Winnicki powiat

Winnicki powiat leży w płn.-wsch. części gub. podolskiej, graniczy od płn. z pow. żytomierskim, od płn.-wsch. z pow. berdyczowskim, od wschodu z bracławskim od południa z jampolskim i mohylowskim, od zachodu z mohylowskim i lityńskim i zajmuje 58*8 mil al. 2844 w. kw. (podług innych danych 54*13 mil al. 2619*3 w. kw.). Powierzchnia dosyć równa, podnosi się nieznacznie od zachodu ku wschodowi. Wchodzi tu mianowicie z gub. wołyńskiej niewielkie odgałęzienie gór Awratyńskich, które ciągnie się granicą gub, kijowskiej a później lewym brzegiem Bohu. Południowa część powiatu jest więcej pagórkowata i poprzerzynana dość głębokiemi jarami, jakie tworzą tu rzeczki uchodzące do Bohu. Pod względem geognostycznym spotykamy tu granit, obnażenia którego występują pod Winnicą. Ciągnie się on nadto żyłą od Brahiłowa do Ułanowa (w pow. lityńskim). Dalej znajduje się wapień w okolicach Brahiłowa i margiel w okolicy Winnicy. W płd.-zach. części powiatu podłoże należy do formacyi miocenicznej (środkowej trzeciorzędnej). Glebę na lewym wybrzeżu Bohu stanowi czarnoziem, zalegający niezbyt grubą warstwą na pokładzie gliny. Natomiast prawy brzeg rzeki, dawniej prawie całkowicie zarosły lasami dębowemi, z których dziś ani śladu niepozostało, ma glebę złożoną z białawej lub czerwonawej gliny, rozsypującej się w palcach i wymagającej starannej uprawy. Główną rzeką powiatu jest Boh, przerzynający jego powierzchnią od płn. ku południowi. Do m. Winnicy Boh płynie szeroką błotnistą doliną, poczem dolina jego zwęża się, brzegi ma suche i nieco wyniosłe; w obnażeniach występuje granit. Koryto rzeki do Winnicy jest ilaste, poniżej zaś zasiane wielkiemi granitowemi skałami i porogami, utrudniającemi żeglugę, zwłaszcza między Winnicą i Tywrowem. Z dopływów Bohu w granicach powiatu ważniejsze: Bów, Desna, Winniczka al. Wisznia, Czeremoszna, Potok. Jezior niema w powiecie; błota, bardzo zresztą nieznaczne, spotykają się nad Bohem, powyżej Winnicy.

Ludność

W 1860 r. było w powiecie (bez miasta) 115735 mk. Obecnie ludność wzrosła do 202149 dusz (101934 męż., 100,215 kok), w tej liczbie 0*9% szlachty, 0*6 stanu duchownego, 19 2 mieszczan, 69*6 włościan, 8*6 st. wojskowego, 0*6 cudzoziemców, 0*5 innych stanów; pod względem zaś wyznania 74*3% prawosławnych, 8*9 katol., 0*4 ewang., 2 starowierców, 14* 4 żydów. Na 1 w. kw. przypada 77*8 mk. Jednodworców (dawnej szlachty polskiej) było w powiecie 3049 dusz. Pod względem etnograficznym rdzenną masę ludności stanowią Małorusy, I dalej idą Polacy, Wielkorossyanie, żydzi.

Uprawy

Z ogólnej przestrzeni znajdowało się: 18133 dzies. pod zabudowaniami i ogrodami, 152692 dzies. pod rolą, 21242 łąk, 50847 lasów i 14360 nieużytków; z tego do włościan nalażało: 13513 dz. pod zabud. i ogrodami, 79188 roli, 10418 łąk, 4537 lasów. Z pomiędzy właścicieli większej posiadłości w 1887 r. 184 Buskich posiadało 51997 dzies. a 84 Polaków 75827 dzies. Stosunek ten w ostatnich czasach znacznie się zmienił I z powodu ukazu zabraniającego katolikom nabywania ziemi w kraju płd.-zach. W powiecie było 158 miejscowości (25 skarb, i 133 prywata. właśc.) mających 14261 dym. Średni nadział ziemi na 1 duszę rewiz. wynosi 2*56 dzies. Zasiewają średnio: żyta 17316 dzies. włość, a 7905 dz. właśc. więksi; pszenicy 9025 dzies. włościanie a 14872 obywatele; tatarki 4736 dz. włość, a 1511 obywatele; prosa 4056 dz. włość, 1467 obywatele; jęczmienia 4708 dz. włość, a 3036 obywatele; owsa 8254 dz. włość, a 8602 obywat.; kukurydzy 432 dz. obywatele; kartofle sadzą na 371 dzies. włość, a 265 obywatele. Średni urodzaj wynosi: 5*4 żyta, 5"3 pszenicy, 3*2 gryki, 3*6 prosa, 4 grochu, 4*8 jęczmienia,! 7*2 owsa, 6*3 kukurydzy, 30ł6 kartofli. Powiat! posiada wiele sadów owocowych, szczególniej w majątkach dawniej należących do Szczęsnego! Potockiego, Chołoniewskich i Grocholskich, którzy sprowadzali doskonałych ogrodników i starali się o zaprowadzenie wyborowych gatunków. Hodowla bydła dość rozwinięta. Było: 16390 sztuk koni, 33956 bydła rogatego, 40220 owiec, 22142 trzody chlewnej.

