Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Chodkiewicz Grzegorz
13.12.2010 13:46
Odpowiedzi (1)
13.12.2010 13:46
Grzegorz Chodkiewicz (ok. 1520-1572),
kasztelan wileński i hetman najwyższy Wielkiego Księstwa Litewskiego
Grzegorz Aleksandrowicz Chodkiewicz (ok. 1520-1572), hetman najwyższy i kasztelan wileński, odegrał istotną rolę w życiu politycznym, militarnym i kulturalnym Wielkiego Księstwa Litewskiego (dalej: WKL). Jako dowódca odniósł zwycięstwo nad Rosjanami 26 stycznia 1564 r. na polach czaśnickich, jako polityk wpływał na kształt ówczesnej sceny politycznej oraz był jedną z głównych postaci wydarzeń związanych z zawarciem unii polsko-litewskiej w Lublinie w 1569 r., jako magnat ufundował cerkiew i kościół w Zabłudowie oraz uposażył świątynie, a jako gorliwy wyznawca prawosławia sfinansował w swoich dobrach powstanie zabłudowskiej oficyny wydawniczej. Dzięki odpowiednim środkom finansowym wydał własnym kosztem Jewangielije uczytielnoje (1569) oraz Psałtir s Czasosłowom (1570). Był również ktitorem ufundowanego przez ojca, Aleksandra Chodkiewicza (ok. 1479-1549), monasteru pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu. Grzegorz Chodkiewicz dzięki działalności w różnych sferach wpisał się na trwałe w historię regionalną, życie polityczne XVI-wiecznej Litwy, działalność Cerkwi i dzieje wojskowe.
Do chwili obecnej w literaturze naukowej nie powstało żadne opracowanie biograficzne poświęcone Grzegorzowi Chodkiewiczowi. Postać ta została opisana przez Józefa Jasnowskiego w Polskim Słowniku Biograficznym[1]. Ponieważ biogram pisany był w latach 30. XX w. stracił na aktualności wskutek postępujących badań z zakresu XVI-wiecznej Litwy. Bardzo ogólnie hetmanem najwyższym zajmowali się Marzena Liedke[2], Jurij Łabyncew z Larysą Szczawińską[3],
Antoni Mironowicz[4] oraz Leszek Podhorodecki[5]. Prace ostatniego badacza zawierają znaczące błędy merytoryczne. Celem mojego artykułu jest przedstawienie nowych badań opartych o opracowania dotyczące życia hetmana najwyższego.
Grzegorz Chodkiewicz (ok. 1520 — 12 listopada 1572) był synem Aleksandra Chodkiewicza i kniaziówny Wasylisy Jarosławiczówny Hołowczyńskiej. Według moich ustaleń urodził się on ok. 1520 r. Ludwik Kolonkowski[6] zaznacza, że Grzegorz był rówieśnikiem Zygmunta Augusta. Wiadomo, iż monarcha urodził się w 1520 r. Drugim argumentem jest data objęcia przez Chodkiewicza starostwa tykocińskiego. Przyszły hetman otrzymał to starostwo w 1544 r.[7] Urząd w WKL mogła piastować osoba dorosła kończąca 24 lata, czyli w tzw. wieku sprawnym. Te dwa dowody wskazują na rok 1520, który należy przyjąć za datę urodzin Chodkiewicza. Nie wiem jak wyglądało dzieciństwo oraz młodość Grzegorza. Wiadomo, że otrzymał gruntowne wykształcenie, gdyż w listach oprócz języka starobiałoruskiego posługiwał się łaciną i polskim. W korespondencji do Romana Sanguszki zaobserwowałem częste zwracanie się do Boga i podnoszenie kwestii religijnych. Sugeruje to myśl, że Chodkiewicz otrzymał gruntowne wychowanie w wierze prawosławnej. Czy otrzymał je w monasterze supraskim bądź innym ośrodku monastycznym na terenie rodowych włości lub w domu rodzinnym, tego nie można stwierdzić.
Karierę polityczną rozpoczął od otrzymania starostwa tykocińskiego oraz podkomorstwa litewskiego w 1544 r.[8] Po dwóch latach Zygmunt August przeniósł młodego Grzegorza na starostwo kowieńskie[9]. Pełnione urzędy z pewnością nauczyły Chodkiewicza zarządzania dobrami oraz wiązały politycznie z dworem hospodarskim. Przypomnę, że młody król szukał w omawianym czasie silnego zaplecza politycznego i, rozdając urzędy, prowadził własną politykę tworzenia królewskiej frakcji wśród litewskiej magnaterii.
28 maja 1549 r. zmarł Aleksander Chodkiewicz. Synowie — Hieronim (ok. 1500 — listopad lub grudzień 1561), Grzegorz, Jerzy (ok. 1525 — 6 czerwca 1569) pochowali ojca w monasterze supraskim, zaś 2 stycznia 1550 r. podzielili ojcowiznę[10]. Najstarszy Hieronim otrzymał Mysz, Lebodę oraz Bychów z włością tj. dworem w Dubaśnie i wsie Borki, Żylicze, Kostenewicze, Jurce, Bortniki, Kobowla, Smaki[11]; Jerzy odziedziczył Roś, Brzostowicę Wielką, Wolnę, Kamienicę oraz tzw. Kąt Puszczy Supraskiej (od stawu gródeckiego przez pola miejskie, zamek gródecki, Puszczę Błudowską, Wierzch Sokole[12], Błoto Sokole[13] przez Bór Łupiczów, Borki[14]) — który miał być w przyszłości dobrami Michałowo[15]. Średni brat Grzegorz stał się właścicielem zamku w Gródku, Puszczy Zabłudowskiej z dworem, Choroszczy, Dojlid, Karakuł, Bereska koło Włodzimierza Wołyńskiego oraz Puszczy Supraskiej z wyjątkiem wspomnianego Kąta[16]. Chłopi należący do Aleksandra mieli być rozdzieleni pomiędzy Jerzego, Grzegorza i Hieronima. Matka braci — kniaziówna Wasylisa — miała co roku przebywać na dworze kolejnego z synów[17].
Przed 21 sierpnia 1553 r. Grzegorz Chodkiewicz wstąpił w związek małżeński z kniaziówną Katarzyną Wiśniowiecką. Do tej pory historycy twierdzili, że Chodkiewicz wstąpił w związek małżeński przed 1555 r.[18] Analizując przywilej monarszy z 1553 r. nadający prawa miejskie dla Zabudowa[19] możemy w nim przeczytać: „A pan podkomori sam i jeho żona i dieti”[20]. Ów cytat i źródło wskazują na datę przed 21 sierpnia 1553 r. Przez zawarty związek Grzegorz związał swój ród z rodem kniaziów Wiśniowieckich.
Chodkiewicz dość szybko awansował w hierarchii politycznej WKL otrzymując w 1554 r. funkcję wojewody witebskiego[21], zaś rok później wojewody kijowskiego[22]. Będąc na tym stanowisku bronił ziem województwa, gdy w styczniu 1558 r. orda tatarska wzięła jasyr. Wówczas nieopodal Międzyborza, mając pod swoimi rozkazami kniazia Romana Sanguszkę, rozbił Tatarów[23]. Z dniem 16 września 1559 r. hospodar odwołał go z funkcji wojewody i podkomorzego litewskiego, by miesiąc później mianować Chodkiewicza kasztelanem trockim[24].
20 listopada 1561 r. z rąk Zygmunta Augusta otrzymał hetmańską buławę nadworną[25]. 11 dni wcześniej objął dowództwo pospolitego ruszenia powiatu żmudzkiego i kilku rot zaciężnych. Z tymi siłami udał się do Inflant[26]. Kampanię zimową rozpoczął od układów z dowódcą sił rosyjskich Czeladinem, który stwierdził gotowość cara do negocjacji. Taki obrót spraw umożliwił pozostawienie oddziałów litewskich pod dowództwem Aleksandra Połubińskiego. Hetman dworny udał się na hospodarski dwór. W tym czasie Rosjanie splądrowali oraz spalili miasta ziemi witebskiej — od Witebska aż po Szkłów. Król, dowiedziawszy się o ataku wojsk carskich, polecił Chodkiewiczowi zebrać siły do wyprawy odwetowej. Pospolite ruszenie zaczęło zbierać się w Nowym Mieście 24 stycznia 1562 r., lecz na wiadomość o odwrocie oddziałów rosyjskich szlachta rozjechała się do domów. 2 kwietnia 1562 r., przebywając w Parnawie, wydał pierwsze artykuły hetmańskie dla rotmistrzów[27]. Historycy po dziś dzień uważają, że jest to najstarsze tego typu pismo na Litwie[28].
