Lubowla Stara, Spisz

Lubowla Stara, także Lubomia, Lubowna lub Luboumia, niem. Mt Lublim Iblau, węg. Lu-Ud, łac. Lublon, Lublo-Yetm, miasto w hr. spiskiem'(Węgry), w dystrykcie lubowelskim, na prawym brzegu Popradu, przy ujściu Jaku-bianki do Popradu. Obszar miasta graniczy od płd. z Lubownią Nową, od wsch. z Hobgardem, od płn. z Krempachem i Jarzębiną (Jarembiną), a od zach, z Gniazdami (Kniesen). Od zach. ku wsch. przerzyna go Poprad na przestrzeni 5 i 1/4 kil. Północny obszar jego zraszają potoki górskie Lipnik Wielki i Mały (ob.), południowy zaś Jakubianka, którą Baliński i Lipiński mianują Lubowelką. Na południowej graniey wznoszą się wzgórza Kozia góra (681 ru.) i Pusta góra (717 m.). Wzniesienie miasta 548 m. npm. (szt. gen.). Dm. 391, mk. 2189 (1024 męż., 1165 kob.), obszar 4010 kwadr. sążni katastr. (1880). Mieszkańcy Słowacy i Niemcy, przeważnie religii rzym.-katol. Według szemat. dyec. spiskiej z r. 1878 było dusz rzym.-katol. 1953, gr.-katol. 77, ewang. 25, nieun. 304, żyd. 95, razem 2454. Parafia łac. w miejscu. Kościół pod wez. ś. Mikołaja bisk., erygowany w r. 1222; metryki chrztu poczynają sie rokiem 1692, ślubów r. 1726, umarłych r. 1770. Do par. łac. należą wsi Jarzębina i Litmanowa. Gr -katol. należą do parafii ruskiej w Jarzębinie. Na obszarze L. leż folwarki: Eurman, Krempach i Murań. Na cmentarzu wznosi się kaplica Grobu Pańskiego. Jest tu kasa oszczędności dla miast Lubowli, Gniazd i Podolińca. Ma swój magistrat. Sąd powiatowy, urząd podatkowy i pocztowy w miejscu. W środku rynku stoi kościół powyżej wspomniany, postawiony pierwotnie w stylu goc-kim, z czworoboczną wieżą, w której zegar pomieszczony; szczyt jej wysoki, czerwono pomalowany. Domy w rynku piętrowe, murowane, z wielkiemi facyatami, po większej części strojne w malowaną lub rzeźbioną ornamentykę rokoko lub w figury świętych. Na płn. od miasta, na lewym brzegu Popradu, wznosi się Złatna hora (640 m.), na obszarze wioski Sad-ka, także Podsadkiem zwanej, należącej do gm. Hobgardu. Na jej wierzchołku wznosi się zamek, na płd. frontem zwrócony. Czworoboczne bastyony po rogach, połączone równym murem, tworzą pierwsze jego warownie; w jednej z nich, we wschodniej, jest główna brama żelazna, olbrzymią kłodą teraz zamknięta. Przez nią wchodzi się na pierwszy dziedziniec, gdzie w murze tkwi czerwona marmurowa tablica, mocno popękana, z napisem u góry: „Virtute dulce" i herb Szreniawa bez mitry i hełmu, a pod tern: „Illus. ac magn. Ds. Ds. Sebast. Lubomirski Comes in Wiśnicz, Cast. Biec. Sand. Scep. Dob. Cap. Renov. fecit anno 16..." (cyfry zatarte). Stąd wiedzie droga coraz wyżej w drugą bramę ozdobną: nad nią herb Szreniawa z piaskowca wykuty, mitra nad nim unoszona przez ledwo widziane jakieś figury. Za bramą drugi dziedziniec większy; śród niego od zach. wznosi się budynek mieszkalny dotąd z żelaznym gankiem po nad murem fortecznym. Poniżej jest kilka małych izb, w jednej z nich mieści się biblioteka. Tu miał się znajdować napis na czerwonym marmurze (Kolumb, Pamiętnik podróży, 1829, i 5, Ni 27. Zamek lubowelski z Dziennika podróży, Dr. Soczyński): „Arcem hanc Lublo, propugnacu-lum Regni Poloniae, igne absumptum A. D. MDLV, mandato Ssmi Sigismundi Augusti Re-gis Poloniae, Mfcus Joannes Bonar Castellanus Biecensis, loci hujus