Czachowski Dionizy Feliks

Dionizy Feliks Czachowski (ur. 6 kwietnia 1810 w Niedabylu, zm. 6 listopada 1863)
Pułkownik, naczelnik wojenny województwa sandomierskiego w powstaniu styczniowym.

Na początku XVIII wieku Czachowscy byli właścicielami majątków ziemskich w województwach: brzesko-kujawskim, warszawskim i płockim, a przez związki małżeńskie weszli w posiadanie dużych fortun na Ukrainie i na Podolu. Józef Czachowski i Joanna z Krzyżanowskich, rodzice Dionizego, byli już tylko właścicielami Niedabyla i Starej Wsi w powiat radomskim. Przez matkę Czachowski był bardzo blisko spokrewniony z Fryderykiem Chopinem – mieli wspólnego dziadka, Jakuba Krzyżanowskiego[1]. Po sprzedaży majątku i rychlej stracie rodziców wychowaniem małoletniego Dionizego zajęła się ciotka Scholastyka z Czachowskich Badowska Gimnazjum pijarskie prawdopodobnie ukończył w 1829 w Radomiu[potrzebne źródło]. W ciągu lat paru dzierżawił różne majątki w Radomskim. O udziale Czachowskiego w powstaniu listopadowym nie wiemy nic pewnego, żeniaczka jego z Eufemią Kaliszówną, córką właścicieli ziemskich w 1831, wskazuje raczej, że wówczas za broń nie chwycił.
Odziedziczywszy w 1839 po swej babce Katarzynie z Humięckich Czachowskiej znaczny majątek Worobijówkę na Ukrainie w powiat kaniowskim, wkrótce się tam przeniósł z całą rodziną, składającą się oprócz żony z córek, Józefy, Marianny, Julii i syna Karola. W Worobijówce przychodzą jeszcze na świat dzieci: Klementyna, Adolf i Eufemia. W 1849 owdowiał, a dorobiwszy się na kresach znacznej fortuny, przeniósł się z końcem 1860 w sandomierskie. W okresie manifestacyjnym należał do organizacji narodowej i na pogrzebie pięciu poległych wystąpił już z kokardą na ramieniu jako delegat województwa sandomierskiego. W przewidywaniu orężnej z wrogiem walki nabył Czachowski jesienią 1862 od władz rosyjskich większą ilość wybrakowanych koni które, przyuczone do obrotów wojennych, były dla powstania cennym nabytkiem.
Jakoż, gdy uderzyła godzina czynu, w 1863, wyruszył Czachowski na punkt zborny pod Świętym Krzyżem, gdzie organizował się oddział Prędowskiego. Osobiste zalety Czachowskiego, jak wrodzona odwaga, znajomość terenu, nieugięta wola i żelazne zdrowie, kwalifikowały go mimo braku wykształcenia wojskowego jak najlepiej. Pod Langiewiczem mianowany przejściowo szefem sztabu, dowodził następnie trzecim batalionem, który pod jego ręką odznaczał się karnością i męstwem. Na czele tegoż wysunięty do Suchedniowa celem zabezpieczenia organizowania się oddziału Langiewicza w Wąchocku, wykazał Czachowski niepospolity talent, odpierając zawczasu przemoc rosyjską, dzięki czemu Langiewicz mógł opuścić ze swym jeszcze niezorganizowanym oddziałem tę miejscowość, niedogodną do przyjęcia bitwy. Akcji Czachowskiego zawdzięczał również Langiewicz wycofanie się swoje spod klasztoru świętokrzyskiego do Staszowa, gdzie znów Czachowski wytrzymał przez dłuższy czas ogień nieprzyjacielskiej piechoty, którą zmusił do odwrotu. W wielkiej bitwie pod Małogoszczem (24 lutego) batalion Czachowskiego zasłaniał również odwrót Langiewicza bardzo skutecznie. Bił się następnie Czachowski mężnie pod Pieskową Skałą, pod Chrobrzem, wreszcie pod Grochowiskami. Walcząc tam na prawym skrzydle linii bojowej, uderzył całą siłą na nieprzyjacielskie kolumny, przebił się przez nie i mimo straty kilkudziesięciu ludzi dostał się do lasu, opuszczając rozsypujący się korpusik dyktatora. Podążył teraz forsownymi marszami, ocierając się o placówki roś. oddziałów Czengierego, w kierunku wschodnim i stanął znów w lasach świętokrzyskich.
