowski) był skarbnik koronny - Dymitr z Goraja. Kroniki z ówczesnych lat odnotowują, że to on "własną ręką" spisał wspomniany statut. W tym czasie gospodarny król Polski -Kazimierz Wielki zabronił panom czerpania dochodów z kopalni. Wyjątek w tym względzie uczynił tylko dla jedynego pana Dymitra podskarbiego, gdy w cztery konie przyjedzie po pieniądze królewskie. Nadmienić bowiem należy, że Dymitr często przebywał w Krakowie. Posiadał w tym mieście kilka własnych domów.
Po śmierci K.Wielkiego (1370 r.) Dymitr Gorajski należy do bliskich stronników Ludwika Węgierskiego (1370-1382). W dokumencie wydanym pod Bełzem 26 1ipca 1377 r. (odwetowa wyprawa Po- laków i Węgrów na Litwinów, w wyniku której zdobyte zostały Chełm i Bełz) król ten nadał Dymitrowi i jego bratu Iwonie zamek Goraj lub Ładę, miasto Kraśnik oraz szereg wsi leżących w pobliżu tego miasta. Z opracowań historycznych wynika, że akt ten jest tylko potwierdzeniem dawniejszego nadania. Jak już wyżej wspomniano na kilka lat wcześniej Dymitr pisał się z Łady i Goraja.
Dymitr Gorajski okazał się także dobrym dyplomatą. Około 1373 roku posłował do księcia Kazimierza Dobrzyńskiego. Nie jest znana treść i wyniki tej misji dyplomatycznej. Po śmierci Ludwika Węgierskiego staje się gorącym orędownikiem unii polsko-litewskiej. Widział w niej korzyści dla swej rodzinnej Rusi Czerwonej. Realizacji tego celu upatrywał w małżeństwie królowej Polski - Jadwigi z księciem litewskim - W.Jagiełło. W tym celu w 1385 roku wybrał się z misją do Malborka, by zaprosić ówczesnego W.Mistrza (propozycja Litwy) Konrada Z. Bllnera von Rotenstein, na ojca chrzestnego W Jagiełły. Wielki Mistrz odmówił! Chrzestną Jagiełły została Jadwiga z Melsztyńskich Pilecka - żona Ottona z Pilczy - Pileckiego. Jednocześnie Dymitr jest przeciwnikiem projektu osadzenia na tronie polskim księcia Wilhelma Habsburga, z którym wcześniej zaręczona była królowa Jadwiga. Na początku 1386 r. książę Wilhelm przybył już do Krakowa (stał z pocztem w domu Morsztynów). Jadwiga chce się połączyć z Wilhelmem. Ucieka z komnat wawelskich! Dochodzi do ostatniej przeszkody - furtki! Uderza toporem i próbuje otworzyć bramę. Jest bliska celu! Wówczas zastępuje jej drogę stary Dymitr z Goraja. Przemawia do niej, by zaniechała zamiaru połączenia się z Wilhelmem. Za próbę realizacji swego zamiaru, grozi Jadwidze użyciem siły. Groźba skutkuje! Jadwiga wraca do komnat.
Za te usługi król W.Jagiełło odwdzięczył się hojnie Dymitrowa. Nadał mu miasteczko Szczebrzeszyn i okoliczne wsie. Zamieszkałą tu szlachtę król powierzył zwierzchnictwu Dymitra (rzadki wypadek). Potęga ekonomiczna Gorajskiego sięgnęła szczytu! Był teraz właścicielem senioratu szezebrzeszyńskiego, który liczył ponad 150 wsi (łącznie z rejonem kraśnickim) oraz 4 miasta: Goraj, Kraśnik, Szczebrzeszyn i Turobin. W zachowanym liście z 1399 roku czytamy o Dymitrze: My Dymetr Goraja i Szczebrzeszyna Pan etc... Najwyższy Marszalek Królestwa etc. etc. Pełni wówczas zaszczytną funkcję marszałka koronnego (1388-1400 r.).
Z wiadomości historycznych wynika, że był jeden fakt niezbyt pochlebny w życiorysie naszego Dymitra z Bożego Daru. Mianowicie w roku 1378 papież nakazał rozpatrzyć sprawę Dymitra zw. "Podskarbek", oskarżonego o przywłaszczenie dóbr opactwa benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem. Proces o przywłaszczenie Tyńca poparty bullą papieską z 1402 r. miał trwać do 1408 r.' Nie jest wiadomym, jakie podłoże miała ta sprawa i czym się zakończyła. Z innych wiadomości o Dymitrze wiemy, że w roku 1394 otrzymał od Jagiełły 45 grzywien na wyposażenie kilku kopii zbrojnych.
Dymitr Gorajski zmarł 20 lutego 1400 roku. Pochowany został w kościele w Zawichoście. Pozostawi) 3 córki: Katarzynę za- mężną za Dobieslawa z Oleśnicy (Dobko, Dobek hr. Dębno) wojewodę sandomierskiego i dowódcę chorągwi oleśnickich, Elżbietę, która została żoną Dobroslawa z Szamotu) (Szamotulski herbu Nalęcz) kasztelana poznańskiego oraz Annę, która w 1405 roku wyszla za syna Jaśka z Tęczyna-Andrzeja Tęczyńskiego kasztelana z Wiśnicza. Ta ostatnia córka Dymitra odznaczała się szczególną pięknością. Jak piszą ówczesne źródła, dziwną w swoim oblubieńcu rozbudziła miłość. Z miłości do żony Andrzej Tęczyński miał spowodować odstąpienie wojsk polskich spod Malborka w 1410 r. Długosz tak o tym pisze: ze wszystkich zaś panów nikt więcej i gorliwiej nie doradza! przerwania oblężenia (Malborka, p.m.) niż kasztelan wojnicki Andrzej z Tęcryna. Przeciągnął też większość rycerzy i szlachty na swoją stronę, zaślepiony miłością do córki podskarbiego Królestwa Polskiego Dymitra -Anny z Kraśnika, w której był niezwykle zakochany." Nie miał więc Dymitr potomków w linii męskiej. Dzięki natomiast malżeństwu Andrzeja z Anną doszło do polączenia dwóch znaczących rodów związanych historycznie z dziejami naszego miasta, mianowicie Gorajskich i Tęczyńskich.