31 stycznia 1563 r. w Wielkich Łukach zgrupowane 32 000 żołnierzy rosyjskich uderzyło na Połock i 15 lutego zajęło twierdzę[29]. Zbyt małe siły litewskie uniemożliwiły działania odwetowe, co zresztą było przyczyną podpisania rozejmu. W grudniu 1563 r. Rosjanie skoncentrowali dwie armie: kniazia Piotra Siemionowicza Oboleńskiego-Serebrnego w Smoleńsku oraz kniazia Piotra Szujskiego w Połocku z zamiarem połączenia sił pod Orszą[30]. Celem udaremnienia rosyjskiej koncentracji hetman najwyższy Mikołaj „Rudy” Radziwiłł oraz hetman dworny Grzegorz Chodkiewicz ruszyli z 6 000 wojska (głównie jazdy) z Łukomla przeciwko wojskom kniazia Szujskiego. 26 stycznia 1564 r. hetmani, po ośnieżonych drogach, dotarli do Czaśnik. „Szujski uprzedzony o nadejściu Litwinów rozstawił swe pułki na polach czaśnickich nad rzeką Ułą. Mimo wczesnego zimowego wieczoru Radziwiłł nie zamierzał odkładać spotkania z przeciwnikiem na następny dzień. Jako pierwsze ruszyły do ataku chorągwie litewskie prowadzone przez starostę czerkaskiego Jerzego Zenowicza i kniazia Bohdana Sołomereckiego. Jazda moskiewska wyszła im śmiało na spotkanie. Fale wojowników uderzyły o siebie i na zamarzniętym polu rozległ się trzask łamanych kopii i brzęk szabel. Szyki litewskie zachwiały się na moment pod naporem przeważających sił wroga, ale Radziwiłł rzucił im w sukurs nowe roty. Przez dwie godziny trwał zacięty bój kawaleryjski, a szala zwycięstwa przechylała się to na jedną to na drugą stronę. W chwilę po zapadnięciu zmroku kniaź Szujski został ranny i musiał opuścić pole walki. Nikt nie spodziewał się chyba, że stanie się to przełomowym momentem bitwy. Zniknięcie wodza wywołało taką panikę w szeregach moskiewskich, że jazda carska rzuciła się do ucieczki pozostawiając zarówno swą piechotę, jak i działa na pastwę wroga.
Litwini ruszyli w pościg, „siedząc na karkach” moskiewskich niemal 5 mil. Tak się przy tym zapamiętali, że zabili blisko 50 wojowników moskiewskich, którzy rok wcześniej przeszli na stronę króla i walczyli w bitwie przeciw swym rodakom. Zawinił tradycyjny ubiór moskiewski, który zachowali. Do największej rzezi doszło przy przeprawach przez Ułę i wpadającą doń Krywczą. Straty moskiewskie sięgały kilku tysięcy zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Między poległymi znaleziono m.in. kniazia Pozorowskiego, kniazia Nikitę Odojewskiego, dowódcę artylerii Osipa Bykowa, który wyróżniał się olbrzymią posturą i wreszcie samego kniazia Piotra Szujskiego, zarąbanego w lesie przez chłopów”[31].
Wiktoria ulska — nazywana też czaśnicką — przyczyniła się do zatrzymania Rosjan. Brak sił zdecydował o zaprzestaniu działań strony litewskiej. Dopiero latem 1563 r. Radziwiłł „Rudy” podjął nieudaną próbę zdobycia Połocka, zaś wojna dość szybko przekształciła się w działania podjazdowe prowadząc latem 1565 r. do podpisania dwuletniego rozejmu[32]. Ten czas wykorzystali Rosjanie na wznoszenie w lipcu 1566 r. zamków — Uły, Turowli, Suszy, Nieszczerdy, Kozian, Sokoła. Celem tych działań było osłonięcie Połocka, za skutkiem wdarcie się na 50 km w głąb WKL[33]. W odpowiedzi Litwini z polecenia Chodkiewicza rozpoczęli budowę zamków — Lepla, Worońca, Dryssy, Dzisny, Krzywi — blokujących Rosjan[34].
Za zasługi wojenne Zygmunt August 11 marca 1566 r. nagrodził Grzegorza Chodkiewicza buławą najwyższą litewską, którą otrzymał po ustępującym z hetmaństwa Mikołaju „Rudym” Radziwille[35]. Dwa lata wcześniej król przeniósł go z kasztelanii trockiej na kasztelanię wileńską[36], zaś w latach 1563-1564 dzierżawił hospodarskie starostwa — żmudzkie[37], grodzieńskie[38] i mohylewskie[39]. Osiągnął tym samym apogeum swojej kariery wojskowej i politycznej.
Wespół z braćmi Hieronimem (ok. 1500-1561) i Jerzym (zm. 6 czerwca 1561) oraz bratankiem Janem Hieronimowiczem (ok. 1537-1579) stworzyli układ polityczno-ekonomiczny, który często był w opozycji do Radziwiłłów, ale też obopólnie oba rody stawały w obronie litewskich interesów politycznych. Najstarszy z braci — Hieronim[40] urodził się ok. 1500 r. Dzięki pozycji ojca — Aleksandra Chodkiewicza — wszedł do Rady Litewskiej. Ok. 1540 r. został podczaszym litewskim, a w 1545 r. kasztelanem trockim. Początkowo dzierżawił, by ostatecznie 31 sierpnia 1545 r. zostać starostą generalnym żmudzkim. Opowiedziawszy się po stronie królowej Bony, stworzył trzon opozycji antyradziwiłłowskiej po objęciu — w 1548 r. — tronu przez Zygmunta Augusta. Jednocześnie Hieronim opowiedział się przeciwko unii z Koroną. Od ok. 1554 r. stał się jawnym wyznawcą kalwinizmu. Dwa lata później, wspólnie z Mikołajem „Rudym” Radziwiłłem, wkroczył na czele wojsk do Inflant. Król w 1559 r. mianował Hieronima kasztelanem wileńskim. W 1560 r. stanął on na czele żmudzkiego pospolitego ruszenia ze Żmudzi i północno-wschodniej Litwy, dowodząc nimi w kampanii inflanckiej przeciwko siłom rosyjskim. W trakcie działań wojennych przyszedł z odsieczą twierdzy Wenden oraz prowadził akcje defensywne w środkowych Inflantach. Po rozpuszczeniu pospolitego ruszenia powrócił na Litwę, gdzie w listopadzie lub w grudniu 1561 r. zmarł. Za życia od cesarza niemieckiego Karola V (1500-1558) uzyskał tytuł hrabiowski oraz zamienił rodowy herb Kościesza na Gryf z mieczami. Ożenił się z Anną Szemetówną, z którą miał dwóch synów: Jana Hieronimowicza (1537-1579) i Hieronima Hieronimowicza (zm. 1617).
Kontynuatorem polityki ojca był starszy syn Jan Hieronimowicz[41]. Skończył on studia w Królewcu, zaś rzemiosła wojennego uczył się w kampaniach cesarza Karola V. W 1555 r. powrócił na Litwę i cztery lata później otrzymał od Zygmunta Augusta stolnictwo litewskie. Uczestniczył w kampanii inflanckiej, zaś w 1563 r. po ojcu dzierżawił starostwo generalne żmudzkie. W marcu 1566 r. został marszałkiem ziemskim, zaś od 2 sierpnia 1566 r. — administratorem Inflant, posiadając szerokie uprawnienia prawne do mianowania starostów królewskich, budowy zamków, bicia monety, zwoływania sejmików prowincjonalnych. 5 października z rąk ostatniego mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotharda Kettlera (1517-1587) odebrał administrację prowincji i 26 grudnia 1566 r. doprowadził do unii Inflant z Litwą. Podporządkował i sekularyzował katolickie arcybiskupstwo Rygi. Wziął — u boku stryja Grzegorza — udział w tzw. kampanii radoszkowickiej w 1567 r. Rok później nieudolnie oblegał Ułę. Jan Hieronimowicz otrzymał liczne nadania w Inflantach. Uczestniczył w sejmie lubelskim. W 1574 r. został kasztelanem wileńskim. 25 maja 1578 r. złożył administraturę inflancką na ręce króla Stefana Batorego (1533-1586). Zmarł 4 sierpnia 1579 r.