Mianowany przez Rząd Narodowy naczelnikiem wojennym województwa sandomierskiego, powołał pod swoje rozkazy wszystkie oddziały, operujące na tym obszarze. Nadciągnął więc Władysław Kononowicz, przybył niesforny Gryliński, a od południa przyłączył się świetnie wyekwipowany oddział galicyjski pod Łopackim, wreszcie oddziaiki Wiszniewskiego, Figietty’ego i Stamirowskiego. Eminowicz, b. oficer austriackiego, mianowany szefem sztabu, i Dobrogojski, b. oficer rosyjskiego, zajęli się musztrą ochotniczych szeregów. Na czele zjednoczonych oddziałów urządził Czachowski demonstracyjny marsz w stronę Iłży, siejąc przestrach w okolicznych załogach rosyjskich. Wieczorem 15 kwietnia zajęły zjednoczone oddziały miasteczko Grabowiec i okolicę. Siły polskie liczyły w owej chwili około 2000 ludzi, z czego 540 przypadało na oddział Czachowskiego . Na wiadomość jednak o dośrodkowym ruchu oddziałów rosyjskich z Radomia, Opatowa i Staszowa Czachowski wyszedł z Grahowca, pragnąc ocalić miasto przed zemstą wrogów. Gryliński, niezadowolony z tego kroku polskiego dowódcy, odłączył się ze swoim oddziałem i już nazajutrz został przez Klewcowa rozbity. Pozbywszy się niektórych oddziałów na skutek rozkazu Czachowskiego, odłączył się również Kononowi Czachowski Czachowski manewrował w puszczy iłżeckiej, a wyszedłszy stamtąd, natknął się pod Stefankowem (22 kwietnia) na silny oddział rosyjski Dońca-Chmielnickiego, którego pobił na głowę odwodząc do Szydłowca, gdzie oddziały partyzanckie wybiły resztki rosyjskich żołnierzy. Mimo zwycięstwa stracił w boju znakomitego oficera i instruktora Grzmota-Dobrogojskiego. Po wykonaniu kilku wyroków śmierci na szpiegach, co było następstwem odwetu za gwałty, mordy i rabunki Rosjan, Czachowski wymknął się przed pościgiem i uszedł w lasy radoszyckie. Z oddziałem swoim i Łopackiego pod Markowskim poszedł teraz Czachowski na Zwoleń, Tarłów, Ożarów, stąd ruszył w kierunku półn.-zach., gdzie pod Borią i Jeziorkiem (4-5 maja) stoczył zwycięską bitwę z Klewcowem.
Pod Rzeczniowem dokonał reorganizacji zjednoczonych oddziałów, tworząc trzy bataliony pod dow. Dolnickiego, Rogojskiego i Markowskiego; zaskoczony tu w marszu przez Rosjan, gdy walczący wspólnie w tej bitwie oddział Jankowskiego odłączył się od głównej kolumny, poniósł Czachowski klęskę, a ratując resztki swoich sił, cofał się na wschód ku Wiśle. W Solcu rozpoczęła się dezercja w oddziale Łopackiego, Czachowski więc rozbroił oddział, kazał broń zakopać i na czele 45 kawalerzystów zamierzał przejść w Lubelskie. Po sześciodniowej rozłące przybiegł Dolnicki z resztkami swego batalionu i poddał się pod dowództwo Czachowskiego. Po dokonaniu poboru ochotników w Ciepielowie pomaszerował Czachowski w lasy radomskie i koneckie; wykonał demonstracyjny ruch w stronę Radomia, a następnie pod Białobrzegami (29 maja) w kilkugodzinnej bitwie zmusił nieprzyjaciela do spiesznego odwrotu. Dnia 6 czerwca bił się Czachowski pod Bukównem w okolicach Przytyka ze znaczną kolumną rosyjską pod komendą pułk. Bułatowicza, 8 czerwca pod Rusinowem, 9 czerwca pod Rudą Przysuską. 10 czerwca pod Bobrzą w pobliżu Kielc. Wreszcie uparcie ścigany przez Ernrotha z Radomia i Czengierego z Kielc, pobity pod Ratajami, rozpuścił swój oddział w lasach wąchockich.