Praefectus, restauravit— etiam A. MDCIIIL Illus Stanisław Lubomirski Sac. Rom. Im. Princeps, Comes in Wiśnicz Palatinus Gnalis Orać. Scep. Dobcicens. Zatorien. Niepolom. Gubernator... nitidiorem etcommodiorem .... ensis suis reduarit". W tym dziedzińcu znajduje się tablica marmurowa z h. Lubomirskich i napisem: „Vladisłao IV. Re-gnante Illmus Dnus Stanislaus Comes in Wiśnicz Lubomirski Palatinus et Gnalis Crac.Niepolomicensis. Scepusien. Dobcicens. Zatoriens. Białocerkieus. Gubernator, ut arcis secn-ritati suae suocessorumque commoditati eonsu-leret—murum hunc portam cum edificio a fundamentis erbritAimo MDCXXXXIIa. Dalej na zach. leży jeszcze wyżej trzeci dziedziniec, gdzie w narożnym bastyonie drzwi prowadzą do piwnic. Według Dra Soczyńskiego na tym dziedzińcu była tablica z czerwonego marmuru z pięknie wyrzeźbionym orłem polskim i na piersiach z cyfrą S. A. Pod nim napis: „Arcem hanc Libio vetus Regni Poloniae propugnaculum inoendio consumptum nova structura hisce mollibus propugnaculi uti eer-nis liospes aucta augustiore Sig. Augusto II Regę Poloniae mandante, Joannes Bonar Cast. Biecensis, Praefectus, restauravit MDLV". Minąwszy bramę, idąc ciągle w okrąg na płn., staje się na czwartym dziedzińcu, tworzącym jeden taras z podłogą i gankiem powyżej wspomnianego mieszkalnego budynku, który dzieli drugi dziedziniec od trzeciego. Na tym samym poziomie stoi kaplica pod wez. ś. Michała archanioła, nieosobliwa, w stylu zepsutym zbudowana. Wewnątrz ołtarzyki małe, kilka lichych chorągwi kościelnych i trochę sprzętów. Nad drzwiami kaplicy na kamiennej tablicy napis: „Armorum Principi Michaeli Archangelo, loci hujus Titulari et Patrono Illmus Dns. Stanislaus Lubomirski Sac. Rom. Lmp. Princeps, Comes in Wiśnicz, Palatinus Scepus. Dobcens. Niepolm. Zatorien. Białocer-kieven. Gubernator. Dicat. Dedicat. Conseerat. A. D. MDCIIIL". W kaplicy odprawia się czasem nabożeństwo. Dzwon umieszczony w narożniku wschodniego bastyonu służy ku zwoływaniu pobożnych. Z tego dziedzińca wiedzie droga na piąty dziedziniec w górę, gdzie na wierzchołku góry wznosi się baszta wysoka, okrągła, ze wszech stron wspierana szkarpami; na niej dach drewniany; wokoło resztki zabudowań. Wokoło zamek trudno obejść, zwłaszcza od strony północnej. Widok zewsząd, z zamku i z przed zamku, zachwycający. Tatry na widokręgu sinieją, a Łomnica swoją objętością zasłania prawie cały za nią rozłożony szereg gór. Co do budowy tego zamku, który należał w Polsce do najwarowniejszych twierdz w dawnych czasach, można odróżnić cztery jej epoki. Najdawniejszym i pierwotnym zabytkiem zapewne z XIII w. jest baszta okrągła, na szczycie góry zbudowana, dominująca całemu obszarowi zamku. Co później koło niej zbudowano, padło ofiarą pożaru r. 1553; mu
siały to być silne obwarowania, zwłaszcza przez Macieja z Trenczyna dokonane, skoro 1308 r. Karolmusiał go z rąk swojej korony przeciwników z wielkim trudem zdobywać. Straszny ten pożar zniszczył także archiwum; zginął w nim podstarości Stefan Bylina z ośmiu towarzyszami. We dwa lata później, r. 1555, ststa spiski Jan Bonar odbudował zamek w stylu ówczesnym, z czego pozostały ślady w murach i tablicach marmurowych powyżej przytoczonych. Czwartej i ostatniej przemiany dokonali Lubomirscy. Przez nich zyskał zamek na wspaniałości