Przed śmiercią w 1398 roku Dymitr Gorajski zapisał dobra Szczebrzeszyn swoim bratankom (synowie brata Iwana: Prokop, Aleksander, Mikołaj i Andrzej). Po jego śmierci w 1401 r. żona Dymitra - Beata otrzymała z córkami Goraj z przyległym terytorium.
W 1405 roku nastąpił nowy podział dóbr. Córki otrzymały miasto Kraśnik i 11 wsi (Wyżnica, Wyżnianka, Suchynia, Biała, Dzwola, Kocudza, Stróża, Batorz, Grębienice, Bieliny i Wola Piaseczna)", a bratankowie: Goraj (Aleksander) i Szczebrzeszyn (Prokop). Ostateczny podział dóbr między córkami Dymitra nastąpił w 1415 roku w Lublinie: Boży Dar i Rymanów przeszły z. Katarzyną Gorajską do Oleśnickich, Kraśnik z Anną do Tęczyńskich, a Turobin z Elżbietą do Szamotulskich. Beata Mokrska - żona Dymitra zmarła 30 kwietnia 1424 roku.
Sławny był ród Gorajskich w Polsce. Do jego potęgi i znaczenia walnie przyczynił się Dymitr z Goraja - Gorajski. Znaczenie tego rodu - rzec można, jego rozkwit - przypada na wiek XV i XVI. Spotykamy Gorajskich także w późniejszych okresach historii. W herbarzu Bonieckiego czytamy, że w 1783 r. występuje Tomasz Gorajski - pułkownik wojsk koronnych. Jeden z Gorajskich Aleksander pełnił funkcję szambelana dwom cesarsko-austriackiego, zaś Józef w 1817 r. - strażnika sreber koronnych galicyjskich oraz członka Stanów Galicji.
Gorajscy pieczętowali się herbem Korczak. J.Szymański w Herbarzu podaje, że Korczak (łac. Ciffus, ciphus = Karpie) początkowo miało oznaczać odniesienie do nazwy osobowej. Wtórnie zaś jako nazwa obrazowa (Korczak = Kubek, Kielich, Czasza). Długosz podaje, że Ludwik Węgierski nadal Dymitrowi z Goraja "tarczę Królestwa Węgier". Na tarczy z tego nadania pochodzą 3 wręby srebrne w polu czerwonym. Potwierdzeniem tego ma być herb znajdujący się na płycie nagrobnej biskupa poznańskiego Uriela z Górki w katedrze w Poznaniu z 1496 r. (tarcza dzielona w pasy). Owe trzy pasy pojawiają się również w herbie Korczaków na tablicy fundacyjnej w Siennie k/Iłży (po 1438 r.) oraz na płycie arcybiskupa gnieźnieńskiego Zbigniewa z Oleśnicy z 1495 r. wykonanym przez sławnego Wita Siwosza. Dopełnieniem herbu był hełm z labrami" - pokryciem srebrnym i podbiciem czerwonym. Klejnot Korczaków- pisze dalej autor Herbarza J.Szymański -
obejmował między dwoma trzymaniami srebrnymi z czerwonym środkiem, głowę wyżła srebrną z językiem czerwonym. Po raz pierwszy występuje w źródłach pisanych w 1413 roku.
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Goraj (województwo lubelskie)[edytuj]
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Goraj – wieś (niegdyś miasto) w Polsce położona w województwie lubelskim, w północnej części powiatu biłgorajskiego, w gminie Goraj.W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.Historycznie położony jest w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej).
Historia[
Pomnik w rynku
Kościół w Goraju
Bloki mieszkalne w rynku
Rynek w Goraju
Urząd Gminy Goraj
XIX-wieczne nagrobki na cmentarzu parafialnym
Początki Goraja nie są dotąd w pełni poznane. Powstanie Goraja łączy się z nadaniem Dymitrowi i Iwoni z Klecia [1], [2] w 1377 roku przez Ludwika Węgierskiego "castrum nostrum Goray alio Lada... cum villis Lada, Radzięcin...". Zamek Goraj, nazwany też Łada, musiał mieć zaplecze gospodarcze w formie podgrodzia , którym mogła być właśnie osada Goraj, a nie Łada oddzielnie wymieniona wśród innych nadanych wsi. Nazwa Goraj występuje zresztą wcześniej, "Demetrio de Goray" jest podpisany na dokumencie Władysława Opolczyka z 1375 roku nadającym prawo Magdeburskie dla miasta Jarosławia. Słusznie więc S. Arnold przyjmuje, że nadania dokonał jeszcze Kazimierz Wielki zaś Ludwik je tylko potwierdził. Nie jest też znana data nadania Gorajowi prawa magdeburskiego jako "oppidum" jest wymieniony dopiero pod rokiem 1405, lecz już w 1379 roku nastąpiła erekcja parafii, musiał więc być Goraj już wtedy miastem. W źródłach historycznych Dymitr z przydomkiem "z Goraja" występuje już w roku 1373 można więc zakładać, że wtedy Goraj otrzymał prawa miejskie.
Jest wprawdzie wymieniony niekiedy rok 1398 jako data nadania Gorajowi prawa magdeburskiego, a przodkowie Dymitra z przydomkiem "Goray" wspomniani już w roku 1290, jednakże informacje te nie znalazły potwierdzenia w materiałach źródłowych. Nadanie Goraja Dymitrowi zostało potwierdzone przez Władysława Jagiełłę w 1389 roku.