Drugi brat Grzegorza — Jerzy Aleksandrowicz Chodkiewicz[42] — był w 1549 r. na stolnictwie litewskim, a w 6 lat później otrzymał funkcję krajczego litewskiego. W listopadzie 1563 r. wspólnie z Grzegorzem Wołłowiczem i Michałem Haburdą prowadził bezowocne rokowania z carem Iwanem IV. 23 marca 1566 r. został kasztelanem trockim. W tym samym roku ponownie posłował do Moskwy. Zmarł na apopleksję 6 czerwca 1566 r. podczas obrad sejmu lubelskiego. Miał dwie żony — Eugenię Hronostajównę, która urodziła mu Konstantego i Zofię oraz kniaziównę Zofię Słucką. Druga żona wydała na świat synów — Jerzego i Hieronima oraz córkę Halszkę.
Owe koneksje rodzinne przesłonięte zostały toczącą się wojną z Rosją. Wspomniana budowa zamków doprowadziła do ponownych walk. Wiosną 1567 r. rozpoczęła się budowa zamku rosyjskiego Kopije nad Suszą. Osłaniały ją ośmiotysięczne siły kniazia Serebrnego. By przeszkodzić w pracach, Grzegorz Chodkiewicz rozkazał dla swojego zięcia — Romana Sanguszki — wykonać atak na Rosjan. Nocą z 20 na 21 lipca 1567 r. 7 chorągwi jazdy, 400 żołnierzy piechoty i 150 Kozaków (łącznie 2 000 żołnierzy) rozbiło wojsko Serebrnego uniemożliwiając dalsze prace[43].
Nowym celem strategicznym cara Iwana IV stał się teren Wielkich Łuk. Tam latem 1567 r. dokonała się koncentracja carskich oddziałów. Wobec zagrożenia rosyjskiego siły królewskie zebrały się pierwotnie pod Młodecznem, by ostatecznie stanąć obozem pod Radoszkowicami. Naturalnie zarówno Chodkiewicz, jak i Sanguszko przybyli do obozu. Siły zgromadzone w tzw. wyprawie radoszkowickiej[44] ocenia się na 47 000 żołnierzy — z tego 30 000 pospolitego ruszenia oraz 2 400 posiłkowych żołnierzy z Korony i ok. 1 000 dział. Co prawda wyprawa nie przyniosła większych rezultatów, zaś jedynym pozytywnym skutkiem było odwołanie decyzji o wyprawie z Wielkich Łuk Iwana IV[45]. Zygmunt August powrócił do Grodna, a Chodkiewicz z resztą wojska ruszył do Borysowa. W lutym 1568 r. hetman najwyższy na czele 10 000-12 000 wojska i 6 000 piechoty postawił swojego bratanka Jana Hieronimowicza Chodkiewicza. Starosta żmudzki udał się pod Ułę z zamiarem zdobycia zamku. Trzytygodniowe oblężenie nie przyniosło rezultatów. Ostatecznie, 20 sierpnia 1568 r., tę przygraniczną twierdzę zdobył po szybkim i zdecydowanym szturmie kniaź Sanguszko[46]. Po tym wydarzeniu regularne działania wojenne przekształciły się w wojnę podjazdową. W 1569 r. Szwecja — dotychczasowy sojusznik Iwana IV w wojnie północnej — weszła w sojusz z Koroną i Litwą. Było to możliwe dzięki śmierci Eryka XIV oraz objęciu tronu w Uppsali przez Jana III Finlandzkiego ożenionego z siostrą Zygmunta Augusta — Katarzyną. Doszło do odwrócenia przymierzy: Rosja zawarła sojusz z Danią, a Rzeczpospolita — ze Szwecją. 22 czerwca 1570 r. między Rosją a Rzeczpospolitą udało się zawrzeć 3-letni rozejm[47].
W tym czasie Korona i Litwa żyły sprawą unii realnej[48]. W marcu 1569 r. Grzegorz Chodkiewicz wspólnie z bratem Jerzym Chodkiewiczem oraz bratankiem Janem Hieronimowiczem Chodkiewiczem oraz Mikołajem „Rudym” Radziwiłłem podpisali tzw. litewski projekt unii z Koroną[49]. Monarcha, widząc separację panów litewskich oraz ich wspólny front, 5 marca 1569 r. inkorporował Podlasie oraz Wołyń do Korony, a 4 czerwca postąpił podobnie z Kijowszczyzną[50]. Wskutek groźby królewskiej, mówiącej o włączeniu całego terenu WKL, panowie litewscy — z wyjątkiem „Rudego” Radziwiłła — zmienili linię polityki na rzecz obrony państwowości litewskiej[51]. Do Lublina 5 kwietnia 1569 r. wysłano delegację, na czele której stanął Jan Hieronimowicz Chodkiewicz. W jej skład weszli też m.in. seniorzy rodu Chodkiewiczów — Grzegorz i Jerzy. Jak wspomniałem, podczas obrad polsko-litewskich 6 czerwca na apopleksję zmarł Jerzy Chodkiewicz. Po negocjacjach strona litewska poszła na kompromis i w dniu 1 lipca 1569 r. wystawiono dwa akty sejmu — koronnego i litewskiego — mówiące o unii obu państw[52].
Po tym ostatnim politycznym starciu Grzegorz Chodkiewicz — również i z powodu podeszłego wieku — postanowił wycofać się z polityki oraz działalności wojskowej. Szczegółów dotyczących tego kroku nie udało mi się ustalić. Nie mówią o tym dokładnie również badacze obserwujący życie kasztelana wileńskiego. Warto wspomnieć, że jako hetman najwyższy wydał „Artykuły żołnierskie”. Niestety dokument nie jest opieczętowany ani datą, ani miejscem wystawienia[53]. Pracę hetmańską przejął faktycznie jego uczeń i zięć — hetman dworny Roman Sanguszko.
Ostatnie lata życia Chodkiewicz poświęcił na założenie drukarni w Zabłudowie — swojej rodzinnej rezydencji. Nim przejdę do omówienia kwestii typografii słów parę na temat działalności religijnej oraz gospodarczej hetmana najwyższego. Praktycznie w swych dobrach korzystał z dwóch rezydencji — w Choroszczy[54] oraz Zabłudowie[55]. Wspomniałem już o przywileju monarszym z 1553 r. na jarmark i targ dla Zabłudowa. Dziesięć lat później — w 1563 r. — ufundował w tym mieście cerkiew Zaśnięcia NMP oraz kościół pw. św. św. Piotra i Pawła[56]. Jednocześnie uposażył duchowieństwo obu konfesji i ufundował przy świątyniach szkoły oraz uposażył nauczycieli w nich. Własnym sumptem przy cerkwi wybudował szpital, do którego mieli uczęszczać mieszczanie niezależnie od wyznania. 2 czerwca 1571 r. w Choroszczy polecił swojemu namiestnikowi dóbr dojlidzkich Mikołajowi Chorużycowi, by ten dokonał sprecyzowania dziesięciny na rzecz cerkwi[57]. Grzegorz dokonywał licznych zapisów — wspólnie z żoną kniaziówną Katarzyną Wiśniowiecką — na rzecz monasteru supraskiego[58]. Wytoczył sprawę o granicę monasterską w Choroszczy i Pużycach — w marcu 1567 r. oraz 12 grudnia 1568 r. — przeciwko kniaziowi Jerzemu Juriewiczowi Olelkowiczowi[59]. 2 października1568 r. wespół z bratem Jerzym Aleksandrowiczem Chodkiewiczem, jako ktitorzy monasteru, potwierdzili oraz poprawili klasztorny ustaw[60]. „Jako ktitor monasteru supraskiego Chodkiewicz (Grzegorz — przyp. S. D.) przyczynił się do skompletowania bogatej biblioteki klasztornej liczącej w 1557 r. ponad 200 ksiąg. Pokrył hojny magnat koszty wystroju sobornej cerkwi Zwiastowania NMP, gdzie umieszczony został portret jego ojca Aleksandra jako opiekuna i fundatora”[61]. Oprócz dbania o perłę w swoich dobrach — monaster supraski — hetman czynił zapisy innym cerkwiom na terenie WKL, m.in. cerkwi Przenajświętszej Bogurodzicy w Wilnie[62].
Hetman kierował się w swoim życiu nauką i zasadami Cerkwi prawosławnej. Okazuje się, że Chodkiewicz miał stałego przewodnika życia duchowego. O ile nie są znani mi w początkowym okresie duchownicy Grzegorza, to u schyłku lat taką rolę pełnił ihumen wspomnianego Monasteru Pustyńskiego w Kijowie[63]. Być może — ale hipoteza ta nie ma potwierdzenia w źródłach — wiąże się to z pełnioną w latach 1555-1559 funkcją wojewody kijowskiego. Możliwe, że wówczas Chodkiewicz nawiązał stosunki z ww. ośrodkiem zakonnym i poznał wspomnianego nieznanego z imienia ihumena. Ta hipoteza, podkreślę raz jeszcze, pozostaje w sferze domysłów.
