Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Uszycki powiat
9.12.2011 19:09
Uszycki powiat zwany też Nowouszyckim, leży w płd.-zach. części gub. podolskiej i graniczy od zachodu z pow. kamienieckim, od płn. z proskurowskim i latyczowskim, od wschodu z mohylowskim a od płd. przedzielony jest Dniestrem od gub. bessarabskiej. Podług wymiarów Schweitzera zajmuje 51*86 mil al, 2509 w. kw., podług zaś danych urzędowych 2482-4 w. kw. al. 285591 dzies. Cała powierzchnia powiatu leży na płd. stoku działu wodnego pomiędzy dopływami Dniestru i Bohu i poprzerzynana jest głębokiemi i skalistemi dolinami rzeczek, uchodzących do Dniestru, wskutek czego powiat a zwłaszcza okolica nadniestrzańska należy do najpiękniejszych w gubernii. Góry Miodoborskie wdzierają się w granice powiatu dwoma odnogami, z których jedna, większa, około Kitajgrodu i Studenicy, biegnie wzdłuż lewego brzegu Dniestru, tworząc słynne z pięknych widoków jary uszyckie; druga odnoga tworzy wzgórza i parowy, przechodzi Dniestr i ginie ku południowi. Najwyższe wzniesienie w płn. części powiatu dochodzi przy wsi Ha-nowce (48°56' płn. szer. a 44°32f wsch. dług.) 1111 st.npm.; w części wschodniej przy Koniszezewie (48°52/ płn. szer., 45°11' wschód. dług.) 1078 st; w zach. przy Supruńkowcach (48°45' płn. szer., 44a29' wsch. dług.) 1105 st* a w płd.-wsch. zakątku przy Rutkowcach (48°40' płn, szer., 45°1' wsch. dług.) 900 st. npm. Gleba przeważnie czarna, tylko na wyniosłościach piaszczysto-gliniasta. Podług Marczyńskiego w pagórkach znajduje się wiele piasku żwirowego, z ziemią zmieszanego a niekiedy kamień wapienny, kawałki granitu, szpatu polnego i krzemienia. Z kopalin znajdują się w powiecie pokłady fosforytów, zwłaszcza nad brzegami Uszycy i Dniestru. Średnio dobywają około 500000 pudów rocznie. Największe pokłady są w Dźurdźówce, eksploatowane przez cudzoziemców i wywożone zagranicę. Oprócz fosforytów powiat posiada wyborny kamień wapienny, piaskowiec na różne wyroby i w Malej owcach piaskowiec drobnoziarnisty, mogący być użytym na kamień litograficzny. Cała powierzchnia powiatu zroszona jest lewemi dopływami Dniestru, który przepływa południową jego granicą od strony Bessarabii i należy do powiatu od ujścia rzki Tarnawy, odgraniczającej dolnym biegiem pow. uszycki od kamienieckiego, do ujścia rzki Maciurska (Materska al. Boryezo-wa), stanowiącej w dolnym biegu granicę od pow. mohylowskiego. Do Dniestru w granicach powiatu uchodzą nadto: Studenica (z Kostyńcem, Rohaczówką i Kopaczówką), Uszy ca (z Małą Uszycą, Żwańczykiem, Bobrykiem, Głęboczkiem, Hremiaczką, Siniuchą), Olszanka, Surzówka, Krzywy Wóz, Kalus i in. Północną granicą powiatu, na niewielkiej przestrzeni płynie Rów, dopływ Bohu. Ze wszystkich tych rzek tylko Dniestr jest splawny. Przystanie znajdują się pod Kalusem, Batoką, Studenica i St. Uszycą. Jezior niema, a błota, wysychające zresztą podczas lata, zajmują zaledwo 60 dzies. Klimat umiarkowany, nad Dniestrem cieplejszy niż w części północnej; średnia temperatura roczna wynosi 18*7° Cel.