Po śmierci Dymitra nastąpiły w latach 1400 i 1405 działy rodzinne. Goraj pozostawał w rękach rodziny Gorajskich do roku 1508 kiedy dobra przejął Mikołaj Firlej z Dąbrowicy, sprzedając je w 1517 roku Wiktorowi Sienieńskiemu, ten w 1540 roku Andrzejowi Górce, od którego syna Stanisława w 1579 roku nabył je Paweł Trojanowski. Jako właściciel połowy włości gorajskiej i pełnomocnik posiadaczy drugiej połowy należącej do braci Czarnkowskich, na mocy umowy z 1595 roku Trojanowski sprzedał dobra gorajskie Janowi Zamoyskiemu, który objął je w posiadanie w 1596 roku i wcielił do ordynacji. Odtąd też Goraj stale już pozostawał w Ordynacji Zamojskiej.
Wydaje się, że żaden z Gorajskich nie rezydował w Goraju włość bowiem dziedziczyli kolejni, liczni zresztą spadkobiercy wymienieni w aktach z 1428, 1445, 1468, 1480, 1501 roku. Tym bardziej nie mieszkali tu następujący po nich nabywcy obcy mający rezydencje w siedzibach swoich rodów. W Goraju rządzili dzierżawcy dbający przede wszystkim o swoje dochody i to też było przyczyną zupełnego upadku jednego z najstarszych na Zamojszczyźnie zamku. Z jego gruzów został zapewne wzniesiony dwór zarządcy klucza gorajskiego Ordynacji, który przetrwał do 1615 roku, kiedy zbudowano nowy dom dworski. Po zamku pozostały jedynie wspomnienia, że nad stawem, "nad, którym stoi folwark Zagrody, spod zabudowań tegoż wydobywają się szczątki kamienia i wapna w dość obfitej ilości i o znacznych rozmiarach".
Z czasów posiadania miasta przez Stanisława Górkę należy wspomnieć założony przez niego zbór kalwiński, który przetrwał być może do 1625 roku.
Parafia w Goraju została erygowana w 1379 roku i wtedy też Dymitr fundował kościół drewniany pod wezwaniem św. Bartłomieja przeznaczając na jego fundusz wieś Branewkę. W 1520 roku zbudowano nowy kościół. Była też wówczas w Goraju stara kaplica. Kościół z 1520 roku został zniszczony wraz z kaplicą przez kalwinów w 1598 roku. Trzeci z kolei kościół zniszczyli Szwedzi. Ostatni kościół drewniany spłonął w 1780 roku. W latach 1779-1782 ówczesny proboszcz a zarazem profesor Akademii Zamojskiej ks. Baltazar Dulewski wzniósł obecny kościół murowany, który również uległ pożarowi w 1795 roku lecz wkrótce został odbudowany.
Zniszczona przez Niemców podczas okupacji murowana synagoga pochodziła zapewne z czasów po wojnach szwedzkich, z końca XVII wieku.
Goraj był miasteczkiem przede wszystkim rzemieślniczym. Już w 1566 roku powstał tu cech tkacki, w 1637 roku kuśnierski, w 1639 roku szewski. Z czasem osiedlili się tu nawet sukiennicy Niemcy mając w 1861 roku 25 warsztatów. Przemysł tkacki upadł w czasie pierwszej wojny światowej.
Zabudowa miasteczka była wyłącznie drewniana, murowany był tylko kościół i synagoga. Rynek otaczały domy podcieniowe ustawione szczytowo, jeden dom narożny, zapewne karczma , usytuowany był równolegle do pierzei rynku, miał on nadto nietypowy dach łamany. Domy gorajskie należały do najpiękniejszych jakie znamy z terenów południowej Lubelszczyzny. Większość z nich była pokryta wysokimi dachami naczółkowymi, ale właśnie w Goraju reprezentowane były niemal wszystkie typy dachów: najliczniej występujący naczółkowy, dalej łamany polski, krakowski, mansardowy, półszczytowy, czterospadowy i dwuspadowy. Podcienia przy rynku były wsparte na profilowanych słupach, większość domów miała drzwi zewnętrzne frontowe z półkolistymi zamknięciami nadproży. Zabudowa ta została spalona w czasie pierwszej wojny światowej, znana jest dzięki zachowanym fotografiom i dawniejszym opisom. Nikłym wspomnieniem tej zabudowy są przetrwałe dotąd dwa bardzo skromne domy z półkolistymi nadprożami: przy ulicy Kościelnej z 1795 roku i przy ulicy Nadrzecznej z tego samego okresu.
Zamek Goraj został założony na wzgórzu wznoszącym się nad przylegającym do niego od południa dużym stawem, przez który przepływała rzeczka Biała Łada. Od północnego zachodu rozciągały się bagniste łąki , od wschodu teren znacznie się wznosił. Warunki fizjograficzne wyznaczały miejsce na zaplecze gospodarcze zamku – podgrodzie – ulokowane na południu, łączące się z zamkiem drogą biegnącą brzegiem stawu. Ukształtowanie terenu wyraźnie wyznaczało obszar rozwijającego się miasteczka i możliwości jego rozbudowy.
Zakładając, iż lokalizacja miasta nastąpiła w 1373 roku wypada przyjąć, że wówczas wytyczono kwadratowy rynek zorientowany narożami do stron świata. Za narożem północnym, od strony zamku, wyznaczono miejsce na kościół, który stanął tu w 1379 roku. Względnie płaskie tereny za narożem południowym przeznaczono na zabudowę mieszczańską założoną na układzie szachownicowym. I to w zasadzie wyczerpywało możliwości rozwojowe właściwego organizmu miejskiego.
Przybywająca ludność musiała osiedlić się po wschodniej stronie rzeczki, za łąkami we wsi nazwanej Zastawie, oraz na południu w Wólce Gorajskiej nazwanej później Bononią.
Mimo całkowitego zniszczenia dawnej zabudowy, pierwotny układ urbanistyczny Goraja został zachowany do dziś.
Goraj został pozbawiony praw miejskich i zmieniony na osadę w 1869 roku.
