Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Krasnogruda - dwór
7.06.2009 15:13
Krasnogruda - dwór
Szlacheckie gniazda
U progu czasów nowożytnych obszar późniejszego dworu i majątku Krasnogruda leżał na obszarze królewskiej Puszczy Przełomskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Po 1522 roku wszedł w skład dóbr ziemskich Sztabinki, nadanych Kopciom przez króla Zygmunta Starego. Pierwsza wzmianka o folwarku Krasnyhrud (pierwotna nazwa Krasnogrudy) pochodzi z 1676 roku. Krasnogruda jako oddzielna własność wyodrębniła się w rezultacie rozpadu dóbr Sztabinki na początku drugiej połowy XVII wieku. Razem z innymi majątkami dostała się Podchocimskim i Kosiłłom oraz ich spadkobiercom. Według opisu parafii Berżniki, sporządzonym na wiosnę 1784 roku, Krasnogruda należała do rotmistrza grodzieńskiego Siwickiego, a Łumbie oraz Sztabinki z Otkieńszczyzną były własnością cześnika owruckiego Narzymskiego. Niedługo potem właścicielem Krasnogrudy stał się Ksawery Massalski, szef Regimentu Pieszego 6. im. Massalskich w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego, a Łumbie i Sztabinki z Otkieńszczyzną przeszły w ręce jego siostry Heleny z Massalskich księżny de Ligny (późniejszej Potockiej).
Wymienione dobra w 1786 roku nabył od Massalskich Maciej Tadeusz Eysymont: Krasnogrudę wspólnie z żoną Wiktorią z Wołkowickich, natomiast Łumbie, Sztabinki i Otkieńszczynę wyłącznie na swoje imię. Dobra ziemskie Krasnogrudy składały się wówczas z folwarku Krasnogruda oraz wsi: Bierżynie, Gawieniańce, Żegary; Łumbie - z folwarku Łumbie oraz wsi: Gryszkańce, Łumbie i Staszkuny; Sztabinki - z folwarku i wsi Sztabinki z przyległością Otkieńszczyzna. W 1794 roku Krasnogruda ze wszystkimi przyległościami liczyła 50 dymów ziemskich. Po wprowadzeniu hipoteki w okresie zaboru pruskiego, dobra - w powyższym składzie - oszacowano na sumę 45 000 talarów. Należały one do średnich własności ziemskich w ówczesnym departamencie białostockim prowincji Nowych Prus Wschodnich.
Dzieje Krasnogrudy jako dworu i własności ziemskiej w okresie od końca XVIII wieku do drugiej wojny światowej wiążą się ściśle z historią dwóch rodzin ziemiańskich: Eysymontów i Kunatów. Rodziny te łączyło dalekie powinowactwo: żoną Teofila Kunata, nabywcy Krasnogrudy w 1853 roku, była Joanna z Bohdanowiczów - córka Józefa Bohdanowicza i jego pierwszej żony Antoniny Kulwieć i pasierbica drugiej żony tegoż Józefa Bohdanowicza Wiktorii z Łuniewskich, wdowy po Ignacym Eysymoncie, synu Macieja Tadeusza Eysymonta i Wiktorii z Wołkowickich.
Maciej Tadeusz Eysymont h. Korab - stolnik powiatu grodzieńskiego od 1789 roku - pochodził z drobnej szlachty litewskiej osiedlonej na Grodzieńszczyźnie. Jego gniazdem rodowym była okolica Małe Eysymonty Paszewicze w parafii Mała Brzostowica; urodził się w 1741 roku w rodzinie Krzysztofa i Krystyny ze Szczęsnowiczów. Związał się blisko z Antonim Tyzenhauzem, podskarbim nadwornym litewskim. W okresie rządów Tyzenhauza w ekonomiach litewskich należał do wyróżniających się oficjalistów i urzędników na terenie ekonomii grodzieńskiej. Pełniąc funkcję gubernatora szczeberskiego, urządzał dobra ekonomiczne w kluczach guberni, zakładał nowe wsie i miasteczka (Jeleniewo w kluczu Turówka, Krasnopol - Pomorze i Szczebra). Po upadku Antoniego Tyzenhauza pozostał wśród zarządców ekonomii. Od 1789 roku był wiceadministratorem ekonomii grodzieńskiej, a funkcję tę wykonywał jeszcze w latach 1795-1796, już po zaprowadzeniu rządów pruskich i rosyjskich. Przed wybuchem powstania kościuszkowskiego przystąpił do sprzysiężenia wileńskiego Jakuba Jasińskiego. Po rozpoczęciu powstania na Grodzieńszczyźnie wszedł w skład Komisji Porządkowej powiatu grodzieńskiego.
Oprócz Krasnogrudy Eysymont posiadał dziedziczny folwarczek w Małych Eysymontach Paszewiczach, kamienicę w Grodnie na Horodnicy, którą otrzymał w darze od króla Stanisława Augusta, a w 1803 roku kupił od księcia Józefa Poniatowskiego duże dobra ziemskie Indura w ówczesnym powiecie grodzieńskim guberni litewsko-grodzieńskiej. Indura należała poprzednio do Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Książę Poniatowski otrzymał majątek z wyroku sądu eksdywizorsko-taksatorskiego. W skład dóbr wchodziło miasteczko Indura, folwark Zarubicze oraz siedem wsi. Indura była własnością Eysymontów tylko pięć lat. Komisja Ogińskich w Wilnie, ustanowiona przez Senat Rządzący w Petersburgu, który skasował wyrok eksdywizji, pozbawiła w 1808 roku Eysymontów prawa do majątku. Przyznano Eysymontom wynagrodzenie (m.in. wieś Hlebowicze koło Grodna), odsyłając do dochodzenia pozostałych pretensji finansowych do księcia Józefa Poniatowskiego. Proces z powództwa spadkobierców Macieja Tadeusza Eysymonta przeciwko księciu Józefowi, a potem przeciwko jego spadkobiercom trwał aż do 1837 roku; zakończył się przyznaniem sporego odszkodowania finansowego.
Pozostając przy sprawach majątkowych Macieja Tadeusza Eysymonta, trzeba jeszcze wspomnieć o dwóch koloniach emfiteutycznych, położonych na terenie parafii Bakałarzewo, nadanych mu przez króla Stanisława Augusta na okres pięćdziesięciu lat z gruntów ekonomicznych, w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej; drugą kolonię - sąsiadującą z pierwszą - otrzymał w 1793 roku jako rekompensatę za szkody wyrządzone przez wojsko podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Na gruntach tych kolonii powstała z czasem wieś Chmielówka, zamieszkała początkowo przez osadników z Prus. Eysymont pobudował tam austerię i szkołę. Władze pruskie odebrały w 1802 roku kolonię w zamian za tzw. kompetencję, tj. pensję ze skarbu pobieraną do czasu zakończenia pięćdziesięcioletniej dzierżawy. Chmielówka stała się w 1828 roku siedzibą parafii ewnagelicko-augsburskiej.