Ostatnie lata życia hetman najwyższy litewski poświęcił na stworzenie oraz działalność typografii zabłudowskiej, która zwieńczyła działalność kulturalną oraz religijną Chodkiewicza. Sama idea powstania drukarni sięga lat 60. XVI w. Według Antoniego Mironowicza, motywy powstania oficyny są różne. Wydane księgi religijne w języku ruskim miały być narzędziem walki z rozszerzającym wpływy w WKL wyznaniem kalwińskim. Protestancki odłam znajdował coraz więcej nowych wyznawców m.in. dzięki drukowaniu ksiąg o treści religijnej w językach narodowych[64]. Według zamysłu Chodkiewicza należało wydrukować księgi prawosławne w języku zrozumiałym dla większości mieszkańców Litwy. Naturalnie na powstanie wpłynął dewocjonalny charakter hetmana w ostatnich latach życia oraz względy ambicjonalne[65]. W omawianym okresie ród Chodkiewiczów toczył rywalizację z Radziwiłłami o prym w życiu publicznym oraz w działalności kulturalnej[66].
Inicjatywa druku w języku ruskim spotkała się z poparciem części mnichów na czele z archimandrytą Sergiuszem (Kimbarem) z rodowej fundacji — monasteru supraskiego. Warto raz jeszcze podkreślić, że nadany przez ktitorów „Ustaw” z 1568 r. nakazywał braci zakonnej dbanie o zasoby monasterskiej biblioteki[67]. Według Łabyncewa i Szczawińskiej[68], rada wydawnicza złożona była z Grzegorza i jego synów — Andrzeja i Aleksandra, archimandryty Sergiusza (Kimbara), archidiakona Eustachiusza, dziekana podlaskiego o. Nestora. Z jej poparcia w 1549 r. ówczesny kasztelan wileński wysłał hierodiakona Izajasza (Kamienszczanina) do Moskwy celem zakupu ksiąg liturgicznych będących później podstawą wydań zabłudowskich[69]. Podczas pobytu w stolicy Rosji hierodiakon Izajasz zapoznał diakona Iwana Fedorowa i Piotra Mścisławca z pracami nad inicjatywą drukarską Chodkiewicza. Obaj rosyjscy drukarze wydali w Moskwie w 1564 r. Apostoł i Czasosłow (1565) — księgi liturgiczne dla metropolii moskiewskiej. Wskutek prześladowań obaj typografowie musieli uciekać na Litwę[70].
Posiadających doświadczenie oraz odpowiednie wykształcenie drukarzy przyjął w 1566 r. Chodkiewicz[71]. Przybysze przywieźli ze sobą urządzenia drukarskie, dzięki czemu spadły nakłady na uruchomienie drukarni[72]. Prace nad edycją pierwszego druku — Jewangielija uczytielnego — rozpoczęto 8 lipca 1568 r., natomiast 17 lipca 1569 r. druk ukończono. Podstawą redakcji zabłudowskiego wydania stał się rękopis znajdujący się w monasterze supraskim. Jewangielije uczytielnoje było antologią tekstów Ojców Kościoła (m.in. św. Jana Złotoustego, św. Klemensa Aleksandryjskiego) do ewangelicznych czytań na niedziele oraz główne święta cerkiewne[73]. Chodkiewicz napisał wstęp do wydanej księgi[74].
Po skończeniu prac nad Jewangielijem uczytielnym przystąpiono do redagowania kolejnego druku zabłudowskiego. Był nim Psałtir s Czasosłowem wydany 23 marca 1570 r. Ta prawosławna księga liturgiczna, używana przez wszystkich wiernych Cerkwi, zawierała modlitwy poranne i wieczorne, teksty nabożeństw cerkiewnych cyklu dobowego: 9. czasu, wieczerni, powieczerza, połunosznicy, utreni, czasów: 1., 3. i 6., tropariony[75] i kondakiony[76] dwunastu głównych świąt oraz poświęconych świętym prawosławnym, czasów Paschy, tropariony i kondaki na okres Wielkiego Postu oraz Psałterz króla Dawida. Redaktorami księgi, wg Łabyncewa i Szczawińskiej[77], byli prawdopodobnie archidiakon Eustachiusz oraz o. Nestor. „Przedsłowie” do tej księgi również napisał Chodkiewicz, nie wykluczone że z pomocą zarówno drukarzy, jak i redaktorów wydania[78]. W tekście hetmana znalazły się słowa zaczerpnięte z pism św. Bazylego Wielkiego i św. Jana Złotoustego[79]. Świadczy to o oczytaniu autora oraz o roli religii w jego życiu.
Obie księgi graficznie były bogato zdobione. Widniały na nich gotyckie i renesansowe ornamenty[80]. Powstały one dzięki m.in. znanemu w późniejszych latach z opracowania czcionki cyrylickiej kursywy Hrynia Iwanowicza — podówczas ucznia typografów zabłudowskich[81].
Owocem małżeństwa Grzegorza Chodkiewicza i kniaziówny Katarzyny Wiśniowieckiej było czworo dzieci[82]: Andrzej, Aleksander, Zofia i Aleksandra. Kossakowski[83] wymienia jeszcze jedną córkę — Annę. W innych opracowaniach dotyczących postaci Chodkiewicza nie znalazłem tego imienia pośród potomstwa Grzegorza i Katarzyny. Pierwszy z synów — Andrzej — został podstolim litewskim i, wg Niesieckiego[84], ożeniony był z Tarłówną. Drugi z synów — Aleksander — ożenił się z Aleksandrą — córką Wasyla Tyszkiewicza — wojewody podlaskiego w latach 1568-1569[85]. W 1576 r. Aleksander został starostą grodzieńskim i mohylewskim. Wg Niesieckiego[86], zmarł bezpotomnie w 1578 r. i tym samym na nim wygasła linia brzostowicka Chodkiewiczów. Warto wspomnieć, że hetman najwyższy zadbał o wykształcenie i wychowanie synów. Zofia Chodkiewiczówna wyszła za mąż za Filona Kmitę — starostę orszańskiego i rotmistrza walczącego pod komendą jej ojca. Druga z córek, Aleksandra Chodkiewiczówna, wzięła ślub z kniaziem Romanem Sanguszką.
W końcu życia na hetmana spadł ciężar bólu śmierci ukochanej córki Aleksandry. Stało się to w lutym 1570 r. Wydarzenie to bardzo zachwiało zdrowiem psychicznym Chodkiewicza, podobnie jak i śmierć ukochanego zięcia Romana Sanguszki (12 maja 1571).
Pod koniec swych dni kasztelan wileński cieszył się zaufaniem magnaterii WKL. Przykładem był wojewoda podlaski Wasyl Tyszkiewicz, który tuż przed śmiercią sporządził testament. Mocą tego dokumentu Grzegorz Chodkiewicz miał być wykonawcą ostatniej woli zmarłego i zostać opiekunem jego syna Ostafiana[87]. Zgodnie z testamentem Chodkiewicz pochował Tyszkiewicza w Supraślu.
Hetman najwyższy litewski i kasztelan wileński Grzegorz Chodkiewicz zmarł 12 listopada 1572 r.[88] Antoni Mironowicz[89] sugeruje dwie, w sumie nie wykluczające się hipotezy na temat śmierci dygnitarza. Pierwszą z nich była starość, zaś drugą epidemia „morowego powietrza”, która objęła zachodnie ziemie WKL, w tym także i dobra zabłudowskie, przyczyniając się m.in. do spadku liczby supraskich mnichów. Za hipotezą starości przemawiają słowa samego Chodkiewicza. W liście z 19 września 1568 r. pisze on do swojego zięcia: „jako i teraz lat moich starych sędziwych doczekałem”[90]. Ta wypowiedź sugeruje, że Grzegorz Chodkiewicz przeszedł do życia wiecznego śmiercią naturalną.
Grzegorz Chodkiewicz wywarł znaczący wpływ na dzieje WKL, Cerkwi prawosławnej, Podlasia oraz usadowił się na trwale w historii litewskiego ustawodawstwa wojskowego, wydając „Ustawy...” dla litewskiej armii. Ten, śmiem twierdzić, humanista przez działalność polityczną, wojskową, kulturalną, gospodarczą i religijną był postacią o szerokich horyzontach myślowych. Po dziś dzień nie doczekał się on wydania rzetelnej, naukowej biografii, która umożliwiłaby wypełnienie luki badawczej w biografiach hetmanów WKL, a zarazem polityków ówczesnej XVI-wiecznej Litwy.