W długiej historii Goraja znane są pieczęcie z herbami: z 1581 roku z herbem "Łodzia" Górków i trzy pieczęcie późniejsze z herbem Zamoyskich "Jelita". W posiadaniu Górków pozostawał Goraj bardzo krótko, był już zresztą miastem, podobnie jak był miastem za Zamoyskich. Prawa miejskie uzyskał Goraj za sprawą Dymitra z Goraja, wydaje się słusznym by za herb Goraja uznać herb Dymitra "Korczak".
Zabytki[edytuj]
• Kościół parafialny św. Bartłomieja Apostoła, murowany 1779-1782
• dzwonnica – brama i mur ogrodzenia cmentarza kościelnego z 1782 roku
• dwa domy drewniane: ul. Kościelna 7 z 1795 roku i ul. Janowska 26 z XIX wieku. (Dom na Kościelnej 7 został rozebrany w 2008 r.)
• pomnik na cmentarzu żydowskim
Toponimika nazwy[edytuj]
Goray 1377, Goraj 1581 - położenie górzyste okolicy tłumaczy nazwę topograficzną, gdyż goraj "miejsce górzyste" pochodzi od góra, jest kilka identycznych nazw miejscowości np. koło Czarnkowa, Łęczycy, i Międzyrzecza. Zapis z 1377 informuje o wariancie nazewniczym Łada (rzeka przepływająca przez Goraj)[3]
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bi%C5%82goraj
BIŁGORAJ
Nazwa miasta BIŁGORAJ
Nazwa miasta interesowała tak językoznawców, jak i regionalistów. Dorabiano jej różne etymologie, ze słynnym powiedzeniem "Bił Goraj Tatarów" włącznie. W swej pracy o nawach miast Lubelszczyzny Stefan Warchoł opowiedział się za wpływami ukraińskimi, przy czym analizie poddał zapis wtórny tej nazwy - "Biłgoraj". Wnioski jego podważył C. Kosyl. Omawiając nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego pisze on m.in. "Oboczność Biłgoraj/ Biełgoraj należy wiązać raczej z wahaniem samogłosek w sąsiedztwie spółgłoski półotwartej. Brak w nazwie ukraińskiego zastępstwa g przez h. Niejasny pozostaje też wzajemny stosunek znaczeniowy obu składników złożenia, należałoby się spodziewać, że przy nazwie Goraj pojawi się jakiś człon opozycyjny, do czego jednak nie doszło. Nazwa ta wymaga jeszcze dalszych objaśnień". Przeciwko ukraińskim wpływom na pierwotne brzmienie nazwy miasta - "Biełgoraj" - przemawia również czysto polskie brzmienie wszystkich nazw terenowych w okolicy, odnotowanych szczegółowo w akcie granicznym z 1599 r. Należy także dodać, iż w zapisach z końca XVI w. przy nazwie "Goraj" pojawia się człon opozycyjny - "stary" (antiquus), jednakże później przymiotnik ten znika, chociaż użycie go w kilkunastu zapisach z czasów po lokacji Biłgoraja zdaje się wskazywać na związki nazwy tego miasta z nazwą siedziby rodu Gorajskich.
Wydaje się, że nazwa miejsca, na którym w roku 1578 lokowano miasto, jest o wiele bardziej starsza od samej osady. Mamy tutaj bowiem do czynienia z dwoma członami, z których drugi - "goraj" - posiada charakter nazwy topograficznej, a mianowicie - oznacza miejsce górzyste. Pierwszy człon zapisany w dokumencie lokacyjnym "Bieł" - można chyba interpretować jako "Biały". Skąd więc się wziął? Przymiotnik "biały" mógł być tutaj użyty w celach identyfikacyjnych, aby odróżnić wzniesienie, na którym już istniało miasto Goraj od tego, gdzie później powstał Biłgoraj. Należy także zauważyć, iż w okolicy mamy wieś Białą, "Białe Pole", "Białe Bagno", co czyni prawdopodobnym wniosek, że wzniesienie nad Ładą nazwano "Białym Gorajem"; leży ono ponadto na gruncie piaszczystym. Interesujące, że najwyższe wzniesienie na Roztoczu nosi nazwę "Krągły Goraj" (koło Tomaszowa Lubelskiego). Jednoczłonową jest jedynie nazwa wzniesienia, na którym powstało miasto Goraj. Wszystkie pozostałe mają elementy identyfikacyjne. Tak więc w przypadku miasta lokowanego w roku 1578 mamy chyba do czynienia z nazwą kulturową "Biały Goraj", którą następnie zapisywano jako "Biełgoraj", a następnie "Biłgoraj".
Historia[edytuj]
Czasy przed powstaniem miasta[edytuj]
Dymitr z Goraja na obrazie Jana Matejki. To z nim łączy się pojawienie na Roztoczu Środkowym rodu Gorajskich, a więc – w dalszej konsekwencji – także powstanie Biłgoraja.
Obszary południowej Lubelszczyzny uchodzą za względnie późno zaludnione. Tereny obecnie zajmowane przez Biłgoraj długo stanowiły część „pustki osadniczej”: były porośnięte gęstymi lasami, których pozostałością jest wciąż rozległa Puszcza Solska. Dodatkowo tutejszy bagnisty teren utrudniał ewentualnym mieszkańcom karczunek lasu, a słabe gleby bielicowe czyniły uprawę ziemi niezwykle ciężką. Ponadto ziemie tutejsze aż po czasy jagiellońskie utożsamiane były z rubieżami państwa polskiego: w czasach piastowskich leżały na granicy obszaru Grodów Czerwieńskich, potem stanowiły wysunięty cypel Małopolski wciśnięty pomiędzy ziemie ruskie (granica Rusi Czerwonej znajdowała się ok. 5 km od centrum miasta, w okolicy podmiejskich wsi Wola i Korczów). Był to jednocześnie skraj diecezji krakowskiej – dalej na południe i wschód rozciągała się metropolia lwowska.
