Zbaraski powiat, woj. tarnopolskie

Zbaraski powiat (mapa Kummersberga, karta 23, 24, 34;—szt. gen. Z. 6, C. 33, Z. 7, 0. 33 i 34) leży między 49° 31' 15" a 49° 47' 15" płn. szer.i między 43° 15' a 43° 57'wsch. dług. od P. Na płd. leży pow. skałacki i tarnopolski, na zach. tarnopolski i brodzki, na płn. i wsch. pow. krzemieniecki. Zbaraż leży w zach. stronie powiatu. Najdalszy kraniec wschodni (wsch., granica Toków) oddalony jest od Z, w prostej linii 35 kim.; kraniec płd. (kończyna Romanowego Sioła) 15 kim.; płn.-zach. (kończyna Iwanczan) 22 kim.; kraniec płn. (kończyna Zarudeczka) 11 kim. Na płn. granicy powiatu leżą wsi (od zach. ku wsch.): Iwanczany, Kobyla, Kurniki, Dobrowody, Netreba, Nowiki, Załuźe, Bazarzyńce, Tarasówka, Krasnosielce, Kapuśeińce, Zarudeczko, Siemiakówka, Sieniawa, Szyły, Lisieczyńce, Hnilice Wielkie, Kosziaki i Toki. Na granicy wsch. leżą (od płn. ku płd.): Falczyńce, Toki, Worobijówka i Prosówce. Obszar powiatu obejmuje 8*5456 miriame-trów kw. Gmin katastralnych jest 62 (24 w obrębie sądu pow. Nowosioło, a 38 w obrębie sądu pow, Zbaraża); obszarów dworskich 60 (24 wobr. sądu pow, Nowesioło,a36 w obrębie sądu pow, Zbaraż), W obrębie sądu pow, w Nowem-siole leżą wsi: Bogdanówka, Dobromirka, Hnilice Małe, Hnilice Wielkie, Hołoszyńce, Hołotki, Huszczanki, Janowce, Klebanówka, Klimkówce, Korszyłówka, Kosziaki, Koziary, Lozówka, Medyń, Nowesioło, Obodówka, Palozyńce, Pieńkowce, Prosówce, Skoryki, Terpiłówka, Toki, Worobijówka (najludniejsze z nich: Kosziaki 2310 mk.» Toki 2246 mk., Bogdanówka 2030 mk., najmniejsza Obodówka 344 mk.), W obrębie sądu powiat. Zbaraża leży miasto Zbaraż i wsi: Bazarzyńce, Berezowica Mała, Czernichówce, Ozumale, Dobrowody, Hłuboczek Mały, Hrycowce, Iwanczany, Iwaszkowce, Kapuśeińce, Kobyla, Krasnosielce, Kretowce, Kujdańce, Kurniki, Lesieozyńce, Łubianki Niższe, Łubianki Wyższe, Netreba, Nowiki, Ochrymowce, Opryłowce, Romanowe Sioło, Roznoszyńce, Sieniącliówka, Sieniawa, Stryjówka, Suchowce, Szeipaki, Szyły, Tarasówka, Wałachówka, Załuie, Zarubińce, Zarudeczko, Zarudzie i Zbaraż Stary (najludniejsza z nich: Czernichowce 2320 mk., najmniejsza Zarudeczko 166 mk.). Cały powiat leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem jego dopływów: Gniezny (dopływu Seretu) i Zbrucza. Zachodnia część powiatu leży w dorzeczu Gniezny, wschodnia w dorzeczu Zbrucza. Gniezna powstaje z połączenia się pod Zbarażem dwóch strug, z których jedna płynie od płn. z Krasnosielec, a druga od wsch. z Łubianek. Tak utworzony potok tworzy w Bazarzyńcach staw, a wypłynąwszy ze stawu dąży przez Zbaraż, w Załuźku zwraca się na płd, i śpieszy przez Zbaraż Stary, Czernichów i Ochrymowce do Czernilowa Mazowieckiego (w pow. tarnopolskim). W obrębie pow. zbaraskiego przyjmuje Gniezna od lew. brz, małe strugi, jak np. pot. Kubanie (w Czernichowie) i drugi, znaczniejszy w Ochrymowcach (nadpływający od Kretowiec). W granicy powiatu powstaje też lewoboczny dopływ Gniezuy,pot. Rudka* Wpłn.-zach. stronie powiatu powstaje prawoboczny dopływ Gniezny, pot. Hnizdeczna. Tworzy się on w Kurnikach z dwóch potoków: Berezowskiego i Kobyłeckiego i płynie na płd.-wsch. przez Dobrowody, Ozumale, Opryłowce i wzdłuż granicy Dubowice i Iwaszkowiec do Stechnikowiec (w pow. tarnopolskim). Zbrucz płynie wzdłuż wschód, granicy powiatu. Do niego wpadają w obrębie powiatu z praw. boku małe strugi, z których znaczniejszą pot. Walczek (zwany w dolnym biegu Młyńskim). Do Zbrucza podąża także z praw. brzegu Samiec al. Samec. W r. 1890 było w powiecie 10996 dm., 66722 mk., a mianowicie 4067 dm., 24625 mk. w obrębie sądu pow. Nowesioło, a 6929 dm,, 42097 mk. w obrębie sądu pow. Zbaraż. Według płci było 32933 płci męzkiej, a 33789 płci żeńskiej* Wedle wyznania było 41714 gr.-kat., 19080 rz.-kat., 5898 izr., 30 in. wyzn. Języka rusińskiego używało 45112, polskiego 20249, niemieckiego 1300 mk. Od lipca 1888 tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego Rada i inspektor szkolny okręgowy mają siedzibę w Zbarażu. Inspektorowi temu podlega także okrąg zaleszczycki (który od 1 września 1896 r. otrzyma osobnego inspektora). W powiecie istnieje obecnie, oprócz 5-klasowej szkoły męzkiej i żeńskiej, 5 szkół dwuklasowych (Czernichowce, Koszlaki, Stryjówka, Toki i Załuże) i 29 jedno-klasowych (Berezowica Mała, Bogdanówka, Dobronórka, Dobrowody, Hnilice Wielkie, Hniliczki, Jacowce, Klebanówka, Korszyłówka, Koziary, Krasnosielce, Kujdańce, Lisieczyńce, Łubianki Niżne i Wyżne, Łozówka, Medyń, Nowesioło, Ochrymowice, Palczyńce, Romanowesioło, Sieniawa, Skoryki, Szelpaki, Szyły, Terpiłówka, Worobijówka, Zarudzie i Zbaraż Stary). Ze względu na język było 25 z jęz. wykł. rusińskim, 9 szkół z językiem wykładowym polskim i 2 mieszane co do języka. Ilość dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną (od 6 do 12 lat) wynosiła w 1894/5 roku szkolnym 7906, uczęszczało zaś 5130; ilość dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę dopełnia jącą wynosiła 2661, a uczęszczało 1115. Kas pożyczkowych gminnych było w powiecie 48. Kolej żelazna przebiega płd* kraniec powiatu, Wchodzi ona tu z pow. tarnopolskiego do Kuj daniec, idzie przez Stryjówkę, Maksymówkę (stacya), Bogdanówkę (stacya) i wchodzi do Kamionki w pow. skałackim.
[SGKP]