Stefan Dmitruk
(Białystok)
http://kamunikat
kasztelan wileński i hetman najwyższy Wielkiego Księstwa Litewskiego
Grzegorz Aleksandrowicz Chodkiewicz (ok. 1520-1572), hetman najwyższy i kasztelan wileński, odegrał istotną rolę w życiu politycznym, militarnym i kulturalnym Wielkiego Księstwa Litewskiego (dalej: WKL). Jako dowódca odniósł zwycięstwo nad Rosjanami 26 stycznia 1564 r. na polach czaśnickich, jako polityk wpływał na kształt ówczesnej sceny politycznej oraz był jedną z głównych postaci wydarzeń związanych z zawarciem unii polsko-litewskiej w Lublinie w 1569 r., jako magnat ufundował cerkiew i kościół w Zabłudowie oraz uposażył świątynie, a jako gorliwy wyznawca prawosławia sfinansował w swoich dobrach powstanie zabłudowskiej oficyny wydawniczej. Dzięki odpowiednim środkom finansowym wydał własnym kosztem Jewangielije uczytielnoje (1569) oraz Psałtir s Czasosłowom (1570). Był również ktitorem ufundowanego przez ojca, Aleksandra Chodkiewicza (ok. 1479-1549), monasteru pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu. Grzegorz Chodkiewicz dzięki działalności w różnych sferach wpisał się na trwałe w historię regionalną, życie polityczne XVI-wiecznej Litwy, działalność Cerkwi i dzieje wojskowe.
Do chwili obecnej w literaturze naukowej nie powstało żadne opracowanie biograficzne poświęcone Grzegorzowi Chodkiewiczowi. Postać ta została opisana przez Józefa Jasnowskiego w Polskim Słowniku Biograficznym[1]. Ponieważ biogram pisany był w latach 30. XX w. stracił na aktualności wskutek postępujących badań z zakresu XVI-wiecznej Litwy. Bardzo ogólnie hetmanem najwyższym zajmowali się Marzena Liedke[2], Jurij Łabyncew z Larysą Szczawińską[3],
Antoni Mironowicz[4] oraz Leszek Podhorodecki[5]. Prace ostatniego badacza zawierają znaczące błędy merytoryczne. Celem mojego artykułu jest przedstawienie nowych badań opartych o opracowania dotyczące życia hetmana najwyższego.
Grzegorz Chodkiewicz (ok. 1520 — 12 listopada 1572) był synem Aleksandra Chodkiewicza i kniaziówny Wasylisy Jarosławiczówny Hołowczyńskiej. Według moich ustaleń urodził się on ok. 1520 r. Ludwik Kolonkowski[6] zaznacza, że Grzegorz był rówieśnikiem Zygmunta Augusta. Wiadomo, iż monarcha urodził się w 1520 r. Drugim argumentem jest data objęcia przez Chodkiewicza starostwa tykocińskiego. Przyszły hetman otrzymał to starostwo w 1544 r.[7] Urząd w WKL mogła piastować osoba dorosła kończąca 24 lata, czyli w tzw. wieku sprawnym. Te dwa dowody wskazują na rok 1520, który należy przyjąć za datę urodzin Chodkiewicza. Nie wiem jak wyglądało dzieciństwo oraz młodość Grzegorza. Wiadomo, że otrzymał gruntowne wykształcenie, gdyż w listach oprócz języka starobiałoruskiego posługiwał się łaciną i polskim. W korespondencji do Romana Sanguszki zaobserwowałem częste zwracanie się do Boga i podnoszenie kwestii religijnych. Sugeruje to myśl, że Chodkiewicz otrzymał gruntowne wychowanie w wierze prawosławnej. Czy otrzymał je w monasterze supraskim bądź innym ośrodku monastycznym na terenie rodowych włości lub w domu rodzinnym, tego nie można stwierdzić.
Karierę polityczną rozpoczął od otrzymania starostwa tykocińskiego oraz podkomorstwa litewskiego w 1544 r.[8] Po dwóch latach Zygmunt August przeniósł młodego Grzegorza na starostwo kowieńskie[9]. Pełnione urzędy z pewnością nauczyły Chodkiewicza zarządzania dobrami oraz wiązały politycznie z dworem hospodarskim. Przypomnę, że młody król szukał w omawianym czasie silnego zaplecza politycznego i, rozdając urzędy, prowadził własną politykę tworzenia królewskiej frakcji wśród litewskiej magnaterii.
28 maja 1549 r. zmarł Aleksander Chodkiewicz. Synowie — Hieronim (ok. 1500 — listopad lub grudzień 1561), Grzegorz, Jerzy (ok. 1525 — 6 czerwca 1569) pochowali ojca w monasterze supraskim, zaś 2 stycznia 1550 r. podzielili ojcowiznę[10]. Najstarszy Hieronim otrzymał Mysz, Lebodę oraz Bychów z włością tj. dworem w Dubaśnie i wsie Borki, Żylicze, Kostenewicze, Jurce, Bortniki, Kobowla, Smaki[11]; Jerzy odziedziczył Roś, Brzostowicę Wielką, Wolnę, Kamienicę oraz tzw. Kąt Puszczy Supraskiej (od stawu gródeckiego przez pola miejskie, zamek gródecki, Puszczę Błudowską, Wierzch Sokole[12], Błoto Sokole[13] przez Bór Łupiczów, Borki[14]) — który miał być w przyszłości dobrami Michałowo[15]. Średni brat Grzegorz stał się właścicielem zamku w Gródku, Puszczy Zabłudowskiej z dworem, Choroszczy, Dojlid, Karakuł, Bereska koło Włodzimierza Wołyńskiego oraz Puszczy Supraskiej z wyjątkiem wspomnianego Kąta[16]. Chłopi należący do Aleksandra mieli być rozdzieleni pomiędzy Jerzego, Grzegorza i Hieronima. Matka braci — kniaziówna Wasylisa — miała co roku przebywać na dworze kolejnego z synów[17].
Przed 21 sierpnia 1553 r. Grzegorz Chodkiewicz wstąpił w związek małżeński z kniaziówną Katarzyną Wiśniowiecką. Do tej pory historycy twierdzili, że Chodkiewicz wstąpił w związek małżeński przed 1555 r.[18] Analizując przywilej monarszy z 1553 r. nadający prawa miejskie dla Zabudowa[19] możemy w nim przeczytać: „A pan podkomori sam i jeho żona i dieti”[20]. Ów cytat i źródło wskazują na datę przed 21 sierpnia 1553 r. Przez zawarty związek Grzegorz związał swój ród z rodem kniaziów Wiśniowieckich.
Chodkiewicz dość szybko awansował w hierarchii politycznej WKL otrzymując w 1554 r. funkcję wojewody witebskiego[21], zaś rok później wojewody kijowskiego[22]. Będąc na tym stanowisku bronił ziem województwa, gdy w styczniu 1558 r. orda tatarska wzięła jasyr. Wówczas nieopodal Międzyborza, mając pod swoimi rozkazami kniazia Romana Sanguszkę, rozbił Tatarów[23]. Z dniem 16 września 1559 r. hospodar odwołał go z funkcji wojewody i podkomorzego litewskiego, by miesiąc później mianować Chodkiewicza kasztelanem trockim[24].
20 listopada 1561 r. z rąk Zygmunta Augusta otrzymał hetmańską buławę nadworną[25]. 11 dni wcześniej objął dowództwo pospolitego ruszenia powiatu żmudzkiego i kilku rot zaciężnych. Z tymi siłami udał się do Inflant[26]. Kampanię zimową rozpoczął od układów z dowódcą sił rosyjskich Czeladinem, który stwierdził gotowość cara do negocjacji. Taki obrót spraw umożliwił pozostawienie oddziałów litewskich pod dowództwem Aleksandra Połubińskiego. Hetman dworny udał się na hospodarski dwór. W tym czasie Rosjanie splądrowali oraz spalili miasta ziemi witebskiej — od Witebska aż po Szkłów. Król, dowiedziawszy się o ataku wojsk carskich, polecił Chodkiewiczowi zebrać siły do wyprawy odwetowej. Pospolite ruszenie zaczęło zbierać się w Nowym Mieście 24 stycznia 1562 r., lecz na wiadomość o odwrocie oddziałów rosyjskich szlachta rozjechała się do domów. 2 kwietnia 1562 r., przebywając w Parnawie, wydał pierwsze artykuły hetmańskie dla rotmistrzów[27]. Historycy po dziś dzień uważają, że jest to najstarsze tego typu pismo na Litwie[28].