Istnieją jednak pewne przesłanki, które pozwalają sądzić, że obszar Biłgorajszczyzny był zamieszkany na długo przed lokacją miasta. Na terenie Biłgoraja zarejestrowane są 43 stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków[4]. Przypuszcza się, że teren gdzie obecnie znajduje się tzw. „lapidarium” (stary cmentarz) mógł pełnić w bliżej nieokreślonej przeszłości rolę strażnicy chroniącej bród na rzece Czarna Łada[5][6]
Pierwszą dużą, planową akcją osadniczą w regionie była działalność Gorajskich, których obecność tu łączy się z jednym z protoplastów rodu, Dymitrem z Goraja. W czasach Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego ten możny arystokrata objął w posiadanie tereny Roztocza Środkowego wraz z istniejącymi wówczas ośrodkami: Gorajem, Kraśnikiem i Szczebrzeszynem. W następnych latach Gorajscy pomnażali swój majątek zakładając w okolicy dzisiejszego Biłgoraja kolejne wsie, m.in. Gromadę, Dąbrowicę oraz Olendrów (obecnie Sól)[7]. Z uwagi na brak materiałów źródłowych nie da się określić dokładnych dat założenia tych miejscowości. Wiadomo jednak, że sytuacja taka trwała również w wieku XVI, kiedy jeden z przedstawicieli rodu – Adam Gorajski – powziął decyzję o założeniu nowego ośrodka, tym razem stanowiącego organizm miejski.
Założenie Biłgoraja[edytuj]
Amatorska mapa przedstawiająca układ urbanistyczny Biłgoraja w pierwszych latach istnienia miasta.
Dotychczasowo historycy byli przekonani, iż fundatorem i założycielem Biłgoraja był Adam Gorajski „Młodszy” (zm. 1602). Niedawno teza ta została podana w wątpliwość, gdyż istniejące dziś źródła nie precyzują, o jakiego Adama chodzi, i założycielem równie dobrze mógł być Adam Gorajski „Starszy”, stryj wspomnianego wyżej[potrzebny przypis]. Pewnym jest jednakże, iż miasto powstało w latach 70. XVI w., a jego założenie zostało przypieczętowane wydaniem aktu lokacyjnego przez króla Stefana Batorego we Lwowie. Datacja tego dokumentu to dzień 10 września 1578 r.[8] Określał on, że nowo powstałe miasto będzie podlegać prawu magdeburskiemu, precyzował szczegóły dotyczące handlowej roli miasta (m.in. dozwoloną ilość jarmarków), a zarazem na pierwsze lata istnienia ośrodka zwalniał mieszkańców z części podatków obowiązujących na terenie Korony Królestwa Polskiego[9].
Niezależnie od tego, który z Adamów Gorajskich założył miasto, najprawdopodobniej jego działaniom przyświecały trzy motywy:
utworzenie ośrodka handlowego dla mieszkańców okolicznych wiosek, dotychczas zakładanych i rozwijanych przez Gorajskich[10];
wzmocnienie prestiżu i majątku rodu poprzez posiadanie – oprócz wsi – prywatnego ośrodka miejskiego;
szerzenie idei reformacji i kalwinizmu.
O ile dwa pierwsze punkty wydają się być oczywiste, to uzasadnieniem trzeciego może być fakt, iż Gorajscy na przełomie XVI i XVII w. byli jednymi z najaktywniejszych polskich działaczy kalwińskich[11]. W nowo budowanym Biłgoraju zorganizowali oni m.in. zbór i protestancką szkołę, a zarazem starali się z niego utworzyć ośrodek zjazdów reformatów. Jednocześnie – co jest dodatkowym potwierdzeniem tej tezy – przez pierwsze lata istnienia, mimo obecności świątyń innych wyznań, Biłgoraj nie posiadał kościoła katolickiego[12][13].
W momencie powstania najbliższymi Biłgorajowi ośrodkami miejskimi były Goraj i Tarnogród (ten drugi założony w 1567). Ponadto dwa lata po wydaniu aktu lokacji Biłgoraja w odległości ok. 50km na północny wschód od niego Zamoyscy założyli drugi duży ośrodek miejski regionu – Zamość.
Zazwyczaj utrzymuje się, że Biłgoraj został zbudowany w miejscu, gdzie dotąd nie znajdowała się żadna osada. Miasto lokowano na zalesionym wzniesieniu nazywanym Białym Gorajem i najprawdopodobniej stąd wzięła się jego nazwa. Na wybór lokalizacji miał wpływ układ rzek, ułatwiający ewentualną obronę: z zachodu miasto było chronione przez Polską Ładę (obecnie Biała Łada), która miała liczne rozlewiska, a od południa przez Ruską Ładę (obecnie Czarna Łada). Istotnym był też fakt, że przez nowo budowane miasto wiódł biegnący po linii północ-południe szlak handlowy łączący Lublin i Jarosław[14].
Ze względu na bliskość Puszczy Solskiej podstawowym budulcem miasta było drewno. Biłgoraj otoczono wałami, parkanem i basztami, wokół których z czasem powstały trzy przedmieścia: tarnogrodzkie, lubelskie i zamojskie. Stworzono połączenia drogowe z Zamościem, Krzeszowem i Lublinem, a przy wyjazdach z miasta zbudowano bramy i rogatki.
Układ urbanistyczny wytyczony w momencie założenia Biłgoraja zachował się niemal bez zmian, a jego zasięg to obecnie północna część Śródmieścia. Także z XVI w. pochodzi herb[15], który po dzień dzisiejszy stanowi oficjalny symbol miasta. Część jego wizerunku to Korczak, rodowe godło Gorajskich.
I Rzeczpospolita[edytuj]
Herb Korczak, godło rodu Gorajskich. Jego wizerunek znajduje się zarówno w herbie Biłgoraja, jak i w herbach innych ośrodków południowej Lubelszczyzny.