Eysymont wprowadził daleko idące zmiany w majątkach Krasnogruda i Łumbie. Wytyczył granice zewnętrzne, pomierzył grunty dworskie i wiejskie oraz zmniejszył powinności chłopskie. Przy wymierzaniu granic wdał się w spór graniczny z Marcinem Ochotnickim, pułkownikiem powiatu grodzieńskiego, właścicielem majątku Janiszki i Ochotniki. Spór ten podtrzymywał jeszcze w latach dwudziestych XIX wieku Michał Haberman, który po śmierci Ochotnickiego nabył od jego spadkobierców majątek Ochotniki. Chodziło o odcinek między wsią Łumbie a wsią Marcinkańce, który według Habermana kolejni właściciele Krasnogrudy i Łumbiów stale przesuwali na swoją korzyść. Eysymont za swego życia założył ponadto wsie: Dworczysko (na gruntach zlikwidowanego dworu Sztabinki) oraz Maciejowiznę (na gruntach wsi Sztabinki), urządził nowy folwark Wereszczeńszczyzna, a nazwę folwarku Łumbie zmienił na Wiktoryno (nowa nazwa nie utrzymała się). Pod koniec życia utworzył komunalny magazyn zbożowy dla wspomagania chłopów w okresach nieurodzajów.
28 listopada 1793 roku Eysymont sporządził akt erekcyjny kościoła na terenie wsi Żegary. Ustanowił fundusz na jego utrzymanie w wysokości 10 000 złotych polskich, zabezpieczając go na przyległości Otkieńszczyzny. Zamierzał z czasem utworzyć nową parafię w Żegarach. Zamiar ten nie doszedł do skutku zarówno za jego życia, jak i spadkobierców.
Maciej Tadeusz Eysymont był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Wiktorią z Wołkowickich miał dziewięcioro dzieci. W drugim małżeństwie z Rozalią ze Smogorzewskich urodziła się córka Rozalia. Z dziesięciorga dzieci troje wcześnie zmarło. Najstarszy syn Antoni po śmierci ojca gospodarował w Krasnogrudzie. Pełnił funkcję sędziego pokoju powiatu sejneńskiego i wchodził w skład rady obywatelskiej powiatu w okresie Księstwa Warszawskiego. Józef - zamieszkały na stałe w Grodnie lub w Indurze - pod koniec życia został podkomorzym grodzieńskim, tj. przewodniczącym podkomorskiego sądu granicznego w powiecie grodzieńskim guberni grodzieńskiej. Synowie Alojzy, Ignacy i Michał od wczesnej młodości służyli w armii rosyjskiej. Początkiem tej służby był korpus kadetów w Grodnie według informacji z testamentu ojca. Największą karierę wojskową zrobił Alojzy: rozpoczął od służby w Korpusie Litewskim, w którym był, w 1820 roku, pułkownikiem artylerii, a dymisję wziął w 1839 roku w stopniu generała majora. Ostatnim jego garnizonem była Ufa w guberni orenburskiej, gdzie dowodził dywizją piechoty. Ignacy służył w pułku siemionowskim gwardii, z którego wystąpił najpóźniej w 1809 roku w stopniu porucznika. W okresie ofensywy napoleońskiej na Rosję zadeklarował zamiar wstąpienia do wojska polskiego. Zamiar ten nie doszedł jednak do skutku. Wszedł po 1815 roku w skład rady obywatelskiej województwa augustowskiego. Michał służył jako porucznik w rosyjskiej artylerii konnej i w wieku dwudziestu lat zginął w okresie ofensywy napoleońskiej, w sierpniu 1812 roku, gdzieś między Smoleńskiem a Moskwą. Starsza córka Petronela wyszła za mąż za Michała Morossa, chorążego byłych wojsk polskich - syna Jana, sędziego ziemskiego grodzieńskiego - dziedzica majątku Białobłota w parafii Hoża, a młodsza Rozalia - za Stanisława Laskowicza z Grodzieńszczyzny. Obydwie zmarły w młodym wieku.
Eysymont pod koniec życia mieszkał przeważnie w Grodnie. Zakończył wszelkie czynności w byłej ekonomii grodzieńskiej, przeciętej granicą państwową prusko-rosyjską. Zakup Indury mógł świadczyć, że planował przeniesienie się na stałe za kordon rosyjski. W testamencie wspomniał o zamiarze sprzedania Krasnogrudy. Ze zrozumiałych powodów wolał zapewne mieć do czynienia z rządami rosyjskimi, które po śmierci Katarzyny II zmierzały do zachowania lub przywrócenia szeregu instytucji i urządzeń z czasów Rzeczypospolitej. Tam również znajdowało się jego gniazdo rodzinne - okolica Małe Eysymonty Paszewicze. W Krasnogrudzie pozostawił zaufanych ludzi w charakterze administratorów lub oficjalistów: bliskiego krewnego Pawła Eysymonta, pochodzącego również z tej okolicy oraz Kazimierza Eysymonta, który w źródłach określany jest jako komornik. Należał do nich także Andrzej Eysymont, zajmujący się między innymi pomiarami i wytyczaniem granic, o którym Maciej Tadeusz Eysymont pochlebnie wypowiada się w swym testamencie.
21 listopada 1804 roku, w wieku 63 lat, Eysymont sporządził w Grodnie testament. Treść tego dokumentu wskazuje, że spodziewał się śmierci w już niedługim czasie, a nie w bliżej nieokreślonej przyszłości. W sposób bardzo przemyślany, dokładny, a nawet drobiazgowy uregulował wszystkie swoje doczesne sprawy, koncentrując się na szczegółowych dyspozycjach majątkowych. Eysymont, wydając dyspozycje spadkowe, trzymał się zasad statutu litewskiego. Prawo cywilne litewskie obowiązywało na ziemiach zaboru rosyjskiego, w granicach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, do 1840 roku, jak również było respektowane w tej części departamentu białostockiego Nowych Prus Wschodnich, która przed 1795 rokiem do niego należała. Dobra ziemskie zapisał synom w równych częściach; córki otrzymały posagi w wysokości po 50 000 złotych polskich.