Pod względem używalności z ogólnej przestrzeni (285591 dzies.) przypada na i ziemię orną 152580 dzies. (63°/o)> la8T 42031 dz. (170/o), łąki i wypasy 30892 dz. (12%), nieużytki 13949 dz* (5%)- Skarb posiada 47824 dzies. (12024 lasów), właściciele większej posiadłości 108771 dzien. (65458 ziemi orn., 3605 ogr., 3091 łąk, 3914 past., 32703 lasów), włościanie 107763 dzies. (86558 dz. I ziemi or., 14516 ogr., 2135 łąk, 3590 wygonów, 964 lasów). Względnie do narodowości 86 właścicieli pochodzenia polskiego posiada 73698 dzies. (65%), 241 właścicieli innych narodowości 35073 dzies. (35%)- Osad włościańskich, należących dawniej do właścicieli prywatnych, jest 3585, posiadają oni 76297 dzies.; włościan rządowych 5475 osad, posiadających 36301 dzies. Jakkolwiek gleba jest bardzo urodzajna, kultura jednak w ogóle stoi jeszcze na bardzo niskim stopniu i rzadko gdzie spotkać można gospodarstwo płodo-zmienne. Powszechnie prowadzą trzypolówkę. Ziemia wymaga już nawozu i dobrej uprawy. Średnio zasiewa się żytem 21345 dzies., pszenicą 25065 dzies.; z tego włościanie sieją żyta 17131 dzies., pszenicy 9097 dzies., więksi właściciele żyta 9214, pszenicy 15908 dzies. Pod kukurydzę, która tu doskonale dojrzewa, uprawiają 8206 dzies. Oprócz tego sieją wszelkie inne gatunki zboża. W powiecie jest 11 większych sadów owocowych, w tej liczbie w Daszkowcach na 15 dzies. i w Hlibowie na 17 dzies. odznaczają się wyborowemi gatunkami owoców. Tytoń uprawiają w 63 wsiach, na 102 dzies.; średnio zbierają 3911 pudów, w tern 28% gatunków wyższych, Anyż rodzi się w okolicach Kurzelowej, Dunajowiec, Wierzbowca i Minkowiec, gdzie znajduje się niewielka fabryka olejku anyżowego. Winogrona dojrzewają, ale większych plantacyi jest tylko dwie: w Kalusie na 7 dzies. i w Łojowcach. Lasy w wielu miejscach wyniszczone; racjonalne gospodarstwo leśne zaczęło się od kilku lat, t. j. od czasu wzięcia lasów w opiekę rządową. W drzewostanie przeważają: dęby, graby, jesiony, brzozy, olchy i in. gatunki drzew liściastych; sosny i świerki służą tylko do ozdoby ogrodów.
W 1864 r. było w powiecie (bez mta powiat.) 149351 mk. (21869 katol., 931 rozkolników, I 1139 ewang, i 13860 żydów); w 1881 r. 188575 mk. (75*9 na 1 w. kw.). Obecnie ludność wzrosła do 213231 mk. (106060 męż., 107171 kob.), w tej liczbie 75,3°/0 prawosł.J 12'3 katol., 0*5rozkoln., 0*6 ewang., 11-3 żydów a według stanów: l°/0 szlachty, 0*6 duchowieństwa, 15*9 mieszczan, 74e5 włościan, 7*1 wojskowych, 0*8 cudzoziemców, 01 innych stanów. Ludność miejscowa składa się z Małorusów (włościanie), Polaków, Wielkorusów (urzędnicy i wojskowi) i żydów. W powiecie jest 8783 jednodworcówJ dawnej drobnej szlachty polskiej, trzymających ziemię na czynszu. Wielu z nich zmieszało się z włościanami i wyznają religią prawosławną. W ogóle przypada 85*9 mk. na 1 w. kw., przeto powiat uszycki jest po kamienieckim najgęściej zaludnionym w gubernii. Mieszkańcy zajmują się prawie wyłącznie rolnictwem. Rozwinięte jest także ogrodnictwo i pszczelnietwo. Hodowla inwentarza na dość wysokim stopniu (29130 koni, 50899 bydła rogatego, 87073 owiec, 41113 trzody chlewnej, 790 kóz). Przemysł fabryczny w powiecie przedstawiają: 2 cukrownie (w Strychowcach i Kuryłowcach), produkujące za 450000 rs., 218 młynów wodnych! (z prod. na 168544 rs.), 2 młyny parowe (z prod. 6365 rs,), 7 gorzelni (z prod. na 730000 rs.), 3 fabryki świec (wyrabiające za 645 rs.), 2 fabryki mydła (3100 rs.), 8 garbarni (7025 rs.), 1 browar piwny (1456 rs.), fabryka octu (100 rs.), 1 papiernia (w Proskurowie, jedyna w gubernii, zatrudnia 30 ludzi i produkuje za 12000 rs.), 5 cegielni (20400 rs.), 4 większe piece do wypalania wapna (8030 rs.). Najbardziej rozwiniętym jest przemysł sukienniczy, skoncentrowany w Dunajowcach, gdzie znajduje się 33 fabryk, prowadzone przez Niemców, zatrudniają do 300 osób i produkują za 1 milion rs. sukna i kortów. Przemysł ten jednak w ostatnich latach upada, w 1874 r. było bowiem jeszcze 54 fabryk, produkujących za iys mil. rs. Przemysł rękodzielniczy zatrudnia 3456 osób. Mieszkańcy Sokólca zajmują się szyciem kożuchów i obuwia a także wyprawą skór. W gminach: mukarowskiej, sołodkowieckiej i min -kowieckiej włościanie zajmują się wyrobem prostego sukna i płótna; w kilku wsiach garncarstwem a po miastach krawiectwem, kowalstwem i drobnym handlem. Szerzeniem oświaty w powiecie zajmują się: szkoła powiat. 2-klas. w Nowej Uszycy (9 nauczycieli i 138 uczniów), 1-klas. w Starej Uszycy (48 uczniów), 31 szkół wiejskich (1638 uczniów), 53 szkółek cerkiewnych (1273 dzieci), szkoła 2-klas. ewang. w Dunajowcach (2 nauczycieli 1161 uczniów) i niższa szkoła duchowna w Przewrociu.