Wiadomo, że Biłgoraj stanowił własność prywatną Adama Gorajskiego „Młodszego” aż do końca jego życia. Następnie miasto przejął jego syn Zbigniew, który – podobnie jak ojciec – był możnym i znanym politykiem oraz działaczem reformackim. Po śmierci Zbigniewa Gorajskiego Biłgoraj jeszcze jakiś czas znajdował się w rękach rodu swoich założycieli (Rafała, Teodora, Teofilii). W drugiej połowie XVII w. tutejsza linia Gorajskich wymarła, a Biłgoraj – jako wciąż miasto prywatne – znalazł się w rękach Szczuków[16]. Sto lat później, w połowie XVIII w. przejęli go z kolei Potoccy, dla których stał się tylko jednym z wielu ośrodków należących ich do rosnącej, magnackiej fortuny[17].
Od momentu powstania Biłgoraj był miastem, którego rola handlowa i rzemieślnicza systematycznie się zwiększała. Odbiciem tego było powstawanie cechów, m.in. zbiorowego rzemiosł różnych (w 1628), kuśnierskiego (w 1648), szewskiego, sitarskiego (przed 1693) i tkackiego, a także rosnąca liczba jarmarków (początkowo określona jako cztery rocznie, w 1693 została zwiększona do ośmiu). Poza jarmarkami w Biłgoraju odbywały się cotygodniowe targi, których tradycyjnym dniem od XVII w. był czwartek. Z miasta eksportowano m.in. piwo biłgorajskie, wyroby kuśniercze, dostarczane przez Puszczę produkty leśne i miód[18]. Centrum życia handlowego – jak w większości miast europejskich – stanowił Rynek.
Rozwój rzemiosła w Biłgoraju od XVII w. zaczął nabierać swojej własnej specyfiki, która stopniowo coraz bardziej odróżniała miasto od innych ośrodków. Było to związane z tym, że gros rzemieślników stanowili ci skupieni wokół dość wąskiej dziedziny, jaką była produkcja sitarska. Co więcej, działalność handlowa sitarzy była prowadzona samodzielnie. Z czasem dziedzina ta stała się zajęciem rodzinnym dla większej części mieszczan, a wokół niej narosły lokalne zwyczaje, tradycje i obrzędy.
Wygaśnięcie rodu Gorajskich wiązał się z zakończeniem roli miasta jako ośrodka reformacji. Symbolem tego był m.in. fakt, że do końca XVII w. przestał istnieć kalwiński zbór, a w jego miejscu powstała pierwsza w mieście świątynia rzymskokatolicka – Kościół Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
Swoje piętno w historii miasta zostawił okres wojen trwających w Polsce od połowy wieku XVII. Podczas powstania Chmielnickiego w 1648 kozacy zniszczyli franciszkański klasztor, który od niedawna znajdował się w podbiłgorajskiej, należącej do rodu Zamoyskich wsi Puszcza Solska. W 1652 Biłgoraj stał się miejscem schronienia części ludności Zamościa, w którym wybuchła zaraza. W roku 1660 z kolei miasto i ziemie stanowiące majątek Gorajskich zostało złupione przez własne, polskie wojska koronne. Takie losy były typowe dla ogółu ośrodków miejskich przeżywającej wówczas kryzys Rzeczpospolitej[19]. Poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej Biłgoraja przyniósł spokojniejszy wiek XVIII.
W czasach I Rzeczypospolitej Biłgoraj stanowił ośrodek wielonarodowościowy: dominowali tu Polacy i Żydzi (tym drugim prawo osiedlania się w mieście nadał już Zbigniew Gorajski), ponadto wśród mieszkańców znajdowali się Rusini. W drugiej połowie XVIII mieszkało tu ok. 2,5 tys. osób, dzięki czemu Biłgoraj stanowił dziewiąty największy ośrodek Małopolski – wśród ośmiu większych od niego miast znajdowały się m.in. Kraków (ok. 23,6 tys. mieszkańców), Lublin (ok. 8,6 tys. mieszkańców) i Kraśnik (ok. 3,8 tys. mieszkańców)[20].
Podczas walk konfederacji barskiej Biłgoraj był areną pewnych starć zbrojnych – m.in. w połowie czerwca 1770 zajęte przez wojska rosyjskie miasto stało się celem ataku konfederatów, którym przewodził marsz. Jan Karczewski. Po I rozbiorze Polski miasto zostało chwilowo przyłączone do Cesarstwa Austriackiego, jednak w wyniku korekty granicznej szybko wróciło do Polski. II rozbiór nie wpłynął na sytuację geopolityczną Biłgoraja, a w czasie insurekcji kościuszkowskiej miasto nie odegrało większej roli. Po III rozbiorze i ostatecznym upadku I Rzeczypospolitej miasto zostało ponownie włączone do Austrii i zaczęło stanowić część regionu Galicji.
Zabory[edytuj]
Biłgoraj stanowił część Austrii do czasów napoleońskich: w wyniku wojny z roku 1809 został przyłączony do istniejącego od dwóch lat Księstwa Warszawskiego. Po upadku tego państwa i podjętych w 1815 decyzjach Kongresu wiedeńskiego obszar Biłgorajszczyzny znalazł się na terytorium rosyjskim, w granicach autonomicznego „kongresowego” Królestwa Polskiego. Miasto stanowiło wówczas wciąż własność prywatną: od 1806 należało do byłego szambelana króla Stanisława Augusta, Stanisława Kostki Nowakowskiego. Wtedy Biłgoraj już od jakiegoś czasu stanowił samotną „wyspę” na rozległych terenach Ordynacji Zamojskiej (miasto nigdy nie znalazło się w rękach rodu Zamoyskich).