Praktyczne rozwiązanie dziedziczenia i posiadania nawiązywało do tzw. niedziału braterskiego o charakterze przejściowym, ustanawianego po śmierci ojca, w sytuacji, gdy większość synów spadkobierców była nieletnia. Niedział występował na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego jeszcze w okresie nowożytnym. Posiadanie niedzielne w wypadku Krasnogrudy polegało na tym, że najstarszy syn Antoni, który w momencie sporządzania testamentu był pełnoletni, został administratorem majątku z obowiązkiem wypłacania braciom co roku pensji w wysokości po 13 000 złotych polskich. W okresie występowania niedziału majątkiem zarządzać mieli opiekunowie: Hipolit Wołkowicki, chorąży grodzieński, szwagier Eysymonta, Andrzej Eysymont, sędzia ziemski grodzieński, Ferdynand Eysymont, wojski grodzieński, Jan Bylczyński, mostowniczy grodzieński i były dyrektor kompanii manufaktur grodzieńskich. Byli to jego przyjaciele, krewni i zarazem współpracownicy z okresu zarządzania ekonomią grodzieńską. Eysymont zmarł w Grodnie 21 lutego 1805 roku. Antoni Eysymont został administratorem Krasnogrudy z dniem 23 kwietnia tego roku. Niedział stopniowo rozpadał się po śmierci kolejnych braci (po 1819 roku pozostał tylko Alojzy) i w miarę zwiększania się liczby spadkobierców - dzieci zmarłych braci Eysymontów. Urzędowy kres położyła mu pierwiastkowa regulacja hipoteki dóbr Krasnogruda w 1821 roku.
Antoni Eysymont, gospodarując jako niedzielny współwłaściciel Krasnogrudy i zarazem administrator na podstawie testamentu ojca, ożenił się niebawem z Julią Mejer, córką Karola Mejera i Elżbiety z Szymanowskich 1v. Waraksa. Mejerowie byli właścicielami dóbr ziemskich Hołny, z czasem nazywanych Hołny Mejera.
Dwory Hołny i Krasnogruda leżały naprzeciwko siebie, przedzielone niezbyt szerokim w tym miejscu i ciągnącym się na długości ponad trzech kilometrów z południa na północ jeziorem Hołny. Dwór krasnogrudzki, położony na skarpie na zachodnim brzegu jeziora, był dobrze widoczny od strony dworu Hołny.
Mieszkańcy obydwu dworów z czasem weszli w związki rodzinne. Początek dali właśnie Antoni i Julia. Ślub ich odbył się 9 lutego 1806 roku; Antoni miał wówczas 27 lat, a Julia - dokładnie 13 lat i 2 miesiące (urodziła się 8 grudnia 1792 roku). Do 1811 roku urodziło się im pięcioro dzieci, z których troje niebawem zmarło. Córki Elżbieta i Petronela nabyły po ojcu prawo do współwłasności Krasnogrudy, a na podstawie testamentu stryja Leopolda Mejera były po 1822 roku współwłaścicielkami Hołnów Mejera.
Julia Eysymont została wdową, mając jedynie 19 lat; Antoni Eysymont zmarł bowiem 26 lutego 1812 roku. Drugim jej mężem był Stanisław Eysymont, posiadacz kolonii emfiteutycznej Krukówek w parafii Raczki, który w latach trzydziestych nabył majątek Wojtowce w parafii Teolin. W tym małżeństwie Julia Eysymont urodziła jeszcze co najmniej pięcioro dzieci (trzy córki i dwóch synów). Syn Adolf Eysymont uczestniczył w powstaniu styczniowym i został zesłany na Syberię.
Jeszcze przed śmiercią Antoniego w 1812 roku w Krasnogrudzie, po wzięciu dymisji z wojska, zamieszkał na stałe Ignacy Eysymont. Miał za sobą krótkotrwałe małżeństwo z Anną Kretowicz, córką Franciszka Kretowicza, rotmistrza powiatu grodzieńskiego i Karoliny z Eysymontów, które zawarł w Grodnie w 1808 roku, odbywając służbę wojskową. Po śmierci Antoniego samodzielnie zarządzał majątkiem w charakterze współwłaściciela. W 1814 roku sprzedał Józefowi Chmielewskiemu przyległość Otkieńszczyzna, najbardziej odległą część majątku. W tymże roku ożenił się z Karoliną Mejer, młodszą siostrą swej bratowej Julii. Karolina zmarła w grudniu tego roku, po czterech dniach od urodzenia córki Wiktorii. W 1817 roku ożenił się po raz trzeci, tym razem z Wiktorią Łuniewską, córką Łukasza Łuniewskiego i Doroty z Grzymałów. Łuniewski był właścicielem majątku Niećkowo w powiecie biebrzańskim województwa augustowskiego; w 1817 roku dzierżawił rządowy majątek Szczebra, a ponadto należał do licznej rzeszy szambelanów dawnego dworu polskiego. W ostatnich latach swego panowania Stanisław August był szczególnie hojny w rozdawaniu - oczywiście nie bezinteresownie - czysto honorowych godności szambelanów swego dworu. Ignacy Eysymont jednak w następnym roku zmarł, po urodzeniu się syna Ryszarda.
Po zgonie w Grodnie, w 1819 roku, Józefa Eysymonta grono współwłaścicieli Krasnogrudy składało się z Alojzego Eysymonta oraz z nieletnich potomków Antoniego i Ignacego Eysymontów: Elżbiety, Petroneli, Wiktorii i Ryszarda. Między nimi toczył się od 1820 roku spór o wielkość udziałów spadkowych. Józef Eysymont swój udział zapisał w testamencie bratu Alojzemu. Przeciwko temu wystąpiły Julia i Wiktoria Eysymontowe jako opiekunki swych nieletnich dzieci. Domagały się podziału spadku na trzy równe części. Sąd eksdywizorsko-taksatorski unieważnił w 1824 roku testament Józefa Eysymonta. Wynikłe stąd dalsze procesy, przeprowadzane w Grodnie i Suwałkach, nie były zakończone jeszcze w końcu lat czterdziestych, kiedy to przystąpiono do ostatecznego działu majątku Krasnogruda i innych. W międzyczasie zmarła Petronela z Eysymontów Paszkiewicz, pozostawiając córkę Bronisławę Paszkiewicz, urodzoną w 1829 roku - mającą również prawo do własności Krasnogrudy z linii dziadka Antoniego Eysymonta.