i sile, jak świadczy napis z r. 1642. Miasto L. istniało już w XIII w., kiedy kościół według szem. dyec spiskiej erygowano r. 1222. Dokum. z r. 1256 mówi o rzece Lublow (Fejer, IY, 2 cz., 380); jest to Lubo-welka, dziś Jakubianką zwana. O wsi tej nazwy (Lublow) wspomina wyraźnie dopiero przywilej z r. 1298 (Fejer, YI, 2 cz. 209). Kiedy zamek powstał, dotąd na pewno niewiadomo; najwcześniejsza pewna data jego tycząca się, jest r. 1308. Mateusz z Trenczyna, przeciwnik Karola Roberta, obwarował ten zamek, że go ledwie zdobyli stronnicy króla, pod dowództwem Stefana, źupana Sasów spiskich, z braćmi swymi Arnoldem i Jordanem. Omodejowie oddali zamek 1311 r. królowi; w dokumencie z r. 1313 zwie się zamkiem królewskim, a r. 1323 król Karolza wierne usługi daje w wieczne posiadanie dwa zamki: lubowelski i pławiecki palatynowi Filipowi Drugeth (Fejer, YIII, cz. 2, 453). Miasta zaś L. dziedzicem z r. 1315 dokument podaje komesa Mikołaja (Fejer, YIII, cz. I, 592). W r. 1330 zamek L. przechodzi w inne ręce; Wilhelm Drugeth przekazuje go testamentem bratu swemu Mikołajowi wraz z zanikami Pławcem i Niedzicą (Fejer, YIII, cz. 3, 506)% W r. 1342 Ludwik, król węgierski i polski, wś Lubownię zamienił na miasto i obdarzył przywilejem targów i jarmarków. Gdy Elżbieta, matka Jadwigi, chciała zwlec przyjazd córki do Polski, wysłała zięcia swego Zygmunta, margrabię brandenburskiego z wojskiem, jako wielkorządco, do Polski, lecz ten zatrzymać się musiał pod L., bo Polacy zagrozili mu oporem zbrojnym, gdyby odważył się wkroczyć do Polski. Wówczas zaprosił Zygmunt panów polskich do L. na naradę r. 1384. Zjechali tu Sędziwej z Szubina, ssta krakowski, Spytek z Melsztyna, wojew. krakowski, i Jaśko z Tarnowa, ka-szlelan sędomirski, i ci z nim ułożyli ostateczny termin przybycia Jadwigi do Krakowa, co w jesieni tegoż roku nastąpiło (Długosz, Kronika t. III). Wr. 1412 odbył się w Lubowli zjazd Władysława Jagiełły z Zygmuntem, królem węgierskim. Stanęła wtedy między nimi wspólnie z Witoldem tajemna umowa wzajemnej pomocy przeciw krzyżakom i Turkom.
R. 1419 bawi tu powtórnie Jagiełło, przed którym posłowie papiescy wstawiali się względem zawarcia wiecznego przymierza z krzyżakami. W r. 1412 aktem z 8 listopada, wskutek zastawu za pożyczoną Zygmuntowi przez Jagiełłę sumę pieniędzy 37 tysięcy kóp groszy praskich, część Śpiża z 13 miastami, nie włączając w ich liczbę L., Gniazd i Podolińca, wróciła do Polski. Odtąd L. staje się siedzibą sstwa spiskiego. Pierwszym sstą był Paweł Gła-dysz, „gdyż mu dla znajomości języka węgierskiego król (Jagiełło) tę sprawę poruczył" (Długosz). Następnie był sławny Zawisza Czarny (1422), a po jego śmierci r. 1428, w bitwie przeciw Turkom koło zamku Gołubca, starostował Piotr Szafraniec, podkomorzy i ssta krakowski, który, pilnie strażą obsadziwszy granicę od Węgier, połapał listy króla Zygmunta, instygującego Witolda przeciw Jagielle, za co się na Szafrańcu mścił Zygmunt. W r. 1440 kardynał Zbigniew Oleśnicki otrzymuje Spiż w dzierżawę. Tenże w imieniu swojem za zezwoleniem króla Władysława Warneńczyka przeznaczył Mikołaja Komorowskiego na sstę spiskiego z siedzibą w L., z poddaniem go pod zwierzchnictwo wojewody spiskiego Jana Peremnego, w Kieżmarku rezydującego. W r. 1453 starostował Jan z Oleśnicy, r. 