31 stycznia 1563 r. w Wielkich Łukach zgrupowane 32 000 żołnierzy rosyjskich uderzyło na Połock i 15 lutego zajęło twierdzę[29]. Zbyt małe siły litewskie uniemożliwiły działania odwetowe, co zresztą było przyczyną podpisania rozejmu. W grudniu 1563 r. Rosjanie skoncentrowali dwie armie: kniazia Piotra Siemionowicza Oboleńskiego-Serebrnego w Smoleńsku oraz kniazia Piotra Szujskiego w Połocku z zamiarem połączenia sił pod Orszą[30]. Celem udaremnienia rosyjskiej koncentracji hetman najwyższy Mikołaj „Rudy” Radziwiłł oraz hetman dworny Grzegorz Chodkiewicz ruszyli z 6 000 wojska (głównie jazdy) z Łukomla przeciwko wojskom kniazia Szujskiego. 26 stycznia 1564 r. hetmani, po ośnieżonych drogach, dotarli do Czaśnik. „Szujski uprzedzony o nadejściu Litwinów rozstawił swe pułki na polach czaśnickich nad rzeką Ułą. Mimo wczesnego zimowego wieczoru Radziwiłł nie zamierzał odkładać spotkania z przeciwnikiem na następny dzień. Jako pierwsze ruszyły do ataku chorągwie litewskie prowadzone przez starostę czerkaskiego Jerzego Zenowicza i kniazia Bohdana Sołomereckiego. Jazda moskiewska wyszła im śmiało na spotkanie. Fale wojowników uderzyły o siebie i na zamarzniętym polu rozległ się trzask łamanych kopii i brzęk szabel. Szyki litewskie zachwiały się na moment pod naporem przeważających sił wroga, ale Radziwiłł rzucił im w sukurs nowe roty. Przez dwie godziny trwał zacięty bój kawaleryjski, a szala zwycięstwa przechylała się to na jedną to na drugą stronę. W chwilę po zapadnięciu zmroku kniaź Szujski został ranny i musiał opuścić pole walki. Nikt nie spodziewał się chyba, że stanie się to przełomowym momentem bitwy. Zniknięcie wodza wywołało taką panikę w szeregach moskiewskich, że jazda carska rzuciła się do ucieczki pozostawiając zarówno swą piechotę, jak i działa na pastwę wroga.
Litwini ruszyli w pościg, „siedząc na karkach” moskiewskich niemal 5 mil. Tak się przy tym zapamiętali, że zabili blisko 50 wojowników moskiewskich, którzy rok wcześniej przeszli na stronę króla i walczyli w bitwie przeciw swym rodakom. Zawinił tradycyjny ubiór moskiewski, który zachowali. Do największej rzezi doszło przy przeprawach przez Ułę i wpadającą doń Krywczą. Straty moskiewskie sięgały kilku tysięcy zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Między poległymi znaleziono m.in. kniazia Pozorowskiego, kniazia Nikitę Odojewskiego, dowódcę artylerii Osipa Bykowa, który wyróżniał się olbrzymią posturą i wreszcie samego kniazia Piotra Szujskiego, zarąbanego w lesie przez chłopów”[31].
Wiktoria ulska — nazywana też czaśnicką — przyczyniła się do zatrzymania Rosjan. Brak sił zdecydował o zaprzestaniu działań strony litewskiej. Dopiero latem 1563 r. Radziwiłł „Rudy” podjął nieudaną próbę zdobycia Połocka, zaś wojna dość szybko przekształciła się w działania podjazdowe prowadząc latem 1565 r. do podpisania dwuletniego rozejmu[32]. Ten czas wykorzystali Rosjanie na wznoszenie w lipcu 1566 r. zamków — Uły, Turowli, Suszy, Nieszczerdy, Kozian, Sokoła. Celem tych działań było osłonięcie Połocka, za skutkiem wdarcie się na 50 km w głąb WKL[33]. W odpowiedzi Litwini z polecenia Chodkiewicza rozpoczęli budowę zamków — Lepla, Worońca, Dryssy, Dzisny, Krzywi — blokujących Rosjan[34].
Za zasługi wojenne Zygmunt August 11 marca 1566 r. nagrodził Grzegorza Chodkiewicza buławą najwyższą litewską, którą otrzymał po ustępującym z hetmaństwa Mikołaju „Rudym” Radziwille[35]. Dwa lata wcześniej król przeniósł go z kasztelanii trockiej na kasztelanię wileńską[36], zaś w latach 1563-1564 dzierżawił hospodarskie starostwa — żmudzkie[37], grodzieńskie[38] i mohylewskie[39]. Osiągnął tym samym apogeum swojej kariery wojskowej i politycznej.
Wespół z braćmi Hieronimem (ok. 1500-1561) i Jerzym (zm. 6 czerwca 1561) oraz bratankiem Janem Hieronimowiczem (ok. 1537-1579) stworzyli układ polityczno-ekonomiczny, który często był w opozycji do Radziwiłłów, ale też obopólnie oba rody stawały w obronie litewskich interesów politycznych. Najstarszy z braci — Hieronim[40] urodził się ok. 1500 r. Dzięki pozycji ojca — Aleksandra Chodkiewicza — wszedł do Rady Litewskiej. Ok. 1540 r. został podczaszym litewskim, a w 1545 r. kasztelanem trockim. Początkowo dzierżawił, by ostatecznie 31 sierpnia 1545 r. zostać starostą generalnym żmudzkim. Opowiedziawszy się po stronie królowej Bony, stworzył trzon opozycji antyradziwiłłowskiej po objęciu — w 1548 r. — tronu przez Zygmunta Augusta. Jednocześnie Hieronim opowiedział się przeciwko unii z Koroną. Od ok. 1554 r. stał się jawnym wyznawcą kalwinizmu. Dwa lata później, wspólnie z Mikołajem „Rudym” Radziwiłłem, wkroczył na czele wojsk do Inflant. Król w 1559 r. mianował Hieronima kasztelanem wileńskim. W 1560 r. stanął on na czele żmudzkiego pospolitego ruszenia ze Żmudzi i północno-wschodniej Litwy, dowodząc nimi w kampanii inflanckiej przeciwko siłom rosyjskim. W trakcie działań wojennych przyszedł z odsieczą twierdzy Wenden oraz prowadził akcje defensywne w środkowych Inflantach. Po rozpuszczeniu pospolitego ruszenia powrócił na Litwę, gdzie w listopadzie lub w grudniu 1561 r. zmarł. Za życia od cesarza niemieckiego Karola V (1500-1558) uzyskał tytuł hrabiowski oraz zamienił rodowy herb Kościesza na Gryf z mieczami. Ożenił się z Anną Szemetówną, z którą miał dwóch synów: Jana Hieronimowicza (1537-1579) i Hieronima Hieronimowicza (zm. 1617).
Kontynuatorem polityki ojca był starszy syn Jan Hieronimowicz[41]. Skończył on studia w Królewcu, zaś rzemiosła wojennego uczył się w kampaniach cesarza Karola V. W 1555 r. powrócił na Litwę i cztery lata później otrzymał od Zygmunta Augusta stolnictwo litewskie. Uczestniczył w kampanii inflanckiej, zaś w 1563 r. po ojcu dzierżawił starostwo generalne żmudzkie. W marcu 1566 r. został marszałkiem ziemskim, zaś od 2 sierpnia 1566 r. — administratorem Inflant, posiadając szerokie uprawnienia prawne do mianowania starostów królewskich, budowy zamków, bicia monety, zwoływania sejmików prowincjonalnych. 5 października z rąk ostatniego mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotharda Kettlera (1517-1587) odebrał administrację prowincji i 26 grudnia 1566 r. doprowadził do unii Inflant z Litwą. Podporządkował i sekularyzował katolickie arcybiskupstwo Rygi. Wziął — u boku stryja Grzegorza — udział w tzw. kampanii radoszkowickiej w 1567 r. Rok później nieudolnie oblegał Ułę. Jan Hieronimowicz otrzymał liczne nadania w Inflantach. Uczestniczył w sejmie lubelskim. W 1574 r. został kasztelanem wileńskim. 25 maja 1578 r. złożył administraturę inflancką na ręce króla Stefana Batorego (1533-1586). Zmarł 4 sierpnia 1579 r.