Podczas powstania listopadowego Biłgoraj nie odegrał większej roli strategicznej; niemniej mieszkańcy aktywnie wspierali wojska powstańcze[21]. Z kolei w trakcie powstania styczniowego okalająca miasto Puszcza Solska stała się bazą działania licznych polskich oddziałów[22]. M.in. 2 września 1863 północne i wschodnie przedmieścia Biłgoraja były areną starcia między Rosjanami a powstańcami dowodzonymi przez płk. Marcina „Lelewela” Borelowskiego i Kajetana „Ćwieka” Cieszkowskiego[23]; dzień później ok. 15km na wschód od miasta rozegrała się bitwa pod Panasówką. W samym Biłgoraju polskie organizacje konspiracyjne działały jeszcze przed wybuchem tej insurekcji, a w ich szeregach znajdowali się również przedstawiciele miejskiej elity.
Około 1820 Stanisław Kostka Nowakowski wzniósł w Biłgoraju prywatny pałac, którego architektura wzorowana była na warszawskich Łazienkach. Wokół niego powstał romantyczny park i folwark nazwany Rożnówką. Posiadłość Nowakowskiego została zamieniona w centrum krzewienia kultury, organizowano tam np. spotkania wzorowane na dawnych, królewskich „obiadach czwartkowych”. Obiekty te istniały do I wojny światowej, podczas której zostały zniszczone przez wojska rosyjskie; sama Rożnówka z czasem stała się zachodnią częścią miasta[24]. Przestrzenny rozwój Biłgoraja w tym okresie zaznaczył się także budową na jego południowo-wschodniej rubieży nowej dzielnicy Piaski. Powstanie jej łączyło się z wzniesieniem tam rosyjskiego garnizonu wojskowego[25].
O ile pierwsza połowa XIX w. była dla Biłgoraja okresem gospodarczego powodzenia, to od połowy lat 60. tegoż wieku miasto zapadło w kryzys. Widoczny był on zarówno w malejącej roli handlowej ośrodka, jak i jego strukturze demograficznej: w 1865 Biłgoraj był jednym z trzech największych miast guberni lubelskiej, lecz później jego znaczenie stopniowo spadało nawet mimo rosnącej liczby mieszkańców. Fakt ten był zauważalny także w ogólnej prezencji miasta. Większość budynków wciąż budowano z drewna, postęp inwestycji miejskich (brukowania ulic etc.) dokonywał się bardzo wolno. Łączyło się to zarówno z upadkiem tradycyjnego rzemiosła sitarskiego (konkurencję dla niego zaczęli stanowić producenci fabryczni), jak i z niepołączeniem miasta z rozwijającą się siecią kolejową (okoliczność ta, wynikająca z ogólnych decyzji władz carskich[26], sprawiła, że w położonym w środku puszczy Biłgoraju przez cały XIX w. nie powstał żaden przemysł).
Liczba ludności Biłgoraja w latach 1797–1921.
Źródło: bilgoraj.lbl.pl, Informator Województwa Lubelskiego z 1925 r.
Po utracie miasta przez Nowakowskich Biłgoraj stał się własnością Rosjanina Waleriana Płatonowa. W 1864 miasto zostało upaństwowione – przestało stanowić własność prywatną – i wyznaczone na siedzibę powiatu w guberni lubelskiej (po jej podziale w 1912 – chełmskiej).
I wojna światowa i II Rzeczpospolita[edytuj]
Okres I wojny światowej zaznaczył się w Biłgoraju tym, że w 1915 miasto zostało ostatecznie opuszczone przez Rosjan. Zostali oni wyparci na wschód po ofensywach armii austro-węgierskiej; od tego czasu ziemie tutejsze znajdowały się w gestii władz austriackich, które prowadziły wobec miasta politykę rabunkową i mocno obciążającą mieszkańców[27]. W latach wojny miasto zostało nawiedzone przez epidemie cholery i tyfusu, według różnych źródeł pociągnęły one za sobą śmierć ok. 2,5 tys. ludzi[28]. Ogólnie z działań wojennych 1914–1918 miasto wyszło z liczbą ludności uszczuploną o połowę.
Odzyskanie niepodległości w 1918 spotkało się z euforycznym przyjęciem wśród mieszkańców, a stacjonujący w Biłgoraju żołnierze austriaccy zostali rozbrojeni przez członków tutejszego oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej[29]. Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 Biłgoraj nie znalazł się bezpośrednio w strefie działań zbrojnych[30].
Wybudowany w latach 20. XX w. gmach elektrowni miejskiej (2009)
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Biłgoraj wciąż stanowił siedzibę powiatu, od tego momentu znajdującego się w województwie lubelskim. Miasto – co wynikało z kryzysu trwającego od połowy XIX w. – w nowy etap historii weszło jako ośrodek silnie zacofany i biedny. Polskie władze podjęły duży wysiłek ukierunkowany na rozwój Biłgoraja: rozpoczęto prace komunalne (m.in. przyspieszono brukowanie ulic i chodników, wybudowano nowy gmach Szpitala Powiatowego), inwestowano w oświatę i kulturę (m.in. zorganizowano i wybudowano nowe placówki szkolne), dokonano elektryfikacji (w drugiej połowie lat 20. wybudowano elektrownię miejską). Doprowadzono do remontu części dróg dojazdowych do Biłgoraja, aczkolwiek te wciąż charakteryzowały się w dużej mierze bardzo złym stanem technicznym. Na rozwój miasta ogromny wpływ miało powstanie połączenia kolejowego, które stanowiła wąskotorowa kolej dojazdowa, wybudowana w latach wojennych. Sukcesywnie zwiększała się też ilość nowej architektury, lecz mimo to wciąż większą część miasta stanowiły dawne domy z drewna. Podjęto próby inwestowania w przemysł, nie zakończone jednak wielkim sukcesem (na mapie miasta zaistniały m.in. cegielnia, zakłady drzewne, młyn i tartaki); powstały za to prywatne firmy i przedsiębiorstwa (m.in. związane z komunikacją autobusową). Mimo trudności w okres II wojny Biłgoraj wszedł już jako względnie ucywilizowane, typowe dla ówczesnej środkowej Polski miasto.