1463 Przesław Doinoszycki, r. 1478 Piotr Kmita z Wiśnicza, marsz, koronny. W r. 1500 był sstą Benedykt z Koźmina, r, 1506 Stanisław Kmita, 1511 Andrzej Kościelecki, 1515 Jan Jordan z Zakliczyna, 1526 Piotr z Jeżowa, 1529 Piotr Kmita, ] 549 Jan Bonar z Balic, 1569 Mikołaj Maciejowski, 1575 Jan Maciejowski, 1578 Stanisław Szafraniec z Piaskowej Skały, 1581 Albert Łaski, 1587 Kasper Maciejowski, od r. 1596 Lubomirscy aż do wstąpienia na tron Augusta III, i to Sebastyan Lubomirski (1596—1613), Stanisław Lubomirski (1613—1649), Jerzy Lubomirski (1649—1667), Stanisław Herakli Lubomirski (1667—1700) i Teodor Konstantyn Lubomirski (1702—1745). August III "nadał sstwo spiskie swej żonie Maryi Józefinie (1745— 1757), a po jej zgonie 1757 otrzymał je minister saski Henryk hr. Bruhl (1757—1763), po nim Karol Bruhl, który w grudniu 1764 odstąpił ks. Kazimierzowi Poniatowskiemu, podkomorzemu koronnemu, który aż do zaboru Spiźa przez Austryą tutaj starostował jako ostatni starosta. Za konfederacyi barskiej z rąk tak zwanych regałów, t. j. stronników króla i Rossyi, wydzierali L. konfederaci pod dowództwem Józefa Bierzyń-skiego, dobywając zamku od północy. Wreszcie minister austryacki Kaunitz, czyniąc zadość żądzy nabytków terytoryalnych Józefa cesarza, objął r. 1769 słupami granicznemi 16 miast spiskich, a r. 1770 we wrześniu zagarnął sstwo spiskie, powiat sądecki i okolicę przyległą pod pozorem, że to są ziemie pierwotnie węgierskie i kazał je nazywać ziemiami odzyskanemi, czem dał hasło do pierwszego rozbioru Polski (Henr. Schmitt, Dzieje Polski XVIII i XIX wieku). L. więc z całą ziemią do sstwa spiskiego należącą stała &ię pierwszym łupem obcych przy rozbiorze Polski. (Za rządów au-stryackich obrócono zamek na magazyny; później nabył zamek na swoje własność Jerzy von Raiss, którzy nie mało łożył kosztów do utrzymania w całości zamku miasta L. W r. 1880 (11 marca) gmina kupiła od Konstantego Raissa zamek wraz z przynależnościami za 87000 złr., a w r. 1882 (3 stycznia) od gminy tegoż miasta nabył hr. A. P. Zamoyski z Warszawy zamek wraz z zabudowaniami poniżej zamku znajdującymi się i z 167 morgami gruntu ornego i łąk za cenę 58000 złr. w. fa.). W r. 1587 stronnicy Maksymiliana, arcyksięcia austriackiego, Walenty Drespostravi, Paweł Melith i Piotr Andr&ssy w 1500 ludzi, w grudniu, ciągnąc mu na pomoc do zdobycia korony polskiej, po drodze obsadzili L., lecz po wzięciu Maksymiliana do niewoli pod Byczyną, wskutek zawartej ugody 8 marca 1588 w Bendzinie, zamek wrócił w polskie ręce. R. 1609 postanowiono, aby w L. utrzymywano załogę ze 100 piechoty dla obrony zamku i strzeżenia bezpieczeństwa granic. W czasie najazdu Szwedów na Polskę r. 1655 Jerzy Lubomirski ofiarował Janowi Kazimierzowi bezpieczne schronienie w swym zamku L.; król tego nie przyjął, lecz udał się na Szląsk. Skarbiec koronny, przez Bogusława na Lesznie Leszczyńskiego oddany w opiekę Lubomirskiemu, tu w zamku znalazł schronienie. Uchwała sejmu 1658 r. policzyła zamek tutejszy w rzędzie 6 twierdz, które nakładem rzeczypospolitej utrzymywane i zaopatrywane być mają. W r. 1683 zwycięskie hufce Jana III z pod Wiednia ciągnęły z wyprawy na Turków, obładowane sławą, łupami, lecz po drodze tu jeszcze musiałysię ucierać ze stronnikami Tekelego, co się trzymał