Drugi brat Grzegorza — Jerzy Aleksandrowicz Chodkiewicz[42] — był w 1549 r. na stolnictwie litewskim, a w 6 lat później otrzymał funkcję krajczego litewskiego. W listopadzie 1563 r. wspólnie z Grzegorzem Wołłowiczem i Michałem Haburdą prowadził bezowocne rokowania z carem Iwanem IV. 23 marca 1566 r. został kasztelanem trockim. W tym samym roku ponownie posłował do Moskwy. Zmarł na apopleksję 6 czerwca 1566 r. podczas obrad sejmu lubelskiego. Miał dwie żony — Eugenię Hronostajównę, która urodziła mu Konstantego i Zofię oraz kniaziównę Zofię Słucką. Druga żona wydała na świat synów — Jerzego i Hieronima oraz córkę Halszkę.
Owe koneksje rodzinne przesłonięte zostały toczącą się wojną z Rosją. Wspomniana budowa zamków doprowadziła do ponownych walk. Wiosną 1567 r. rozpoczęła się budowa zamku rosyjskiego Kopije nad Suszą. Osłaniały ją ośmiotysięczne siły kniazia Serebrnego. By przeszkodzić w pracach, Grzegorz Chodkiewicz rozkazał dla swojego zięcia — Romana Sanguszki — wykonać atak na Rosjan. Nocą z 20 na 21 lipca 1567 r. 7 chorągwi jazdy, 400 żołnierzy piechoty i 150 Kozaków (łącznie 2 000 żołnierzy) rozbiło wojsko Serebrnego uniemożliwiając dalsze prace[43].
Nowym celem strategicznym cara Iwana IV stał się teren Wielkich Łuk. Tam latem 1567 r. dokonała się koncentracja carskich oddziałów. Wobec zagrożenia rosyjskiego siły królewskie zebrały się pierwotnie pod Młodecznem, by ostatecznie stanąć obozem pod Radoszkowicami. Naturalnie zarówno Chodkiewicz, jak i Sanguszko przybyli do obozu. Siły zgromadzone w tzw. wyprawie radoszkowickiej[44] ocenia się na 47 000 żołnierzy — z tego 30 000 pospolitego ruszenia oraz 2 400 posiłkowych żołnierzy z Korony i ok. 1 000 dział. Co prawda wyprawa nie przyniosła większych rezultatów, zaś jedynym pozytywnym skutkiem było odwołanie decyzji o wyprawie z Wielkich Łuk Iwana IV[45]. Zygmunt August powrócił do Grodna, a Chodkiewicz z resztą wojska ruszył do Borysowa. W lutym 1568 r. hetman najwyższy na czele 10 000-12 000 wojska i 6 000 piechoty postawił swojego bratanka Jana Hieronimowicza Chodkiewicza. Starosta żmudzki udał się pod Ułę z zamiarem zdobycia zamku. Trzytygodniowe oblężenie nie przyniosło rezultatów. Ostatecznie, 20 sierpnia 1568 r., tę przygraniczną twierdzę zdobył po szybkim i zdecydowanym szturmie kniaź Sanguszko[46]. Po tym wydarzeniu regularne działania wojenne przekształciły się w wojnę podjazdową. W 1569 r. Szwecja — dotychczasowy sojusznik Iwana IV w wojnie północnej — weszła w sojusz z Koroną i Litwą. Było to możliwe dzięki śmierci Eryka XIV oraz objęciu tronu w Uppsali przez Jana III Finlandzkiego ożenionego z siostrą Zygmunta Augusta — Katarzyną. Doszło do odwrócenia przymierzy: Rosja zawarła sojusz z Danią, a Rzeczpospolita — ze Szwecją. 22 czerwca 1570 r. między Rosją a Rzeczpospolitą udało się zawrzeć 3-letni rozejm[47].
W tym czasie Korona i Litwa żyły sprawą unii realnej[48]. W marcu 1569 r. Grzegorz Chodkiewicz wspólnie z bratem Jerzym Chodkiewiczem oraz bratankiem Janem Hieronimowiczem Chodkiewiczem oraz Mikołajem „Rudym” Radziwiłłem podpisali tzw. litewski projekt unii z Koroną[49]. Monarcha, widząc separację panów litewskich oraz ich wspólny front, 5 marca 1569 r. inkorporował Podlasie oraz Wołyń do Korony, a 4 czerwca postąpił podobnie z Kijowszczyzną[50]. Wskutek groźby królewskiej, mówiącej o włączeniu całego terenu WKL, panowie litewscy — z wyjątkiem „Rudego” Radziwiłła — zmienili linię polityki na rzecz obrony państwowości litewskiej[51]. Do Lublina 5 kwietnia 1569 r. wysłano delegację, na czele której stanął Jan Hieronimowicz Chodkiewicz. W jej skład weszli też m.in. seniorzy rodu Chodkiewiczów — Grzegorz i Jerzy. Jak wspomniałem, podczas obrad polsko-litewskich 6 czerwca na apopleksję zmarł Jerzy Chodkiewicz. Po negocjacjach strona litewska poszła na kompromis i w dniu 1 lipca 1569 r. wystawiono dwa akty sejmu — koronnego i litewskiego — mówiące o unii obu państw[52].
Po tym ostatnim politycznym starciu Grzegorz Chodkiewicz — również i z powodu podeszłego wieku — postanowił wycofać się z polityki oraz działalności wojskowej. Szczegółów dotyczących tego kroku nie udało mi się ustalić. Nie mówią o tym dokładnie również badacze obserwujący życie kasztelana wileńskiego. Warto wspomnieć, że jako hetman najwyższy wydał „Artykuły żołnierskie”. Niestety dokument nie jest opieczętowany ani datą, ani miejscem wystawienia[53]. Pracę hetmańską przejął faktycznie jego uczeń i zięć — hetman dworny Roman Sanguszko.
Ostatnie lata życia Chodkiewicz poświęcił na założenie drukarni w Zabłudowie — swojej rodzinnej rezydencji. Nim przejdę do omówienia kwestii typografii słów parę na temat działalności religijnej oraz gospodarczej hetmana najwyższego. Praktycznie w swych dobrach korzystał z dwóch rezydencji — w Choroszczy[54] oraz Zabłudowie[55]. Wspomniałem już o przywileju monarszym z 1553 r. na jarmark i targ dla Zabłudowa. Dziesięć lat później — w 1563 r. — ufundował w tym mieście cerkiew Zaśnięcia NMP oraz kościół pw. św. św. Piotra i Pawła[56]. Jednocześnie uposażył duchowieństwo obu konfesji i ufundował przy świątyniach szkoły oraz uposażył nauczycieli w nich. Własnym sumptem przy cerkwi wybudował szpital, do którego mieli uczęszczać mieszczanie niezależnie od wyznania. 2 czerwca 1571 r. w Choroszczy polecił swojemu namiestnikowi dóbr dojlidzkich Mikołajowi Chorużycowi, by ten dokonał sprecyzowania dziesięciny na rzecz cerkwi[57]. Grzegorz dokonywał licznych zapisów — wspólnie z żoną kniaziówną Katarzyną Wiśniowiecką — na rzecz monasteru supraskiego[58]. Wytoczył sprawę o granicę monasterską w Choroszczy i Pużycach — w marcu 1567 r. oraz 12 grudnia 1568 r. — przeciwko kniaziowi Jerzemu Juriewiczowi Olelkowiczowi[59]. 2 października1568 r. wespół z bratem Jerzym Aleksandrowiczem Chodkiewiczem, jako ktitorzy monasteru, potwierdzili oraz poprawili klasztorny ustaw[60]. „Jako ktitor monasteru supraskiego Chodkiewicz (Grzegorz — przyp. S. D.) przyczynił się do skompletowania bogatej biblioteki klasztornej liczącej w 1557 r. ponad 200 ksiąg. Pokrył hojny magnat koszty wystroju sobornej cerkwi Zwiastowania NMP, gdzie umieszczony został portret jego ojca Aleksandra jako opiekuna i fundatora”[61]. Oprócz dbania o perłę w swoich dobrach — monaster supraski — hetman czynił zapisy innym cerkwiom na terenie WKL, m.in. cerkwi Przenajświętszej Bogurodzicy w Wilnie[62].
Hetman kierował się w swoim życiu nauką i zasadami Cerkwi prawosławnej. Okazuje się, że Chodkiewicz miał stałego przewodnika życia duchowego. O ile nie są znani mi w początkowym okresie duchownicy Grzegorza, to u schyłku lat taką rolę pełnił ihumen wspomnianego Monasteru Pustyńskiego w Kijowie[63]. Być może — ale hipoteza ta nie ma potwierdzenia w źródłach — wiąże się to z pełnioną w latach 1555-1559 funkcją wojewody kijowskiego. Możliwe, że wówczas Chodkiewicz nawiązał stosunki z ww. ośrodkiem zakonnym i poznał wspomnianego nieznanego z imienia ihumena. Ta hipoteza, podkreślę raz jeszcze, pozostaje w sferze domysłów.