Pod względem kościelnym cerkiew prawosławna posiada 5 dekanatów (błagoczynii) dla 134 cerkwi parochialnych (44 murów.). Kościół katolicki stanowi dekanat uszycki, mający 28613 wiernych i obejmujący 15 parafii: Dunaj owce, Wońkowce, Mukarów, Sołodkowce, Struga, Uszyca Nowa, Kitajgród, Mińkowce, Sokuiec, Supruńkowce, Tynna, Uszyca Stara, Wierzbowiec, Zamie-chów i Żwańezyk. Rozkolnicy mają dwa a ewangielicy 1 dom modlitwy; żydzi 9 synagog i 43 domów modlitwy.
Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne (15 gmin): w Dunajowcach, dla gmin: Dunajowce, Mińkowce, Mukarów, Rachnówka i Sołodkowce; w Żwańczyku dla gmin Gruszka, Kalus, Kitajgród, Kosikowce i Łysieć; w Wierzbo wcu dla gmin Kapuściany, Kuryłówce Murowane, Osłamów, Piątko w ka i Struga. Dalej powiat dzieli się na dwa okręgi pokojowe do spraw włościańskich (mirowych pośredników): w Nowej ITszycy i Dunajowcach; 5 okręgów koaskrypcyjnych: Dunajowce, Mińkowce, Łysieć, Nowa Uszyca i Kuryłówce Murowane; 4 okręgi sędziów pokoju: Nowa Uszyca, Kitajgród, I Mińkowce i Dunajowce i dwa rewiry inkwirentów sądowych (sędziów śledczych): Nowa Uszyca i Dunajowce. Pod względem środków komunikacyjnych powiat jest bardzo ubogi, nieposiada bowiem ani linii dr. żelaznej ani dróg bitych. Droga rządowa jest tylko jedna, prowadząca z Kamieńca do Mohylewa, na wiosnę i w jesieni błotnista, trudna do przebycia. Stacye pocztowe są: Nowa Uszyca (urząd pocztowy i telegraf.), Dunajowce (st. poczt, i telegr.), Mińkowce, Wierzbowiec, Kuryłówce Murowane (st. poczt, z przyjęciem korespondencyi). Oprócz tego jest w powielcie 21 st. poczt, wiejskich. Szpital powiatowy znajduje się w Nowej Uszycy, gdzie też [jest szpital więzienny. Nadto są szpitale przy fabrykach cukru w Tarasówce (Strychowcach) i Kuryłowcach Murowanych a także dla włościan w Strudze i Dunajowcach. Oprócz mta powiat, w powiecie są dwa miasta nadetatowe: Uszyca Stara i Wierzbowiec, 14 miasteczek: Dunajowce, Kalus, Kitajgród, Krzywczyk, Kuryłówce, Mińkowce, Olchowiec, Sokólec, Sołodkowce, Studenica, Tynna, Wierzbowiec, Zamiechów i Żwańezyk i w ogóle 191 miejscowości osiedlonych. Herb powiatu przedstawia 6 gór a na nich krzyż.