Zgodnie z intercyzą przedślubną, Wiktoria Eysymont nabyła prawo dożywocia do części zmarłego męża Ignacego. Dożywocie ustało w 1824 roku ze względu na powtórne wyjście za mąż za porucznika Józefa Bohdanowicza, naczelnika żandarmerii w powiecie sejneńskim. Porucznik J. Bohdanowicz, pochodzący z dawnego powiatu upitskiego województwa trockiego, od 1803 roku walczył najpierw w polskich formacjach w służbie różnych włoskich państewek, w latach 1808-1812 w Hiszpanii w armii napoleońskiej, a w latach 1813-1814 w korpusie marszałka Junota. Po utworzeniu armii Królestwa Polskiego został podporucznikiem w 4. Pułku Ułanów, a w 1817 roku przeszedł do korpusu żandarmów, naśladując innych oficerów, którym przewodził świetny kawalerzysta, generał Aleksander Rożniecki. Żandarmeria w Królestwie Polskim i utworzona później na jej wzór podobna formacja w Cesarstwie spełniała rolę policji politycznej, a generał A. Rożniecki zyskał niedobrą sławę, zwalczając patriotyczną konspirację w okresie przed powstaniem listopadowym. J. Bohdanowicz jako oficer żandarmerii służył najpierw w Lipnie w województwie płockim, gdzie urodziła się córka Joanna w małżeństwie z Antoniną Kulwieć. Córki Józefa i Wiktorii z Łuniewskich Bohdanowiczów: Weronika, Konstancja i Feliksa urodziły się i mieszkały we dworze w Krasnogrudzie, razem z przyrodnim rodzeństwem Ryszardem i Wiktorią Eysymontami oraz Joanną Bohdanowicz. Wiktoria z Łuniewskich Bohdanowicz wprawdzie nie miała już dożywocia do współwłasności po pierwszym mężu Ignacym Eysymoncie, ale mieszkała na stałe w Krasnogrudzie jako opiekunka nieletniego syna Ryszarda.
W 1846 roku odbyły się w Krasnogrudzie dwa śluby córek nieżyjącego już Józefa Bohdanowicza: Joanny z Teofilem Kunatem i Weroniki z Szymonem hrabią Kossakowskim. Kunat h. Topór - urodzony w Michaliszkach w 1802 roku - syn Karola Kunata i Wiktorii z Konarskich - właściciel majątku Patwiecie Nowy Dwór w powiecie kalwaryjskim - pochodził z rodziny wyznania ewangelicko-reformowanego. Był już wdowcem po śmierci pierwszej żony, Wiktorii Racheli z Gieysztorów i ojcem dwóch córek: Bronisławy i Stanisławy. Jego ojciec, Karol, w 1791 roku występował jako kapitan wojsk koronnych, a w 1792 roku został pisarzem ziemskim smoleńskim. Pisarstwo ziemskie Karola Kunata stanowiło podstawę wylegitymowania się ze szlachectwa syna Teofila w 1850 roku przed Heroldią Królestwa Polskiego. Urząd ten wskazywałby na przynależność rodziny Kunatów do tak zwanych egzulantów - uchodźców m.in. z województwa smoleńskiego; tereny te bowiem na podstawie traktatu andruszowskiego w 1667 roku przypadły Rosji. Egzulanci otrzymali w ramach rekompensaty nadania w niektórych królewszczyznach, m.in. w starostwie hoskim w powiecie grodzieńskim. Pełnili także różne funkcje w ekonomiach królewskich, szczególnie licznie w ekonomii olickiej. Przez pewien czas mieli swój oddzielny sejmik w Olicie. Karol Kunat przez większość życia dzierżawił różne majątki prywatne i rządowe. Wiktoria Konarska, córka Jakuba, generała adiutanta buławy polnej wojsk litewskich, była ciotką znanego działacza patriotycznego i konspiratora Szymona Konarskiego.
Brat Teofila - Stanisław Kunat był znaną postacią w życiu umysłowym Królestwa Polskiego przed powstaniem listopadowym jako propagator myśli liberalnej Adama Smitha i Dawida Ricarda, a na emigracji związał się z konserwatywnym ugrupowaniem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego Hotel Lambert. Natomiast Szymon Kossakowski, syn Józefa - pisarza Wielkiego Księstwa Litewskiego, posiadał majątek Żejmy w powiecie kowieńskim. Małżeństwo Szymona Kossakowskiego i Weroniki Bohdanowicz zostało jednak wkrótce unieważnione; Kossakowski bowiem ponownie ożenił się z Walerią Egintowicz.
Tymczasem jedyny żyjący syn stolnika Eysymonta i ostatni z uczestników niedziału braterskiego generał Alojzy Eysymont, po wzięciu dymisji z armii, postanowił ostatecznie uregulować sprawy własnościowe Krasnogrudy. Należał - obok męża bratanicy Elżbiety z Eysymontów Jana Józefa Paszkiewicza - do inicjatorów podziału masy spadkowej po swym ojcu. Paszkiewicz, który po śmierci żony Petroneli Eysymont ożenił się powtórnie z jej siostrą Elżbietą, występował w imieniu żony oraz pasierbicy Bronisławy. Uczestnicy działu stwierdzili, że liczne spory i procesy między spadkobiercami nie tylko uniemożliwiają podział masy spadkowej, ale i zrywają dobre stosunki, harmonię i przywiązanie między tak bliskimi krewnymi. Podział przeprowadzono na drodze oddania majątku na publiczną licytację. Decyzję o odbyciu licytacji podejmował sąd, który zobowiązywał nabywcę do spłacenia wszystkich współwłaścicieli. Zanim doszło do licytacji, zmarł generał Alojzy Eysymont, który nie pozostawił po sobie potomstwa.
15 kwietnia 1850 roku Krasnogrudę z folwarkiem Wereszczeńszczyzna wraz z wsiami należącymi do tych folwarków nabył Ryszard Eysymont, natomiast folwark Łumbie z wsiami stał się własnością Bronisławy z Paszkiewiczów Mejer. Uzyskane na licytacji ceny miały charakter formalny (Krasnogruda - 39 879 rubli sr., Łumbie - 20 121 rubli sr.), bowiem nabywcy należeli do kręgu współwłaścicieli.
Ryszard Eysymont, nabywając majątek, zobowiązał się do spłacenia swych przyrodnich sióstr: Elżbiety z Eysymontów Paszkiewicz i Wiktorii z Eysymontów Krzywickiej - żony Juliana Krzywickiego, ziemianina z Grodzieńszczyzny. Zobowiązania te umieszczono w wykazie hipotecznym majątku. W 1851 roku ożenił się z Anielą Abłamowicz - córką Ignacego i Anny z Hoffmanów, właścicieli pobliskiego majątku Justianów. Teściowie Ryszarda mieli zapewne wątpliwości, czy będzie on w stanie zrealizować wszystkie zobowiązania i długi spowodowane nabyciem Krasnogrudy. Być może obawa ta stała się przyczyną zawarcia intercyzy przedślubnej, która wprowadzała podział majątkowy w okresie pożycia małżeńskiego. Intercyza głosiła, że przyszli małżonkowie stosunki majątkowe tak pomiędzy sobą urządzają, iż w małżeństwie tym żyć będą w zupełnem rozdzieleniu, co do dóbr, majątków i wszelkich funduszów swoich (...) teraźniejszych i w czasie pożycia małżeńskiego przybyć mogących; wskutek czego przyszła żona zachowuje i zastrzega dla siebie prawo zupełnego zarządzania wszelkim swoim majątkiem. Na podstawie intercyzy Aniela Abłamowicz obejmowała ponadto majątek w sześcioletnią dzierżawę.