Turków. Król Jan III przybył z senatorami do L., gdzie i hetman polny Sienią w-ski nadciągnąwszy tu zaraz życia dokonał. Stąd pośpieszył król przez Sącz do Krakowa. W czasie wojny między stronnikami Stanisława Leszczyńskiego a Augusta II walka przewlokła się w te strony. Teodor Lubomirski, ssta spiski, trzymał stronę króla Leszczyńskiego, gdy więc adherenci Sasa i Rosyan na Spiż przyszli, plądrując w około, podeszli zamek L. Lecz r. 1706 oblegał ich Lubomirski, a partyzanci sascy pod wodzą Jakóba Rybińskiego uszli stąd nocą, zapaliwszy wprzód zamek. Podług lustracyi z r. 1564 następujący urzędnicy i czeladź znajdowali się na zamku:podstarości, prowizor, burgrabia, jurgieltnik, puszkarzów 2, szafarz, kucharz, piwowar, drwal, głaźnych 6, mylnik, krainy, wrotny, trybarz, stróż dzienny, kapelan, drabów 40. Lustratorowie z r. 1569 podają więcej osób, a w tej liczbie mieści się: piekarz, trębacz, bębenista, kowal; innych obowiązki są oznaczone, jakoto: jurgieltnik, który jest prokuratorem 13 miast spiskich, jurgieltnik, co na szpiegi jeździ, posłaniec listy roznosi, stróż dzienny, co wieży strzeże; prowizora zaś pisarzem zowią. Lustracya r. 1616 podaje dokładny spis stanu zamku, z czego się okazuje, iż przy na-leżytem opatrzeniu w zapas żywności, miał różnych rzemieślników i takowy rynsztunek: dział różnej wielkości 9, sarkacze 2, moździerz 1,falkonetów 2, muszkietów 11, janczarek 6, hakownic 296. Lustracya 1664 r., opisawszy wnętrze zamku i budynków gospodarskich z drobiazgowemi szczegółami, powiada: „Strzelba na wielkiey bascie: działa smok, koczur, duda, firkaczów 2; organków dwoie, na które wyrobiono hakownic 7. Przy nowych pokoiach na ganku, organka 1, hakownic 3, kagańców żelaznych 7. Na nowey bascie: działa żelazne sześciofuntowe 2, spiżowe falkamery 2, organek 4, na których hakownic 13, kagańców żelaznych 6. Na bascie nad broną: działo funtowe, działko faierkas, organki Jj na nie wyrobiono hakownic 3. Hakownic wszystkich 173, muszkietów nowych y starych 47." Według lustracyi z r. 1765 do sstwa spiskiego należały miasta: Lubica, Nowa Wieś Spiska, Podegrodzie (Varallya), Włochy (Włachy, Właszki), Biała, Sobota Spiska, Wielka, Poprad, Wierzbów, Twaroźna (Durand), Maciejówce, Strażki, Ruszkinowce, Lubownia, Gniazda, Podoliniec; wsi zaś: Hobgart, Nowa Lubowla, Jakubiany, Kamionka, Jarzębina (Jarembina), Litmanowa, Krępak wyźni (Krumpach), Granastów, Krępak niźni i Pilchów, Kacze, Sulin, Drużbaki niźnie, Drużbaki wyżnie, Eorbasy, Łąckowa. Sołtystwa były w Hobgarcie, Jakubianach, Kamionce, Jarzębinie, Lit-manowej i Drużbakach niźnich. Dochód ogólny z sstwa spiskiego czynił złp. 251621 gr. 26 den. 5; wydatki złp. 7887; zatem roczny dochód do kwarty złp. 243734 gr. 26 den. 5; więc do płacenia kwarty złp. 60933 gr. 21 den. 10 74. Czytaj Kolumb „Pamiętnik podróży" 1829, t. 5, nr. 27. „Zamek lubowelski" z Dziennika podróży d-ra Soczyńskiego. „Roczniki do dziejów Podtatrza" X. Owsińskiego. W. Eliasz: „Z podróży po Spiżu", w Pam. tow. tatrz. t. III, 1878. Baliński i Lipiński: „Starożytna Polska," 1844, t. II. Dr. Janota: „O zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Spiżu," Kraków, 1864. «. Weber: „Zipser Geschichts und Zeitbilder," Leutschau 1880. Porów. Tygodnik illustrowany, 1880, Mt 251, Br. Gustawicz.
[SGKP]