Ostatnie lata życia hetman najwyższy litewski poświęcił na stworzenie oraz działalność typografii zabłudowskiej, która zwieńczyła działalność kulturalną oraz religijną Chodkiewicza. Sama idea powstania drukarni sięga lat 60. XVI w. Według Antoniego Mironowicza, motywy powstania oficyny są różne. Wydane księgi religijne w języku ruskim miały być narzędziem walki z rozszerzającym wpływy w WKL wyznaniem kalwińskim. Protestancki odłam znajdował coraz więcej nowych wyznawców m.in. dzięki drukowaniu ksiąg o treści religijnej w językach narodowych[64]. Według zamysłu Chodkiewicza należało wydrukować księgi prawosławne w języku zrozumiałym dla większości mieszkańców Litwy. Naturalnie na powstanie wpłynął dewocjonalny charakter hetmana w ostatnich latach życia oraz względy ambicjonalne[65]. W omawianym okresie ród Chodkiewiczów toczył rywalizację z Radziwiłłami o prym w życiu publicznym oraz w działalności kulturalnej[66].
Inicjatywa druku w języku ruskim spotkała się z poparciem części mnichów na czele z archimandrytą Sergiuszem (Kimbarem) z rodowej fundacji — monasteru supraskiego. Warto raz jeszcze podkreślić, że nadany przez ktitorów „Ustaw” z 1568 r. nakazywał braci zakonnej dbanie o zasoby monasterskiej biblioteki[67]. Według Łabyncewa i Szczawińskiej[68], rada wydawnicza złożona była z Grzegorza i jego synów — Andrzeja i Aleksandra, archimandryty Sergiusza (Kimbara), archidiakona Eustachiusza, dziekana podlaskiego o. Nestora. Z jej poparcia w 1549 r. ówczesny kasztelan wileński wysłał hierodiakona Izajasza (Kamienszczanina) do Moskwy celem zakupu ksiąg liturgicznych będących później podstawą wydań zabłudowskich[69]. Podczas pobytu w stolicy Rosji hierodiakon Izajasz zapoznał diakona Iwana Fedorowa i Piotra Mścisławca z pracami nad inicjatywą drukarską Chodkiewicza. Obaj rosyjscy drukarze wydali w Moskwie w 1564 r. Apostoł i Czasosłow (1565) — księgi liturgiczne dla metropolii moskiewskiej. Wskutek prześladowań obaj typografowie musieli uciekać na Litwę[70].
Posiadających doświadczenie oraz odpowiednie wykształcenie drukarzy przyjął w 1566 r. Chodkiewicz[71]. Przybysze przywieźli ze sobą urządzenia drukarskie, dzięki czemu spadły nakłady na uruchomienie drukarni[72]. Prace nad edycją pierwszego druku — Jewangielija uczytielnego — rozpoczęto 8 lipca 1568 r., natomiast 17 lipca 1569 r. druk ukończono. Podstawą redakcji zabłudowskiego wydania stał się rękopis znajdujący się w monasterze supraskim. Jewangielije uczytielnoje było antologią tekstów Ojców Kościoła (m.in. św. Jana Złotoustego, św. Klemensa Aleksandryjskiego) do ewangelicznych czytań na niedziele oraz główne święta cerkiewne[73]. Chodkiewicz napisał wstęp do wydanej księgi[74].
Po skończeniu prac nad Jewangielijem uczytielnym przystąpiono do redagowania kolejnego druku zabłudowskiego. Był nim Psałtir s Czasosłowem wydany 23 marca 1570 r. Ta prawosławna księga liturgiczna, używana przez wszystkich wiernych Cerkwi, zawierała modlitwy poranne i wieczorne, teksty nabożeństw cerkiewnych cyklu dobowego: 9. czasu, wieczerni, powieczerza, połunosznicy, utreni, czasów: 1., 3. i 6., tropariony[75] i kondakiony[76] dwunastu głównych świąt oraz poświęconych świętym prawosławnym, czasów Paschy, tropariony i kondaki na okres Wielkiego Postu oraz Psałterz króla Dawida. Redaktorami księgi, wg Łabyncewa i Szczawińskiej[77], byli prawdopodobnie archidiakon Eustachiusz oraz o. Nestor. „Przedsłowie” do tej księgi również napisał Chodkiewicz, nie wykluczone że z pomocą zarówno drukarzy, jak i redaktorów wydania[78]. W tekście hetmana znalazły się słowa zaczerpnięte z pism św. Bazylego Wielkiego i św. Jana Złotoustego[79]. Świadczy to o oczytaniu autora oraz o roli religii w jego życiu.
Obie księgi graficznie były bogato zdobione. Widniały na nich gotyckie i renesansowe ornamenty[80]. Powstały one dzięki m.in. znanemu w późniejszych latach z opracowania czcionki cyrylickiej kursywy Hrynia Iwanowicza — podówczas ucznia typografów zabłudowskich[81].
Owocem małżeństwa Grzegorza Chodkiewicza i kniaziówny Katarzyny Wiśniowieckiej było czworo dzieci[82]: Andrzej, Aleksander, Zofia i Aleksandra. Kossakowski[83] wymienia jeszcze jedną córkę — Annę. W innych opracowaniach dotyczących postaci Chodkiewicza nie znalazłem tego imienia pośród potomstwa Grzegorza i Katarzyny. Pierwszy z synów — Andrzej — został podstolim litewskim i, wg Niesieckiego[84], ożeniony był z Tarłówną. Drugi z synów — Aleksander — ożenił się z Aleksandrą — córką Wasyla Tyszkiewicza — wojewody podlaskiego w latach 1568-1569[85]. W 1576 r. Aleksander został starostą grodzieńskim i mohylewskim. Wg Niesieckiego[86], zmarł bezpotomnie w 1578 r. i tym samym na nim wygasła linia brzostowicka Chodkiewiczów. Warto wspomnieć, że hetman najwyższy zadbał o wykształcenie i wychowanie synów. Zofia Chodkiewiczówna wyszła za mąż za Filona Kmitę — starostę orszańskiego i rotmistrza walczącego pod komendą jej ojca. Druga z córek, Aleksandra Chodkiewiczówna, wzięła ślub z kniaziem Romanem Sanguszką.
W końcu życia na hetmana spadł ciężar bólu śmierci ukochanej córki Aleksandry. Stało się to w lutym 1570 r. Wydarzenie to bardzo zachwiało zdrowiem psychicznym Chodkiewicza, podobnie jak i śmierć ukochanego zięcia Romana Sanguszki (12 maja 1571).
Pod koniec swych dni kasztelan wileński cieszył się zaufaniem magnaterii WKL. Przykładem był wojewoda podlaski Wasyl Tyszkiewicz, który tuż przed śmiercią sporządził testament. Mocą tego dokumentu Grzegorz Chodkiewicz miał być wykonawcą ostatniej woli zmarłego i zostać opiekunem jego syna Ostafiana[87]. Zgodnie z testamentem Chodkiewicz pochował Tyszkiewicza w Supraślu.
Hetman najwyższy litewski i kasztelan wileński Grzegorz Chodkiewicz zmarł 12 listopada 1572 r.[88] Antoni Mironowicz[89] sugeruje dwie, w sumie nie wykluczające się hipotezy na temat śmierci dygnitarza. Pierwszą z nich była starość, zaś drugą epidemia „morowego powietrza”, która objęła zachodnie ziemie WKL, w tym także i dobra zabłudowskie, przyczyniając się m.in. do spadku liczby supraskich mnichów. Za hipotezą starości przemawiają słowa samego Chodkiewicza. W liście z 19 września 1568 r. pisze on do swojego zięcia: „jako i teraz lat moich starych sędziwych doczekałem”[90]. Ta wypowiedź sugeruje, że Grzegorz Chodkiewicz przeszedł do życia wiecznego śmiercią naturalną.
Grzegorz Chodkiewicz wywarł znaczący wpływ na dzieje WKL, Cerkwi prawosławnej, Podlasia oraz usadowił się na trwale w historii litewskiego ustawodawstwa wojskowego, wydając „Ustawy...” dla litewskiej armii. Ten, śmiem twierdzić, humanista przez działalność polityczną, wojskową, kulturalną, gospodarczą i religijną był postacią o szerokich horyzontach myślowych. Po dziś dzień nie doczekał się on wydania rzetelnej, naukowej biografii, która umożliwiłaby wypełnienie luki badawczej w biografiach hetmanów WKL, a zarazem polityków ówczesnej XVI-wiecznej Litwy.
Stefan Dmitruk
(Białystok)
http://kamunikat