Stawiszyn, pow. kaliski

[blok]Stawiszyn Stawiszyn 1291 r. Stavissin, os. miejska i dobra nad rzeką Bawół (dopł. Prosny), pow. kaliski, gm. i par. Stawiszyn, odl. 16 w. od Kalisza, 11 w. od granicy pruskiej, 210 w. od "Warszawy, posiada kościół par. katol. mur., kościół par. ewang. mur., synagogę drewn., dwie szkoły początkowe, sąd gm. okr. II, dom przytułku dla kalek i starców, urząd gm. z kasą pożyczkową, st. poczt., 140 dm., 1924 mk. (w tej liczbie 238 protest., 4 prawosł., 609 żyd.). W 1827 r. było 169 dm., 1339 mk.; 1857 r. 167 dm. (4 mur.) i 1550 mk. (364 żyd. i 201 Niemców). Do mieszczan należy 226 mr. Ludność trudni się hodowlą warzyw (zbyt w Kaliszu), wyrobem kożuchów (na 8000 rs. rocznie), szewctwem (na 14,000 rs.) i garncarstwem. W osadzie jest 85 szewców, 12 krawców, 12 rzeźników, 5 kuśnierzy, 6 młynarzów, 10 stolarzów, 11 malarzy, 5 bednarzy, 26 sklepów. Kościół kat., p. w. św. Bartłomieja i Jadwigi, okazały, pochodzi z XIV w., bez sklepienia, z wieżą nowowybudowaną, gdyż stara była spaloną przez piorun w 1706 r., pokryty nowym dachem 1876 r. W kościele tym znajduje się wielki ołtarz przeniesiony z kaliskiego kościoła św. Józefa, z ciekawemi rzeźbami drewnianemi z XV w. Ewang. kościół, z wieżą i zegarem, stoi na miejscu, w którym wznosił się dawny gród; obecna świątynia murowana pochodzi z 1874 r. Przedtem był drewniany. Do 1854 T, istniał kościółek św. Ducha przy B/pitalu na przedmieściu Kaliskiem. Zawiązkiem osady było grodzisko przy trakcie do Kalisza wiodącym. Osada otrzymała prawo miejskie zapewne już w XIII w. W nadaniu 12 łanów dla Kalisza przez ks. Przemysława 1291 r. powiedziano: „a magna ria de Kalis in nostram civitatem quo Stavissin nuncupa-tur" (Kod. Wielkp., Nr. 674). Śród ludności znajdowało się zapewne wielu niemieckich osadników. Herman, mieszczanin stawiszyński, nabywa 1296 r. sołtystwo w Słupcy dla łokacyi tamże miasta na prawie średzkiem (Kod. Wielkop., Nr. 757). Najazd litewski w 1306 r. sięgnął aż po Stawiszyn. Krzyżacy splądrowali i spalili miasto 1331 r. Kazimierz Wielki opasał murem. Na akcie sprzedaży sołtystwa we wsi Jonków, spisanym w Kaliszu 1333 r. podpisali się: Petrmann, wójt stawiszyński, Henryk, pisarz. Akt spisał Jakub, pleban ze Stawiszyna. O polszczeniu się Niemców świadczy akt z 1350 r., na którym podpisał się: „Niczko Petermanovicz" wójt, syn wspomnionego wyżej Petermana (Kod. Wielkp., Nr. 1124 i 1298). O znaczeniu osady świadczy poniekąd akt hołdu, jaki rajcy Stawiszyna i Konina złożyli Ludwikowi węgierskiemu i Elżbiecie 1374 r. w Kaliszu (Kod. Wielkop., Nr. 1708). Najpomyślniej-szą chwilą w rozwoju miasta były czasy Jagiełły, który nadał miastu przywileje a kościołowi zwiększył uposażenie. W 1445 r. mieszczanie fundują przy kościele cztery ołtarze. Na początku XVI w. jest 8 altarystów i 2 wikaryuszów, następnie pleban Andrzej Luborski funduje 3 mansyonarzy, których liczba dojdzie do 9. Arcyb. Wacław Leszczyński potwierdził tę fundacyą. Około 1520 r. pleban miał do 30 grzyw., trzyłano-wy folwark w Kiączynie, trzy łany osadzone kmieciami (każdy wartości 30 grzyw.), trzy