Po sześciomiesięcznych trudach Czachowski udał się do Krakowa, zamieszkał w kolegium pijarskim, potem przebywał w Dąbrówce pod Nowym Sączem, wreszcie w Mielcu, w którego okolicy formował się dla niego nowy oddział. W początkach września popadł Czachowski w jakiś bliżej nieznany zatarg z gen. Bosakiem i został przezeń zawieszony w obowiązkach dowódcy, ale widocznie niesnaski musiały się jakoś ułożyć, skoro 20 października przeszedł Wisłę na czele oddziału, składającego się z ok. 650 ludzi, posunął się na północ, gdzie za wsią Rybnicą czekała go zasadzka, którą obejściem wroga z tyłu i dzielnym natarciem kawalerii unicestwił i posunął się ku Jurkowicom. Tu z nastaniem zmroku Czachowski, posuwając się na samym czole kolumny, odsunął się nieco od piechoty; w tę lukę wpadł niespodzianie nieprzyjaciel i odciął go zupełnie od reszty oddziału. To odłączenie się Czachowskiego miało smutne następstwa, gdyż oddział mimo nadludzkich wysiłków i męstwa pozostałych przy oddziale oficerów został rozbity. Czachowski na czele kilkudziesięciu jeźdźców zwrócił się na północ, a nie mogąc dojść do porozumienia ze spotkanymi po drodze oddziałami Eminowicza, Rudowskiego i Gromejki, przeszedł na terytorium województwa lubelskiego, ale wkrótce zawrócił i 5 listopada przeszedł Wisłę pod Solcem, kierując się na Lipsko. Wieczorem stanęli powstańcy polscy we wsi Krępa Kościelna, położonej może o milę od tego miasteczka. Tutaj rankiem 6 listopada 1863 zaskoczyli ich dragoni rosyjscy, posiłkowani piechotą na wozach. Po zaciętej obronie Czachowski, opuszczony przez część oddziału, z kilkunastu jeźdźcami usiłował wydobyć się z matni. Poległ pod Jaworem Soleckim. Rosjanie wywieźli zwłoki bohatera do Radomia, a sprawdziwszy w triumfie tożsamość osoby zabitego, wydali je rodzinie. Został pochowany na wyraźny rozkaz władz rosyjskich na cmentarzu wiejskim w Bukównie. Dopiero w 1937 prochy przewieziono uroczyście do Radomia i pochowano w mauzoleum przed kościołem ojców Bernardynów. W setną rocznicę powstania styczniowego odrestaurowano zniszczony podczas II wojny światowej grobowiec i umieszczono go na placu przy ulicy Malczewskiego, gdzie stoi do dziś.
Czachowski należy do najwybitniejszych wodzów powstania styczniowego. Odważny partyzant, wykonawca poleceń trudnych, uparty żołnierz, surowy przełożony, sam zresztą trochę niekarny, stosował względem wroga prawo odwetu, przez co ściągnął na siebie szczególniejszą jego nienawiść i miano okrutnika. Mimo przekroczenia 53. roku życia, odznaczał się odpornością organizmu na wszelkie trudy i niewygody.

[wiki]

Informacje źródłowe o Czachowskich w bazie Powstańców Styczniowych