Sołtan Jerzy Architekt

Jerzy Sołtan, fotografia z 1987 roku, fot. Joanna Sołtan / dzięki uprzejmości Muzeum ASP w Warszawie
Architekt, współpracownik Le Corbusiera, profesor Uniwersytetu Harvarda i dziekan tamtejszego Wydziału Architektury w latach 1967-1974. Zajmował się także rzeźbą, grafiką i sztuką użytkową. Urodził się 6 marca 1913 roku w miejscowości Prozma na Litwie, zmarł 16 września 2005 roku w Bostonie.
W latach 1931-1935 Sołtan studiował na Politechnice Warszawskiej. Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku dostał się do niewoli. W obozie jenieckim zajmował się m.in. tłumaczeniem książki Le Corbusiera Quand les cathédrales étaient blanche ("Kiedy katedry były białe") i prowadził z nim korespondencję. Po wojnie wyjechał na studia do Francji, gdzie został współpracownikiem Le Corbusiera i uczestniczył w prawie wszystkich jego powojennych pracach projektowych.
Po czterech latach spędzonych w studio mistrza architektury modernizmu, w 1948 roku wrócił do Polski i rozpoczął pracę dydaktyczną na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1950 roku został mianowany dziekanem Wydziału Architektury Wnętrz, przydzielono mu również powołaną wówczas pracownię Plastyki Form Przemysłowych. Ta ostatnia działała tylko w jednym roku akademickim, a asystentem Sołtana był w niej Oskar Hansen.
Sołtan wprowadził tam nową metodę dydaktyczną. Urządzając studentom konkursy lub stawiając konkretne zadania uczył ich krytycznego stosunku do tematu, respektowania ograniczeń narzucanych przez zleceniodawcę i bezkompromisowości w realizacji. Do zadań studentów należało między innymi zaprojektowanie wózka dziecinnego i odbiornika radiowego, a podstawowym założeniem było "wprowadzanie człowieka", uwzględnianie jego potrzeb. Kierowanie tą pracownią zaowocowało kontaktami architekta z zakładami przemysłowymi. Dzięki nim mógł zostać potem głównym rzeczoznawcą Izby Handlu Zagranicznego i przeprowadzać nowatorskie projekty pawilonów wystawowych.
W kolejnych latach Jerzy Sołtan realizował swój program w Zakładach Artystyczno-Badawczych, których był inicjatorem i twórcą, a do 1967 roku główną postacią. Zakłady zostały powołane 1 stycznia 1954 roku przez rektora ASP Mariana Wnuka i działały w ramach Wydziału Architektury Wnętrz. Stworzono je w pewnej mierze w celu realizacji zleceń Polskiej Izby Handlu Zagranicznego, dlatego dominowały w nich projekty wystawienniczo-architektoniczne, z czasem pojawiły się też wzornicze.
Kierując Zakładami, Sołtan stworzył w nich wyjątkową w czasach realizmu socjalistycznego enklawę awangardy sztuk projektowych. Zgromadził wokół siebie artystów z różnych dziedzin: malarzy, rzeźbiarzy, architektów oraz grafików. Stosowana przezeń unikatowa "metoda integracyjna" zakładała pracę zespołową i odrzucała powszechny dotychczas w biurach projektowych administracyjny sposób kompletowania zespołu i podziału zadań. We współpracy polegającej w dużej mierze na analizach i dyskusjach prowadzonych ze studentami powstawały awangardowe projekty architektoniczne, wnętrzarskie i designerskie. Towarzyszyło tym działaniom pojęcie "techniki integracyjnej", rozumianej jako łączenie, współdziałanie, wzajemne wzmacnianie się w jednym dziele różnych dyscyplin: malarstwa, rzeźby, architektury, grafiki, wzornictwa i innych. Praktyki te były inspirowane nowoczesnymi ideami i praktykami warsztatów awangardowych twórców: systemem Modulor Le Corbusiera, teorią Formy Otwartej Oskara Hansena i metodą zespołowej pracy Waltera Gropiusa.
Lata 60. były czasem, zadecydowanego odgórnie, odchodzenia od idei dydaktycznych Zakładów na rzecz "produkcji". Zbiegło się to z coraz częstszymi wyjazdami zagranicznymi Sołtana, a wreszcie jego emigracją do USA w 1967 roku. Ostatecznie Zakłady Artystyczno-Badawcze pozostały tylko w formalnym związku z uczelnią i wraz z powstaniem na ASP Wydziału Wzornictwa Przemysłowego w 1977 roku zostały rozwiązane.
Jerzy Sołtan był obok Jerzego Hryniewieckiego i Zbigniewa Ihnatowicza współtwórcą projektu Stadionu Dziesięciolecia Manifestu Lipcowego (zwanego potocznie Stadionem X-lecia), za który zespół otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie w 1954 roku. Był to wielofunkcyjny stadion sportowy, piłkarski i lekkoatletyczny, zlokalizowany w Warszawie na prawym brzegu Wisły na Kamionku, z głównym wejściem od strony Ronda Waszyngtona. W czerwcu tego samego roku podjęto decyzję o powierzeniu Warszawie organizacji Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów w 1955 roku, co znacznie przyspieszyło prace nad projektem i jego realizacją, stadion miał być bowiem główną areną imprezy. Roboty budowlane ruszyły w sierpniu 1954, jednak dwóch architektów - Jerzy Sołtan i Zbigniew Ihnatowicz - nie zgadzało się na zmiany w stosunku do pierwotnego projektu. Na znak protestu odeszli z zespołu. Ich koncepcje i rozwiązania zostały jednak ostatecznie wykorzystane w projekcie realizacyjnym stworzonym przez zespół Jerzego Hryniewieckigo, który zatrudnił m.in. Marka Leykama i Czesława Rajewskiego.