Marszałkami szlachty byli:
Miejscowości powiatu uszyckiego w bazie DHRP
Pod względem używalności z ogólnej przestrzeni (285591 dzies.) przypada na i ziemię orną 152580 dzies. (63°/o)> la8T 42031 dz. (170/o), łąki i wypasy 30892 dz. (12%), nieużytki 13949 dz* (5%)- Skarb posiada 47824 dzies. (12024 lasów), właściciele większej posiadłości 108771 dzien. (65458 ziemi orn., 3605 ogr., 3091 łąk, 3914 past., 32703 lasów), włościanie 107763 dzies. (86558 dz. I ziemi or., 14516 ogr., 2135 łąk, 3590 wygonów, 964 lasów). Względnie do narodowości 86 właścicieli pochodzenia polskiego posiada 73698 dzies. (65%), 241 właścicieli innych narodowości 35073 dzies. (35%)- Osad włościańskich, należących dawniej do właścicieli prywatnych, jest 3585, posiadają oni 76297 dzies.; włościan rządowych 5475 osad, posiadających 36301 dzies. Jakkolwiek gleba jest bardzo urodzajna, kultura jednak w ogóle stoi jeszcze na bardzo niskim stopniu i rzadko gdzie spotkać można gospodarstwo płodo-zmienne. Powszechnie prowadzą trzypolówkę. Ziemia wymaga już nawozu i dobrej uprawy. Średnio zasiewa się żytem 21345 dzies., pszenicą 25065 dzies.; z tego włościanie sieją żyta 17131 dzies., pszenicy 9097 dzies., więksi właściciele żyta 9214, pszenicy 15908 dzies. Pod kukurydzę, która tu doskonale dojrzewa, uprawiają 8206 dzies. Oprócz tego sieją wszelkie inne gatunki zboża. W powiecie jest 11 większych sadów owocowych, w tej liczbie w Daszkowcach na 15 dzies. i w Hlibowie na 17 dzies. odznaczają się wyborowemi gatunkami owoców. Tytoń uprawiają w 63 wsiach, na 102 dzies.; średnio zbierają 3911 pudów, w tern 28% gatunków wyższych, Anyż rodzi się w okolicach Kurzelowej, Dunajowiec, Wierzbowca i Minkowiec, gdzie znajduje się niewielka fabryka olejku anyżowego. Winogrona dojrzewają, ale większych plantacyi jest tylko dwie: w Kalusie na 7 dzies. i w Łojowcach. Lasy w wielu miejscach wyniszczone; racjonalne gospodarstwo leśne zaczęło się od kilku lat, t. j. od czasu wzięcia lasów w opiekę rządową. W drzewostanie przeważają: dęby, graby, jesiony, brzozy, olchy i in. gatunki drzew liściastych; sosny i świerki służą tylko do ozdoby ogrodów.
W 1864 r. było w powiecie (bez mta powiat.) 149351 mk. (21869 katol., 931 rozkolników, I 1139 ewang, i 13860 żydów); w 1881 r. 188575 mk. (75*9 na 1 w. kw.). Obecnie ludność wzrosła do 213231 mk. (106060 męż., 107171 kob.), w tej liczbie 75,3°/0 prawosł.J 12'3 katol., 0*5rozkoln., 0*6 ewang., 11-3 żydów a według stanów: l°/0 szlachty, 0*6 duchowieństwa, 15*9 mieszczan, 74e5 włościan, 7*1 wojskowych, 0*8 cudzoziemców, 01 innych stanów. Ludność miejscowa składa się z Małorusów (włościanie), Polaków, Wielkorusów (urzędnicy i wojskowi) i żydów. W powiecie jest 8783 jednodworcówJ dawnej drobnej szlachty polskiej, trzymających ziemię na czynszu. Wielu z nich zmieszało się z włościanami i wyznają religią prawosławną. W ogóle przypada 85*9 mk. na 1 w. kw., przeto powiat uszycki jest po kamienieckim najgęściej zaludnionym w gubernii. Mieszkańcy zajmują się prawie wyłącznie rolnictwem. Rozwinięte jest także ogrodnictwo i pszczelnietwo. Hodowla inwentarza na dość wysokim stopniu (29130 koni, 50899 bydła rogatego, 87073 owiec, 41113 trzody chlewnej, 790 kóz). Przemysł fabryczny w powiecie przedstawiają: 2 cukrownie (w Strychowcach i Kuryłowcach), produkujące za 450000 rs., 218 młynów wodnych! (z prod. na 168544 rs.), 2 młyny parowe (z prod. 6365 rs,), 7 gorzelni (z prod. na 730000 rs.), 3 fabryki świec (wyrabiające za 645 rs.), 2 fabryki mydła (3100 rs.), 8 garbarni (7025 rs.), 1 browar piwny (1456 rs.), fabryka octu (100 rs.), 1 papiernia (w Proskurowie, jedyna w gubernii, zatrudnia 30 ludzi i produkuje za 12000 rs.), 5 cegielni (20400 rs.), 4 większe piece do wypalania wapna (8030 rs.). Najbardziej rozwiniętym jest przemysł sukienniczy, skoncentrowany w Dunajowcach, gdzie znajduje się 33 fabryk, prowadzone przez Niemców, zatrudniają do 300 osób i produkują za 1 milion rs. sukna i kortów. Przemysł ten jednak w ostatnich latach upada, w 1874 r. było bowiem jeszcze 54 fabryk, produkujących za iys mil. rs. Przemysł rękodzielniczy zatrudnia 3456 osób. Mieszkańcy Sokólca zajmują się szyciem kożuchów i obuwia a także wyprawą skór. W gminach: mukarowskiej, sołodkowieckiej i min -kowieckiej włościanie zajmują się wyrobem prostego sukna i płótna; w kilku wsiach garncarstwem a po miastach krawiectwem, kowalstwem i drobnym handlem. Szerzeniem oświaty w powiecie zajmują się: szkoła powiat. 2-klas. w Nowej Uszycy (9 nauczycieli i 138 uczniów), 1-klas. w Starej Uszycy (48 uczniów), 31 szkół wiejskich (1638 uczniów), 53 szkółek cerkiewnych (1273 dzieci), szkoła 2-klas. ewang. w Dunajowcach (2 nauczycieli 1161 uczniów) i niższa szkoła duchowna w Przewrociu.
