Wojewoda w dawnej Polsce

Wojewoda, czyli ten, co woje wodzi, t. j. wojowników
prowadzi, wódz, dowódca. Wyraz niewątpliwie bardzo
dawny, skoro we wszystkich językach słowiańskich dotąd
zrozumiały. Kronikarze polscy mówiąc o dziejach
pierwotnych narodu swego, podają, że Lechici nie mieli
panujących nad sobą, ale żyli jako bracia wszyscy równi sobie
i tylko z 12-tu ziem składających ówczesną Polskę,
wybierali dla rządu i sądu 12-tu wojewodów. Rząd podobny
miał dwa razy w dziejach nastawać i dwa razy znikać.
Długosz robi przytem uwagę, że obyczaj ten narodowy
w starożytności powstały, po jego czasy zachowuje się
vl Polaków, gdyż każde księstwo i woj ewództwo ma swego
wojewodę (palatinum), który załatwia ważniejsze sprawy
swego województwa, chorągwie wojewódzkie przed
wyprawą przegląda, zarządza niemi i ciągnie na ich czele,
używając pod królami i książęty tej samej prawie powagi,
jakiej używali wojewodowie w czasach prastarych po
zniesieniu władzy królewskiej. Bogufał opowiada, że najście
Gallów skłoniło Lechitów do obalenia rządów 12-tu
mężów i do obrania jednego z nich, Kraka, za wojewodę
(wojewodom elegerunt). Piastowie objąwszy władzę po
Popielach, jak: Ziemowit, Leszek, Ziemomysł, byli właściwie
tylko wielkimi wojewodami, którzy łączyli plemiona i
przygotowywali państwo dla Mieczysława i Bolesława
Chrobrego. Ci zaś ostatni przyjmują dostojność obcą,
chrześcijańską dlatego, źe ich to wobec Niemców i Europy
podnosi. Chrobacyą krakowską rządził wojewoda; gdy
Bolesław Chrobry kraj ten przyłączył do Wielkopolski, tworząc
tym sposobem Małopolskę, pozostawił wojewodę
krakowskiego swoim namiestnikiem. Za Władysława Hermana
naczelny wojewoda Sieciech, był nietylko dowódcą sił
zbrojnych polskich, ale i wszechwładnym doradcą tego króla.
Obok niego znajdujemy po ziemiach i plemionach
wojewodów pomniejszych, jako wyrabiającą się starszyznę
ziemską z charakterem wojskowym. Za Bolesława Krzywoustego
byli wojewodami Piotr Włost Dunin, Wszebor, Skarbimir
i Żelisław, któremu król za straconą rękę na Morawach
podarował rękę złotą. Za podziału Polski na księstwa, liczba
wojewodów wzrasta, każdy książę musi mieć swego
wojewodę, a nawet po kilku. Spotykamy wojewodę
sandomierskiego, mazowieckiego, lubelskiego, poznańskiego,
gnieźnieńskiego, gniewkowskiego i innych. W dokumencie z roku
1250 widzimy wojewodę nazwanego już po polsku woyewoda.
Powaga wojewodów szybko rośnie, widocznie mieli za sobą
silną tradycyę narodową, z którą musieli rachować się
książęta. Urzędy wojewodzińskie były jakby ogniwem
wyrabiającej się konstytucyi narodowej, hamulcem samowoli
książęcej i rękojmią wolności dla ziem. Stara zasada pol-
sko-słowiańska, że swoi swoimi rządzą, sprawia to, iż
ziemia obstaje za swoim wojewodą nieraz przeciw księciu,
a powaga wojewody przeważa powagę samego księcia, co
w późniejszych dziejach polskich rozwinęło się w zgubną
dla narodu oligarchię, która doprowadziła do utraty
niepodległości. W Lechii XIII i XIV wieku tyle było
województw ile księstw udzielnych i województwo raz
postanowione nie zatracało się już nigdy, a choć upadały
księstwa, nie upadały województwa. Władysław Łokietek np.
posiadając po ojcu swoje księstwo Brzeskie na Kujawach,
po bracie Leszku Czarnym Sieradzkie i po drugim bracie
Kazimierzu Łęczyckie, miał trzech wojewodów i trzy
hierarchie ziemskich urzędników, które do końca XVIII wieku
przetrwały. Książęta mazowieccy mieli wojewodów:
czerskiego, warszawskiego, płockiego, rawskiego i gostyńskiego;
kujawscy zaś: łęczyckiego, brzeskiego, inowrocławskiego,
dobrzyńskiego, gniewkowskiego. Przed nimi, gdy nie było
tyle dzielnic, był na Mazowszu jeden wojewoda mazowiecki,
na Kujawach kujawski. Za Jagiellonów niektóre
województwa poginęły w ten sposób, że królowie zachowując
starsze i historycznie wyrobione, wcielali do nich pomniejsze.