W 1939 Biłgoraj liczył ok. 8,3 tys. mieszkańców, z czego aż 5 tys. stanowili Żydzi, niecałą setkę Ukraińcy, a resztę Polacy[31]; tak więc po 21 latach niepodległości miastu wciąż nie udało się osiągnąć liczby mieszkańców, którą miało przed wybuchem I wojny światowej i trwających podczas niej epidemii.
II wojna światowa[edytuj]
Ruiny wschodniej pierzei biłgorajskiego Rynku, będące pozostałością po wydarzeniach z września 1939 r. W tle widoczny jest spalony Kościół Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
Dawny, nieistniejący już gmach starostwa powiatowego w Biłgoraju na fotografii wykonanej w latach 1939–1944; nad dachem budynku widoczna jest flaga III Rzeszy Niemieckiej.
Polacy, mieszkańcy Biłgorajszczyzny wysiedlani ze swoich domów przez niemieckie władze okupacyjne realizujące założenia Generalnego Planu Wschodniego.
Wojna obronna Polski w 1939 stała się zagładą dla dawnego Biłgoraja. W wyniku działań wojennych miasto było dwukrotnie bombardowane (8 i 14 września)[32], a jego drewniana zabudowa stała się areną ogromnego pożaru wywołanego przez niemieckich dywersantów (11 września)[33]. W dniach 15 i 16 września miała miejsce Bitwa o Biłgoraj, w czasie której polskie jednostki[34], cofające się w kierunku Tomaszowa Lubelskiego[35], prowadziły działania mające zapobiec zajęciu miasta przez Niemców. W takcie walk niektóre dzielnice przechodziły z rąk do rąk, a reszki zabudowy zostały objęte dalszymi pożarami. Efektem tego było zupełne zrujnowanie Biłgoraja (zagładzie uległo ok. 80% zabudowy). W Śródmieściu ocalały tylko kościoły (też częściowo spalone) i kilka murowanych budynków; powszechnie uznaje się, że w 1939 Biłgoraj był najbardziej zniszczonym miastem województwa.
Hitlerowcy zajęli Biłgoraj dopiero 17 września. 28 września przekazali oni miasto wojsko radzieckim (według ustaleń paktu Ribbentropp-Mołotow Biłgorajszczyzna miała zostać wcielona do ZSRR). W następstwie korekty granic kilka dni później Sowieci na powrót oddali miasto Niemcom, którzy wyznaczyli je na siedzibę powiatu w Generalnym Gubernatorstwie. Hitlerowcy ulokowali tu m.in. garnizon Wehrmachtu, komendy Gestapo, policji kryminalnej Kripo, Schupo i innych jednostek specjalnych.
Okres niemieckiej okupacji w Biłgoraju był – podobnie jak we wszystkich miastach Polski – czasem terroru wymierzonego w ludność, tutaj szczególnie polską i żydowską. Po katastrofie z września 1939 ogromna część mieszkańców była pozbawiona domów. Centrum miasta – po uprzątnięciu gruzów – stanowiło pustą, zrujnowaną przestrzeń. Na ulicach odbywały się „łapanki” i egzekucje. We wschodniej części Biłgoraja wiosną 1940 hitlerowcy zorganizowali żydowskie getto. Jego mieszkańców zmuszano do ciężkich i upokarzających prac na terenie miasta; padali oni też ofiarami masowych, publicznych egzekucji, w trakcie których okupanci potrafili zabić nawet kilkaset osób[36]. Funkcjonowało ono do listopada 1942; Żydzi, którzy nie zginęli w egzekucjach na terenie miasta i getta, zostali wywiezieni do innych miejscowości oraz obozu zagłady w niedalekim Bełżcu.
Biłgoraj znalazł się na obszarze objętym Generalnym Planem Wschodnim; region tutejszy w zamyśle niemieckich władz miał zostać pozbawiony ludności polskiej i jako pierwszy w okupowanej Polsce stać się terenem osadnictwa czysto niemieckiego.
Osobny artykuł: Generalny Plan Wschodni.
Zobacz też: Dzieci Zamojszczyzny i Zamojszczyzna (1942-1943).
Biłgorajszczyzna – a w szczególności obszar Puszczy Solskiej – stała się terenem bardzo silnej koncentracji oddziałów ruchu oporu. Funkcjonowały tu głównie jednostki Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich oraz Armii Ludowej, których działalność utrudniała hitlerowcom funkcjonowanie w stopniu rzadko spotkanym w skali Europy. Dochodziło do sytuacji, w których Niemcy byli w mieście zamknięci – komunikację z innymi rejonami utrzymywali dzięki organizowaniu silnie bronionych konwojów, które poprzez lasy dojeżdżały do Biłgoraja; według niektórych źródeł bywali zmuszeni nawet do utrzymywania z miastem komunikacji lotniczej[37].
Zobacz też: Powstanie zamojskie.
Na obszarze miasta dochodziło do akcji dywersyjnych, które odbijały się szerokim echem w kraju; były nimi m.in. udane ataki polskich partyzantów na biłgorajskie więzienie w 1943[38]. W 1944 w bezpośrednim sąsiedztwie Biłgoraja odbyły się dwie największe bitwy w dziejach polskiego podziemia antyhitlerowskiego – na Porytowym Wzgórzu i pod Osuchami. Po drugiej z nich Niemcy utworzyli w Biłgoraju przejściowy obóz jeniecki, a na Rapach w lipcu 1944 zamordowali ponad sześćdziesięciu pojmanych partyzantów.
Biłgoraj został wyzwolony spod okupacji niemieckiej po krótkotrwałych walkach 24 lipca 1944; przejęły go wojska sowieckie 3 Armii Gwardii. W akcji brał też udział radziecki oddział partyzancki pod dowództwem Grigorija Kowalowa. Z wojny miasto wyszło zupełnie zniszczone i pozbawione około połowy ludności.
CDN