Administracja

Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne (stany) i 10 gmin, mianowicie:
1) okr. pol. Żmerynka, dla gmin Brahiłów, Stanisławczyk i Tywrów;
2) Strzyźawka, dla gmin Hawryszówka, Jóźwin i Strzyźawka
3) Pików dla gmin Kalinówka, Kutyszcze, Ostroźek i Pików.
Komisarzy włościańskich (mirowych pośredników) I jest dwóch: w Winnicy dla 5 gmin i w Strzyżawce dla drugich pięciu gmin. Okręgów konskrypcyjnych jest cztery: Winnica, Brahiłów, Strzyźawka i Pików.

Sądownictwo

Pod względem sądowym powiat dzieli się na 4 okręgi sądów pokoju:
1) w Brahiłowie dla gmin: Brahiłów, Stanisławczyk i Tywrów;
2) w Winnicy dla przedmieść Winnicy, Strzyżawki i Kalinówki;
3) w Pikowie dla gmin Kutyszcze, Ostroźek i Pików;
4) w Winnicy dla mta Winnicy i gmin: Jóźwin, Tywrów i wsi Jaryszówki.
Inkwirenci sądowi są w Winnicy, Brahiłowie i Pikowie.

Religia

Pod względem cerkiewnym powiat dzieli się na 6 dekanatów (błagoczynii) ima w ogóle 13 cerkwi murów, i 120 drewn. i dwa monastery żeńskie (w Winnicy i w Brahiłowie). Rozkolnicy mają cerkwie w Borkowie i Żukowcach. Powiat tworzy oddzielny dekanat katolicki dyecezyi łucko-źytomierskiej, obejmujący parafie: Winnica, Brahiłów, Janów, Ostroźek, Pików, Tywrów, Strzyźawka i Woroszyłówka, w ogóle 15846 wiernych. Żydzi mają w powiecie 8 synagog.

Szkolnictwo

Pod względem oświaty ludowej, oprócz przed kilku założonej 6-cio klasowej szkoły realnej w Winnicy i 2-klas. szkoły powiatowej tamże, w powiecie znajduje się 25 szkółek gminnych, do których uczęszczało około 2000 dzieci, i 67 szkółek cerkiewnych.

Szpitale

Pod względem sanitarnym w Winnicy znajduje się szpital powiatowy, w Piko wie i Brahiłowie szpitale wiejskie a oprócz tego 6 szpitali fabrycznych przy cukrowniach.

Komunikacja

Pod względem komunikacyjnym powiat przerzyna dr. żel. kijowsko-odesska i odessko-wołoczyska, ze stacyami: w Żmerynce, Brahiłowie, Gniewaniu, Winnicy i Kalinówce. Droga bita przeprowadzona jest z mka Tywrowa do st. (Mewań (17 w.) i od st. dr. żel. Winnica do miasta. Dawny trakt pocztowy przechodzi z Lityna przez Winnicę do Niemirowa.

Przemysł

Przemysł fabryczny reprezentowany jest przez 231 fabryk, mianowicie: 6 cukrowni (Kalinówka, Gniewań, Brahiłów, Noskowce, Uładówka i Kordylówka, na których w 1887 r. przerobiono 666000 berkowców buraków, na sumę 2191000 rs.; rafinadę wyrabiają w Uładówce i Gniewaniu); 6 gorzelni (Uładówka, Holaki, Sutyska, Strzyźawka, Rogińce i Brahiłów; wyprodukowały one 33000000 st. spirytusu); 157 młynów i 20 wiatraków; fabryka tytuniu w Winnicy (przerabia rocznie 1184 pudów na sumę 9396 rs., zatrudnia 9 ludzi); 3 mydlarnie (z produkcyą na 3800 rs.); 3 fabryki świec (z prod. na 1342 rs.); 13 garbarni (z produk. na 340 rs.); 2 browary piwne (z produkcyą na 16980 rs.); fabryka drożdży (z prod. 226 rs.); fabryka octu (z prod. 2580 rs.); odlewnia żelaza (z prod. 9495 rs.); 23 cegielnie (z produkcyą na 9495 rs.); 19 garncami (z produkcyą na 35790 rs.); 13 pieców wapiennych (z produkcyą 35190 rs.); 1 fabryka wód mineralnych (produkująca za 800 rs.); 2 drukarnie i litografie i 1 fotografia. Zakładów sprzedających napoje wyskokowe jest 386 w powiecie (288 szynków, 73 zajazdów i restauracyi i 25 winiarni). Handel nieznaczny, jarmarki odbywają się tylko w Pikowie. Herb powiatu przedstawia w polu czerwonym 2 pałasze na krzyż złożone i ostrzem od siebie odwrócone a w środku krzyż, którego dolne ramię rozdziela się na kształt kotwicy.

[SGKP]

Miejscowości powiatu winnickiego w Słowniku