Krasnogrudę nabyli 23 listopada 1853 roku Teofil i Joanna z Bohdanowiczów Kunatowie. Na początku 1854 roku, na wniosek Jana Józefa i Elżbiety z Eysymontów Paszkiewiczów, właścicieli majątku Hołny Mejera, Krasnogrudę zajął i opisał komornik sądowy. Paszkiewiczowie chcieli w ten sposób wyegzekwować zwrot sumy 72 947 złotych polskich, należnej Elżbiecie i Bronisławie Paszkiewicz z działów spadkowych po stolniku Eysymoncie. Kunatowie w pierwszym okresie po nabyciu Krasnogrudy mieszkali jeszcze w majoracie Janów w powiecie kalwaryjskim, gdzie Teofil był administratorem.
Majątek składał się w 1854 roku z folwarków Krasnogruda i Wereszczeńszczyzna oraz wsi: Dworczysko, Gawieniańce, Maciejowizna, Sztabinki i Żegary. Ogółem powierzchnia gruntów dworskich i wiejskich obejmowała 131 włók i 10 morgów miary nowopolskiej, tj. 2285 ha. W majątku było dużo lasów (769 ha); sporą powierzchnię (183 ha) zajmowały wody. Główny folwark Krasnogruda liczył 302 ha gruntów ornych i łąk.
Dwór w Krasnogrudzie, który datowany jest na koniec XVII wieku, został opisany w 1854 roku następująco: dom mieszkalny dworski z drzewa zbudowany, gontami kryty, długości arszynów 33, a szerokości arszynów 18; przed frontem znajduje się ganek na czterech słupach wsparty, wchodząc do domu korytarzem głównym, rozdzielającym dom na dwie połowy, po lewej stronie znajduje się przedpokój, z tego wchodzi się do salonu mającego drzwi półszklane, na ogród wychodzące, z salonu wchodzi się do pokoju sypialnego, obszernego, a stamtąd do dwóch małych pokoików. Prawa strona składa się z obszernego pokoju jadalnego i dwóch pokoi; nadto z korytarza prowadzą drzwi oddzielne do spiżarni i do garderoby. Z tyłu domu, od strony ogrodu, korytarz zakończony jest sienkami na czterech słupach murowanych zbudowanemi. Dom opisany jest w dobrym stanie, przyzwoicie i wygodnie urządzony. Po przeliczeniu arszynów na metry wymiary dworu wynosiły: szerokość - 13 m, a długość - 23,5 m.
Opis wskazuje na dobry stan dworu. Jego przebudowa nastąpiła w pierwszej połowie XIX wieku, a inicjatorką i wykonawczynią była zapewne Wiktoria z Łuniewskich 1v. Eysymont 2v. Bohdanowicz. Wprawdzie generał Alojzy Eysymont przeszedł w stan spoczynku jeszcze w 1839 roku, ale w ostatnich dziesięciu latach życia mieszkał przeważnie w Grodnie, Sejnach lub w Łumbiach jako dzierżawca.
W skład założenia dworskiego wchodziły ponadto następujące budynki: dom mieszkalny i kancelaria wójta gminy Krasnogruda (wójtem gminy dominialnej był z urzędu właściciel majątku, który zatrudniał swego zastępcę), dom dla czeladzi, w którym znajdowała się kuchnia angielska z kompletną maszynerią, oraz drugi dom czeladny mieszczący wędliniarnię. Pod tymi domami znajdowały się piwnice. Ponadto dalej w podwórzu stały stajnie i wozownie, trzy obory, dwie stodoły, szopa do umieszczenia młockarni oraz browar. Budynki były drewniane i kryte słomą.
Kuchnia dworska znajdowała się więc w oddzielnym budynku czeladnym. Opis z 1854 roku niestety nie podaje żadnych szczegółów na temat tej kompletnej maszynerii kuchennej.
Po stronie południowej dworu leżał ogród fruktowy, tj. sad, w którym rosło piętnaście grusz, dwadzieścia jabłoni oraz kilkadziesiąt młodych drzewek owocowych. Poinformowano, że sad jest w ogólności opuszczony. Znajdują się w takowym klomby z lipiny (...) i leszczyny, a między temi mnóstwo drzew zdziczałych wiśniowych i śliwkowych.
Nie wspomniano o parku dworskim, którego resztki w postaci starodrzewu dotrwały do naszych czasów. Park był zapewne urządzony już po 1854 roku.
Warto jeszcze przytoczyć opis kościoła we wsi Żegary, fundacji Eysymontów: z drzewa zbudowany, gontami kryty i wieżyczką zakończoną kopułą, blachą krytą, pod jakową umieszczony jest dzwonek.
Byli współwłaściciele Krasnogrudy zostali prędzej czy później spłaceni przez Kunatów. W majątku było dużo lasów, a sprzedaż powierzchni leśnej lub tylko drzewa na wyrąb stanowiło pewny środek uzyskania gotówki.
Przed 1870 rokiem Weronika z Bohdanowiczów 1v. Kossakowska wyszła za mąż za Szymona Syrucia z Kowieńszczyzny. Syruć był w tym czasie wdowcem po śmierci żony Eufrozyny z hrabiów Kossakowskich i ojcem dwóch córek: Wandy i Elwiry. Jego pierwsza żona Eufrozyna była stryjeczną siostrą Szymona Kossakowskiego - pierwszego męża Weroniki Bohdanowicz. Ojcowie: Eufrozyny - Szymon i Szymona - Michał byli rodzonymi braćmi, synami Antoniego Kossakowskiego, chorążego powiatu kowieńskiego z 1788 roku.
Syruciowie należeli do starego i zasłużonego rodu w Wielkim Księstwie Litewskim; dziadek Szymona, również Szymon, zasiadał w XVIII wieku w senacie jako kasztelan witebski. Do Syrucia należały majątki: Bagatela, Syrutyszki i Szetejnie w pobliżu Kiejdan w powiecie kowieńskim. W związku Szymona Syrucia i Weroniki z Bohdanowiczów urodziła się córka Józefa.