i pół łanów w Długiej Wsi, cztery ogrody w Kiączynie. Prawo patronatu miał król (Łaski, L. B., II, 72, 73). Już na początku XVIII w. był przy proboszczu tylko jeden wikaryusz. W 1529 r. mieszczanie dają szo-su 32 zł., płacą też od 21 szewców, 17 rzeźników, 14 piekarzy, 7 krawców, 10 garnców gorzałczanych, 4 piwowarów, 10 szynkarzów, 4 rybaków i t. d., w ogóle pobór wynosi fl. 150 gr. 13 (w Kaliszu 683 fl.). Cło od przejazdu trojakie pobierano: królewskie, zamkowe, miejskie. Według lustracyi z 1564 roku mieszczanie okazali list Jana Olbrachta, że mają dawać „stacyi" grzywien 14 rocznie, a dzierżawca grzywien 6. „A kiedy Król J. M. osobą swą tam będzie, winni dać owsa 30 ćwierci, 10 kop. chleba i 10 achteli piwa". Dzierżawca (Jan Zaręba) okazał list Zygmunta I. z 1520 r., którym listem zapisał te dobra S., z należącemi do nich i ze stacyą, kolegium poznańskiemu (Lustr., V, 80). Wojny szwedzkie zniszczyły miasto. Według lustracyi z 1661 r. ststą był Franciszek Ciświcki, dworzanin J. Kr. Mości. Podówczas miasto S. otoczone było murem wymagającym naprawy, z popsutemi bramami i zruj-nowanemi basztami. Właśnie krótko po ogniu, stąd też wmieście domów liczono zaledwo 21 a extra muros 6 zamieszkałych i 28 pustych, przez wojska zniszczonych. Pogorzałych placów 90. Zgorzał podówczas i zamek, tak że sklepy tylko pozostały całe i ścian kilka gołych. Z rzemieślników posiadało miasto cechy rzeźników, piwowarów, kuśnierzy, krawców i szewców. Mieszczanie posiadali przywileje nadane im przez Władysława Jagiełłę w r. 1419, potwierdzono przez Zygmunta I w r. 1545, Stefana, Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza w r. 1649. Cech rzeźniczy uzyskał aprobacyą ordynacyi od Zygmunta III w r. 1611. Musieli oni do roku oddawać staroście kilkadziesiąt skopów, to toż odwołali się do lustratorów, i podatek ten zniesiony został. Piwowarzy związali się w cech dopiero w r. 1649, kuśnierze daleko wcześniej, bo już za Zygmunta Augusta. Krawcy otrzymali potwierdzenie cechu za Zygmunta III. Szewcy również w r. 1593 otrzymali ustrój cechowy, potwierdzony potem przez Władysława IV. Jarmarków bywało 4 do roku. Piwowarzy mieli młyn słodowy koński, za który płacili staroście czynszu złp. 300. Za miarę zboża używano wierteł kaliski. Do starostwa należały wsi: Długa, Wyrowo, Kiączyno, przytem sołtystwo we wsi Wyrowo, którego posesorem w r. 1661 był Krzysztof Gorzycki. Dochód ze starostwa wynosił 1089 złp. i 20 gr. S. par., dek. kaliski, 1900 dusz. S. par. ewang. ma do 8000 dusz. Stawiszyńskie starostwo niegrodowe, w pow. kaliskim, podług lustracyi z r. 1662 powstało z starostwa konińskiego przez wydzielenie zeń miasta S. i wsi: Długa i Wyrowo z sołtystwem i wybraniectwem. W r. 1771 roku posiadał je Stanisław Luba wraz z żoną Magdaleną z Brzechwo w, którzy opłacali kwarty złp. 549, a hyberny złp. 809 gr. 22. Na sejmie w r. 1773—75 stany Rzpltej zatwierdziły temuż Lubię, generał-majorowi wojsk koronnych, posiadanie tegoż sstwa em-fiteutyczne i wyznaczyły komisyę z 16 urzędników dla ostatecznego określenia jego granic

[SGKP - pis. oryginalna]