Tak np. województwo gostyńskie zlano z rawskiem,
gniewkowskie z inowrocławskiem. Charakter urzędu wojewody
za książąt piastowskich wybitnie wojskowo-dworski,
zmienia się za Jagiellonów na godność reprezentacyjno-sena-
torską. Kiedy Ruś połączona została z Koroną, powstają
w niej na wzór koronnych urzędy wojewodów. Polska nie
narzucała niczego nikomu, a Ruś i Litwa tylko ją
naśladowały, zachowując u siebie wiele tradycyj miejscowych,
wszystko, co chciały zachować. Tak na Rusi obok
wojewodów w znaczeniu koronnem, widzimy do czasów unii
lubelskiej wojewodów niższego rzędu, którzy byli w swych
powiatach tylko rodzajem starostów, poborców, urzędników
ekonomiczno - sądowych. W Litwie było naprzód dwóch
tylko wojewodów: wileński i trocki. Wojewoda żmudzki
nosił zawsze nazwę „starosty żmudzkiego" i nie był
nominowany jak wogóle wojewodowie przez króla, ale
wybierany przez szlachtę żmudzką. Ten sam wyjątkowy
przywilej miała szlachta białoruska, wybierająca wojewodów:
połockiego i witebskiego. Ponieważ starszeństwo krzeseł
wojewódzkich w senacie zależało od ich dawności,
najwyżej więc siedzieli wojewodowie polscy, jako najdawniejsi,
potem szli ruscy, litewscy, pruscy, inflanccy, według tego,
kiedy którego urząd był ustanowiony. Wojewodowie
zajmowali wyższe krzesła niż kasztelani, tylko jeden wojewoda
krakowski siedział niżej od kasztelana krakowskiego. Urzę-
downie wojewoda miał tytuł Wielmożnego, prywatni
tytułowali go Jaśnie wielmożnym. Sami zaś wojewodowie
przydawali sobie niektórzy tytuł jeneralnych; najpierwej zrobił
to wojewoda ruski, naśladowali go: kijowski, mazowiecki,
czerniechowski. "Wojewoda nie mógł być jednocześnie
kasztelanem, kanclerzem, podskarbim, nie mógł posiadać
w swem województwie starostwa grodowego. W Litwie
było to dozwolone, zaś w Prusiech dawano nawet razem
województwo i starostwo, a wojewodowie bywali tam
nawet podskarbimi "Wojewoda poznański nie mógł być
generałem, czyli generalnym starostą wielkopolskim, ale każdy
z wojewodów mógł być jednocześnie hetmanem wielkim
lub polnym. W ostatnich czterech wiekach, gdy wojewoda
zmienił charakter wodza na senatora i wielkoradcę, a
pozostał tylko przy pospolitem ruszeniu w razie wojny, kon-
stytucye sejmowe przypisywały mu różne obowiązki do
sprawowania w swojem województwie. Sądził więc żydów,
którzy mieli przywilej, iż ich tylko król lub wojewoda
(albo zastępujący go podwojewodzy) sądzić może,
zwoływał wiece, prezydował na sejmikach, mianował niektórych
urzędników, wydawał listy ochronne (glejty), ustanawiał
taksy i kontrolował po miastach wagi i miary handlowe.
Te obowiązki nadawały mu właściwie tytuł łaciński pala-
tyna czyli zwierzchnika województwa. W różnych prowin-
cyach powierzano wojewodom rozmaite lokalne obowiązki.
Uposażenie wojewodów stanowiły dobra, pewne kary
sądowe i niektóre pobory. 0 urzędzie tym najobszerniej
pisali, dawniej Lengnich, a w nowszych czasach Lelewel
i Bartoszewicz. W końcu XYI wieku państwo moskiewskie
naśladując Polskę, wprowadziło u siebie wojewodów i
województwa z charakterem jednak zupełnie odrębnym. Syste-
mat ten wojewódzki trwał tam przez cały wiek XVII, i dał
początek guberniom i gubernatorom dzisiejszym.

http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetada ... C9339C77-1