W latach pięćdziesiątych urodzili się we dworze krasnogrudzkim oraz zostali ochrzczeni w kościele parafialnym w Berżnikach dwaj synowie Teofila i Joanny Kunatów: Bronisław w 1855 roku i Zygmunt w 1858 roku. Bronisław Kunat od 1884 roku był hipotecznym właścicielem majątku Krasnogruda. Zygmunt Kunat ożenił się natomiast ze wspomnianą Józefą Syruć i osiadł w Szetejniach. Jego brat przed 1888 roku zawarł związek małżeński z Florentyną Grzegorzewską, pochodzącą z ziemiańskiej rodziny z powiatu piotrkowskiego. W małżeństwie tym urodziły się córki: Gabriela w 1888 roku w Warszawie oraz Janina w 1898 roku w Krasnogrudzie.
Kunatowie z Krasnogrudy należeli do zamożnych rodzin ziemiańskich. Ze wspomnień Czesława Miłosza wyłania się obraz dostatniego domu w okresie przed pierwszą wojną światową; częste były wyjazdy Florentyny Kunat z córkami do Biarritz, Paryża i Wenecji. Na początku wojny - 6 sierpnia 1915 roku - Gabriela Kunat wzięła ślub z inżynierem Władysławem Lipskim, synem Juliana Wiktora i Zofii Felicji z Roszkowskich. Ślub odbył się w kościele św. Ducha w Wilnie, jeszcze przed opuszczeniem miasta przez armię i władze rosyjskie. Lipski określony jest w metryce ślubu jako praporszczyk (chorąży).
Bronisław Kunat zmarł 23 października 1922 roku w Krasnogrudzie. Spadek przypadł córkom Gabrieli Lipskiej i Janinie Niementowskiej. Według danych z 1935 roku właścicielem hipotecznym Krasnogrudy była Gabriela Lipska. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych majątki ziemiańskie przeżywały duże trudności finansowe spowodowane obciążeniem podatkowym i spadkiem dochodów z produkcji rolnej. Siostry Lipska i Niementowska prowadziły we dworze pensjonat letniskowy, przede wszystkim w celu podreperowania budżetu majątku. Według Czesława Miłosza, do pensjonatu zjeżdżała co roku cała inteligencja warszawska, a gości należało nie tylko karmić, ale i bawić. Miłosz - syn Aleksandra i Weroniki z Kunatów, wnuk wymienionych Zygmunta i Józefy z Syruciów Kunatów, przebywał w Krasnogrudzie co roku, poczynając od lat gimnazjalnych. Niektóre jego wiersze, z wczesnego okresu twórczości, które weszły w skład tomu Trzy zimy z 1936 roku, zostały napisane w Krasnogrudzie. Motyw Krasnogrudy i okolic często występuje również w późniejszej twórczości poety.
W okresie międzywojennym dwór posiadał przybudówkę od strony ogrodu, która nadawała mu kształt litery L. Przechowywano w nim kolekcję książek ze zbiorów Stanisława Kunata, a w jadalni wisiał jego portret wykonany w Paryżu w 1832 roku.
W okresie drugiej wojny światowej, po aresztowaniu Władysława Lipskiego i syna Zygmunta z powodu działalności patriotycznej i osadzeniu ich w obozie koncentracyjnym, majątek przeszedł pod zarząd niemiecki. W przededniu likwidacji majątku w rezultacie dekretu PKWN z 6 września 1944 roku o reformie rolnej obejmował on jeszcze 344 ha, w tym 82 ha lasów. Obszar ten stanowił tylko około 20 proc. ogólnej powierzchni gruntów dworskich, które pozostały przy właścicielach Krasnogrudy w rezultacie reformy uwłaszczeniowej 1864 roku w Królestwie Polskim. Największy spadek powierzchni objął lasy, które w 1944 roku były tylko dziewięcioprocentowym szczątkiem dworskiego obszaru leśnego z 1864 roku. Dwór w Krasnogrudzie przestał pełnić rolę centrum prywatnej własności ziemskiej, a mieszkańcy zostali zmuszeni do jego opuszczenia.
Jerzy Szumski
--------------------------------------------------------------------------------
Źródła i literatura: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Rządowa Wojny 344, k. 72; Archiwum Państwowe w Białymstoku, Wojewódzki Urząd Ziemski 65; Archiwum Państwowe w Suwałkach, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Berżnikach, Zbiory dowodów hipotecznych do księgi wieczystej majątku Krasnogruda; Biblioteka Jagiellońska, rkps 5991/IV/7; A. Boniecki: Herbarz polski. T. 16. Warszawa 1913; Z. Fałtynowicz: Krasnogruda. Krasnogruda 1993 nr 1, 2/3; A. Fiut: Czesława Miłosza autoportret przekorny. Warszawa 1994; J. Gieysztor: Pamiętniki z lat 1857-1865. T. 1-2. Wilno 1913; Sz. Konarski: Szlachta kalwińska w Polsce. Warszawa 1936; S. K. Kossakowski: Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich. T. 1. Warszawa 1859; E. Sęczys: Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861. Warszawa 2000; J. Szumski: Eysymontowie i Mejerowie, właściciele Hołnów Mejera i Krasnogrudy. W: Drobna szlachta podlaska w XVI-XIX wieku. Materiały sympozjum w Hołnach Mejera (26-27 maja 1989 roku). pod red. Stefana K. Kuczyńskiego. Białystok 1991; J. Wiśniewski: Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku. W: Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej. Praca zbior. pod red. Jerzego Antoniewicza. Białystok 1963.
Dwór polski na podstawie pamiętników
Szlacheckie gniazda
U progu czasów nowożytnych obszar późniejszego dworu i majątku Krasnogruda leżał na obszarze królewskiej Puszczy Przełomskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Po 1522 roku wszedł w skład dóbr ziemskich Sztabinki, nadanych Kopciom przez króla Zygmunta Starego. Pierwsza wzmianka o folwarku Krasnyhrud (pierwotna nazwa Krasnogrudy) pochodzi z 1676 roku. Krasnogruda jako oddzielna własność wyodrębniła się w rezultacie rozpadu dóbr Sztabinki na początku drugiej połowy XVII wieku. Razem z innymi majątkami dostała się Podchocimskim i Kosiłłom oraz ich spadkobiercom. Według opisu parafii Berżniki, sporządzonym na wiosnę 1784 roku, Krasnogruda należała do rotmistrza grodzieńskiego Siwickiego, a Łumbie oraz Sztabinki z Otkieńszczyzną były własnością cześnika owruckiego Narzymskiego. Niedługo potem właścicielem Krasnogrudy stał się Ksawery Massalski, szef Regimentu Pieszego 6. im. Massalskich w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego, a Łumbie i Sztabinki z Otkieńszczyzną przeszły w ręce jego siostry Heleny z Massalskich księżny de Ligny (późniejszej Potockiej).