Po licznych zwrotach kariery związanych ze zmianami politycznymi w Polsce udało się Sołtanowi stworzyć zespół architektów, z którym zaprojektował takie obiekty, jak kompleks sportowy "Warszawianka", wnętrza dworca Warszawa Śródmieście, budynek baru "Wenecja" w Warszawie, dom towarowy w Olsztynie czy pawilon polski na Expo w Brukseli w 1958 roku.
Kompleks sportowy SKS "Warszawianka" zaprojektował zespół w składzie: Wojciech Fangor, Jerzy Sołtan i Zbigniew Ihnatowicz. Obiekty zlokalizowano na skarpie wiślanej, otwierającej rozległy i malowniczy widok na równinę starorzecza Wisły, co stanowiło dla projektantów wartość o tyle istotną, że zdecydowali się na tarasową zabudowę terenu. Podstawowym budulcem był nie tylko beton, ale także ziemia, a istotnym komponentem założenia stała się zieleń i otaczający krajobraz. Wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu autorzy próbowali wyznaczyć optymalne miejsca na poszczególne elementy - odkryty basen, tarasy do opalania i korty tenisowe. Nie wszystkie części projektu zostały zrealizowane, zrezygnowano między innymi z budynku krytej pływalni, która mieścić miała największy w kraju basen o olimpijskich wymiarach. Zaprojektowana przez Jerzego Sołtana wschodnia elewacja pływalni należy do najciekawszych koncepcji architektonicznych w powojennej architekturze polskiej. Zapewne brak środków finansowych spowodował, że zaniechano realizacji tej części projektu, w której obecny był również lekki pawilon kawiarni, dopełniający i równoważący optycznie panoramę skarpy.
W 1958 roku Sołtan wraz Zofią Hansen, Zofią Antosik, Witoldem Janowskim, Janem Kosińskim, Krzysztofem Meisnerem i Lechosławem Rosińskim zaprojektowali polski pawilon na Expo w Brukseli. Był to modelowy przykład nowego typu pracy zespołowej, jaką wprowadził Jerzy Sołtan. Oprócz wymienionych projektantów w pracach uczestniczyło około dwudziestu specjalistów z zakresu nauk humanistycznych i technicznych. Obok architektów i konstruktorów w zespole pojawili się filmowcy, muzycy, malarze, graficy. Celem było zaprojektowanie multimedialnego obiektu z zastosowaniem nowoczesnych technik przekazu. Włodzimierz Witek napisał, że w efekcie powstał pawilon odrzucający powszechną dotychczas praktykę prezentacji produktu, proponujący w to miejsce prezentację samej idei. W tym samym roku Sołtan zaczął w Zakładach wprowadzać projekty wzornicze. Autorami często byli studenci, którzy realizowali takie tematy, jak klamka (dla Elbudu), szczotka-odkurzacz (na zlecenie Predomu), aparat fotograficzny, a nawet obudowa pierwszego komputera tranzystorowego. Ten ostatni, unikatowy w skali światowej projekt został wykonany w jednym egzemplarzu dla Polskiej Akademii Nauk.
W 1961 roku Sołtan zaprojektował we współpracy ze Zbigniewem Ihnatowiczem warszawski bar "Wenecja", który uchodzi za jedną z najlepszych realizacji architektonicznych w powojennej Polsce. Jest modelowym przykładem modernistycznej architektury - kameralnej i doskonałej w proporcjach, skomponowanej z betonu i cegły. Do najlepszych dzieł modernizmu tamtych czasów należą także, w dużej mierze obecnie zdewastowane, wnętrza dworca Warszawa-Śródmieście. Zaprojektowane w latach 1960-1963 przez Fangora, Sołtana i Ihnatowicza, były absolutnym fenomenem na tle ówczesnej architektury. Kolorystykę, światło i fakturę ścian autorzy projektowali uwzględniając postać i ruch odbiorcy poruszającego się pociągiem. Takie podejście do budowli, uwzględniające dynamikę jej użytkownika, miało wtedy prekursorski charakter w skali światowej. Zastosowano bogaty, nowoczesny detal, między innymi kamienne okładziny z granitu i trawertynu oraz kolorowe mozaiki na ścianach i stropach, które nadały wnętrzu szlachetny charakter. Dworzec zachwycał użytkowników nie tylko estetyką, ale także funkcjonalnością, wynikającą z dużej przelotowości i zastosowania segregacji ruchu pieszego.
W 1959 roku Jerzy Sołtan rozpoczął na zaproszenie Jeana Luisa Serta wykłady na Harvardzie, obejmując stanowisko po Walterze Gropiusie, założycielu Bauhausu. Od 1961 roku przebywał tam jako profesor wizytujący, a w 1965 roku został profesorem zwyczajnym. W latach 1967-1974 był dziekanem Wydziału Architektury, a w 1975 roku dyrektorem Programu Przestrzennego Kształtowania Miast. W 1979 roku przeszedł na emeryturę.
Jerzy Sołtan był członkiem licznych towarzystw naukowych na świecie, laureatem prestiżowych nagród, między innymi Nagrody Amerykańskiego Instytutu Architektury. Uhonorowano go licznymi doktoratami honoris causa, w tym Uniwersytetu Harvarda i Politechniki Warszawskiej.
Autor: Magdalena Wróblewska, grudzień 2010
http://www.culture.pl/baza-sztuki-pelna ... rzy-soltan