Pod względem kościelnym cerkiew prawosławna posiada 5 dekanatów (błagoczynii) dla 134 cerkwi parochialnych (44 murów.). Kościół katolicki stanowi dekanat uszycki, mający 28613 wiernych i obejmujący 15 parafii: Dunaj owce, Wońkowce, Mukarów, Sołodkowce, Struga, Uszyca Nowa, Kitajgród, Mińkowce, Sokuiec, Supruńkowce, Tynna, Uszyca Stara, Wierzbowiec, Zamie-chów i Żwańezyk. Rozkolnicy mają dwa a ewangielicy 1 dom modlitwy; żydzi 9 synagog i 43 domów modlitwy.
Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne (15 gmin): w Dunajowcach, dla gmin: Dunajowce, Mińkowce, Mukarów, Rachnówka i Sołodkowce; w Żwańczyku dla gmin Gruszka, Kalus, Kitajgród, Kosikowce i Łysieć; w Wierzbo wcu dla gmin Kapuściany, Kuryłówce Murowane, Osłamów, Piątko w ka i Struga. Dalej powiat dzieli się na dwa okręgi pokojowe do spraw włościańskich (mirowych pośredników): w Nowej ITszycy i Dunajowcach; 5 okręgów koaskrypcyjnych: Dunajowce, Mińkowce, Łysieć, Nowa Uszyca i Kuryłówce Murowane; 4 okręgi sędziów pokoju: Nowa Uszyca, Kitajgród, I Mińkowce i Dunajowce i dwa rewiry inkwirentów sądowych (sędziów śledczych): Nowa Uszyca i Dunajowce. Pod względem środków komunikacyjnych powiat jest bardzo ubogi, nieposiada bowiem ani linii dr. żelaznej ani dróg bitych. Droga rządowa jest tylko jedna, prowadząca z Kamieńca do Mohylewa, na wiosnę i w jesieni błotnista, trudna do przebycia. Stacye pocztowe są: Nowa Uszyca (urząd pocztowy i telegraf.), Dunajowce (st. poczt, i telegr.), Mińkowce, Wierzbowiec, Kuryłówce Murowane (st. poczt, z przyjęciem korespondencyi). Oprócz tego jest w powielcie 21 st. poczt, wiejskich. Szpital powiatowy znajduje się w Nowej Uszycy, gdzie też [jest szpital więzienny. Nadto są szpitale przy fabrykach cukru w Tarasówce (Strychowcach) i Kuryłowcach Murowanych a także dla włościan w Strudze i Dunajowcach. Oprócz mta powiat, w powiecie są dwa miasta nadetatowe: Uszyca Stara i Wierzbowiec, 14 miasteczek: Dunajowce, Kalus, Kitajgród, Krzywczyk, Kuryłówce, Mińkowce, Olchowiec, Sokólec, Sołodkowce, Studenica, Tynna, Wierzbowiec, Zamiechów i Żwańezyk i w ogóle 191 miejscowości osiedlonych. Herb powiatu przedstawia 6 gór a na nich krzyż.
Marszałkami szlachty byli:
- Stempiński Kazimierz (1807, 1809),
- Stadnicki Ksawery h. Srzeniawa (1811),
- Markowski Piotr h. Bończa (1812).
Darowski Karol h. Nałęcz (1817),- Dunajewski Mateusz h. Sas (1820),
- Makowiecki Narcyz h. Dołęga (1822),
- Makowiecki Jerzy h. Dołęga (1825),
- Chełmiński Ignacy (1859 r., ostatni z wyborów).
Bibliografia
SGKP
Miejscowości powiatu uszyckiego w bazie DHRP