Wymienione dobra w 1786 roku nabył od Massalskich Maciej Tadeusz Eysymont: Krasnogrudę wspólnie z żoną Wiktorią z Wołkowickich, natomiast Łumbie, Sztabinki i Otkieńszczynę wyłącznie na swoje imię. Dobra ziemskie Krasnogrudy składały się wówczas z folwarku Krasnogruda oraz wsi: Bierżynie, Gawieniańce, Żegary; Łumbie - z folwarku Łumbie oraz wsi: Gryszkańce, Łumbie i Staszkuny; Sztabinki - z folwarku i wsi Sztabinki z przyległością Otkieńszczyzna. W 1794 roku Krasnogruda ze wszystkimi przyległościami liczyła 50 dymów ziemskich. Po wprowadzeniu hipoteki w okresie zaboru pruskiego, dobra - w powyższym składzie - oszacowano na sumę 45 000 talarów. Należały one do średnich własności ziemskich w ówczesnym departamencie białostockim prowincji Nowych Prus Wschodnich.
Dzieje Krasnogrudy jako dworu i własności ziemskiej w okresie od końca XVIII wieku do drugiej wojny światowej wiążą się ściśle z historią dwóch rodzin ziemiańskich: Eysymontów i Kunatów. Rodziny te łączyło dalekie powinowactwo: żoną Teofila Kunata, nabywcy Krasnogrudy w 1853 roku, była Joanna z Bohdanowiczów - córka Józefa Bohdanowicza i jego pierwszej żony Antoniny Kulwieć i pasierbica drugiej żony tegoż Józefa Bohdanowicza Wiktorii z Łuniewskich, wdowy po Ignacym Eysymoncie, synu Macieja Tadeusza Eysymonta i Wiktorii z Wołkowickich.
Maciej Tadeusz Eysymont h. Korab - stolnik powiatu grodzieńskiego od 1789 roku - pochodził z drobnej szlachty litewskiej osiedlonej na Grodzieńszczyźnie. Jego gniazdem rodowym była okolica Małe Eysymonty Paszewicze w parafii Mała Brzostowica; urodził się w 1741 roku w rodzinie Krzysztofa i Krystyny ze Szczęsnowiczów. Związał się blisko z Antonim Tyzenhauzem, podskarbim nadwornym litewskim. W okresie rządów Tyzenhauza w ekonomiach litewskich należał do wyróżniających się oficjalistów i urzędników na terenie ekonomii grodzieńskiej. Pełniąc funkcję gubernatora szczeberskiego, urządzał dobra ekonomiczne w kluczach guberni, zakładał nowe wsie i miasteczka (Jeleniewo w kluczu Turówka, Krasnopol - Pomorze i Szczebra). Po upadku Antoniego Tyzenhauza pozostał wśród zarządców ekonomii. Od 1789 roku był wiceadministratorem ekonomii grodzieńskiej, a funkcję tę wykonywał jeszcze w latach 1795-1796, już po zaprowadzeniu rządów pruskich i rosyjskich. Przed wybuchem powstania kościuszkowskiego przystąpił do sprzysiężenia wileńskiego Jakuba Jasińskiego. Po rozpoczęciu powstania na Grodzieńszczyźnie wszedł w skład Komisji Porządkowej powiatu grodzieńskiego.
Oprócz Krasnogrudy Eysymont posiadał dziedziczny folwarczek w Małych Eysymontach Paszewiczach, kamienicę w Grodnie na Horodnicy, którą otrzymał w darze od króla Stanisława Augusta, a w 1803 roku kupił od księcia Józefa Poniatowskiego duże dobra ziemskie Indura w ówczesnym powiecie grodzieńskim guberni litewsko-grodzieńskiej. Indura należała poprzednio do Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Książę Poniatowski otrzymał majątek z wyroku sądu eksdywizorsko-taksatorskiego. W skład dóbr wchodziło miasteczko Indura, folwark Zarubicze oraz siedem wsi. Indura była własnością Eysymontów tylko pięć lat. Komisja Ogińskich w Wilnie, ustanowiona przez Senat Rządzący w Petersburgu, który skasował wyrok eksdywizji, pozbawiła w 1808 roku Eysymontów prawa do majątku. Przyznano Eysymontom wynagrodzenie (m.in. wieś Hlebowicze koło Grodna), odsyłając do dochodzenia pozostałych pretensji finansowych do księcia Józefa Poniatowskiego. Proces z powództwa spadkobierców Macieja Tadeusza Eysymonta przeciwko księciu Józefowi, a potem przeciwko jego spadkobiercom trwał aż do 1837 roku; zakończył się przyznaniem sporego odszkodowania finansowego.
Pozostając przy sprawach majątkowych Macieja Tadeusza Eysymonta, trzeba jeszcze wspomnieć o dwóch koloniach emfiteutycznych, położonych na terenie parafii Bakałarzewo, nadanych mu przez króla Stanisława Augusta na okres pięćdziesięciu lat z gruntów ekonomicznych, w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej; drugą kolonię - sąsiadującą z pierwszą - otrzymał w 1793 roku jako rekompensatę za szkody wyrządzone przez wojsko podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Na gruntach tych kolonii powstała z czasem wieś Chmielówka, zamieszkała początkowo przez osadników z Prus. Eysymont pobudował tam austerię i szkołę. Władze pruskie odebrały w 1802 roku kolonię w zamian za tzw. kompetencję, tj. pensję ze skarbu pobieraną do czasu zakończenia pięćdziesięcioletniej dzierżawy. Chmielówka stała się w 1828 roku siedzibą parafii ewnagelicko-augsburskiej.
Eysymont wprowadził daleko idące zmiany w majątkach Krasnogruda i Łumbie. Wytyczył granice zewnętrzne, pomierzył grunty dworskie i wiejskie oraz zmniejszył powinności chłopskie. Przy wymierzaniu granic wdał się w spór graniczny z Marcinem Ochotnickim, pułkownikiem powiatu grodzieńskiego, właścicielem majątku Janiszki i Ochotniki. Spór ten podtrzymywał jeszcze w latach dwudziestych XIX wieku Michał Haberman, który po śmierci Ochotnickiego nabył od jego spadkobierców majątek Ochotniki. Chodziło o odcinek między wsią Łumbie a wsią Marcinkańce, który według Habermana kolejni właściciele Krasnogrudy i Łumbiów stale przesuwali na swoją korzyść. Eysymont za swego życia założył ponadto wsie: Dworczysko (na gruntach zlikwidowanego dworu Sztabinki) oraz Maciejowiznę (na gruntach wsi Sztabinki), urządził nowy folwark Wereszczeńszczyzna, a nazwę folwarku Łumbie zmienił na Wiktoryno (nowa nazwa nie utrzymała się). Pod koniec życia utworzył komunalny magazyn zbożowy dla wspomagania chłopów w okresach nieurodzajów.
28 listopada 1793 roku Eysymont sporządził akt erekcyjny kościoła na terenie wsi Żegary. Ustanowił fundusz na jego utrzymanie w wysokości 10 000 złotych polskich, zabezpieczając go na przyległości Otkieńszczyzny. Zamierzał z czasem utworzyć nową parafię w Żegarach. Zamiar ten nie doszedł do skutku zarówno za jego życia, jak i spadkobierców.
Maciej Tadeusz Eysymont był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Wiktorią z Wołkowickich miał dziewięcioro dzieci. W drugim małżeństwie z Rozalią ze Smogorzewskich urodziła się córka Rozalia. Z dziesięciorga dzieci troje wcześnie zmarło. Najstarszy syn Antoni po śmierci ojca gospodarował w Krasnogrudzie. Pełnił funkcję sędziego pokoju powiatu sejneńskiego i wchodził w skład rady obywatelskiej powiatu w okresie Księstwa Warszawskiego. Józef - zamieszkały na stałe w Grodnie lub w Indurze - pod koniec życia został podkomorzym grodzieńskim, tj. przewodniczącym podkomorskiego sądu granicznego w powiecie grodzieńskim guberni grodzieńskiej. Synowie Alojzy, Ignacy i Michał od wczesnej młodości służyli w armii rosyjskiej. Początkiem tej służby był korpus kadetów w Grodnie według informacji z testamentu ojca. Największą karierę wojskową zrobił Alojzy: rozpoczął od służby w Korpusie Litewskim, w którym był, w 1820 roku, pułkownikiem artylerii, a dymisję wziął w 1839 roku w stopniu generała majora. Ostatnim jego garnizonem była Ufa w guberni orenburskiej, gdzie dowodził dywizją piechoty. Ignacy służył w pułku siemionowskim gwardii, z którego wystąpił najpóźniej w 1809 roku w stopniu porucznika. W okresie ofensywy napoleońskiej na Rosję zadeklarował zamiar wstąpienia do wojska polskiego. Zamiar ten nie doszedł jednak do skutku. Wszedł po 1815 roku w skład rady obywatelskiej województwa augustowskiego. Michał służył jako porucznik w rosyjskiej artylerii konnej i w wieku dwudziestu lat zginął w okresie ofensywy napoleońskiej, w sierpniu 1812 roku, gdzieś między Smoleńskiem a Moskwą. Starsza córka Petronela wyszła za mąż za Michała Morossa, chorążego byłych wojsk polskich - syna Jana, sędziego ziemskiego grodzieńskiego - dziedzica majątku Białobłota w parafii Hoża, a młodsza Rozalia - za Stanisława Laskowicza z Grodzieńszczyzny. Obydwie zmarły w młodym wieku.
Eysymont pod koniec życia mieszkał przeważnie w Grodnie. Zakończył wszelkie czynności w byłej ekonomii grodzieńskiej, przeciętej granicą państwową prusko-rosyjską. Zakup Indury mógł świadczyć, że planował przeniesienie się na stałe za kordon rosyjski. W testamencie wspomniał o zamiarze sprzedania Krasnogrudy. Ze zrozumiałych powodów wolał zapewne mieć do czynienia z rządami rosyjskimi, które po śmierci Katarzyny II zmierzały do zachowania lub przywrócenia szeregu instytucji i urządzeń z czasów Rzeczypospolitej. Tam również znajdowało się jego gniazdo rodzinne - okolica Małe Eysymonty Paszewicze. W Krasnogrudzie pozostawił zaufanych ludzi w charakterze administratorów lub oficjalistów: bliskiego krewnego Pawła Eysymonta, pochodzącego również z tej okolicy oraz Kazimierza Eysymonta, który w źródłach określany jest jako komornik. Należał do nich także Andrzej Eysymont, zajmujący się między innymi pomiarami i wytyczaniem granic, o którym Maciej Tadeusz Eysymont pochlebnie wypowiada się w swym testamencie.
21 listopada 1804 roku, w wieku 63 lat, Eysymont sporządził w Grodnie testament. Treść tego dokumentu wskazuje, że spodziewał się śmierci w już niedługim czasie, a nie w bliżej nieokreślonej przyszłości. W sposób bardzo przemyślany, dokładny, a nawet drobiazgowy uregulował wszystkie swoje doczesne sprawy, koncentrując się na szczegółowych dyspozycjach majątkowych. Eysymont, wydając dyspozycje spadkowe, trzymał się zasad statutu litewskiego. Prawo cywilne litewskie obowiązywało na ziemiach zaboru rosyjskiego, w granicach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, do 1840 roku, jak również było respektowane w tej części departamentu białostockiego Nowych Prus Wschodnich, która przed 1795 rokiem do niego należała. Dobra ziemskie zapisał synom w równych częściach; córki otrzymały posagi w wysokości po 50 000 złotych polskich.
Praktyczne rozwiązanie dziedziczenia i posiadania nawiązywało do tzw. niedziału braterskiego o charakterze przejściowym, ustanawianego po śmierci ojca, w sytuacji, gdy większość synów spadkobierców była nieletnia. Niedział występował na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego jeszcze w okresie nowożytnym. Posiadanie niedzielne w wypadku Krasnogrudy polegało na tym, że najstarszy syn Antoni, który w momencie sporządzania testamentu był pełnoletni, został administratorem majątku z obowiązkiem wypłacania braciom co roku pensji w wysokości po 13 000 złotych polskich. W okresie występowania niedziału majątkiem zarządzać mieli opiekunowie: Hipolit Wołkowicki, chorąży grodzieński, szwagier Eysymonta, Andrzej Eysymont, sędzia ziemski grodzieński, Ferdynand Eysymont, wojski grodzieński, Jan Bylczyński, mostowniczy grodzieński i były dyrektor kompanii manufaktur grodzieńskich. Byli to jego przyjaciele, krewni i zarazem współpracownicy z okresu zarządzania ekonomią grodzieńską. Eysymont zmarł w Grodnie 21 lutego 1805 roku. Antoni Eysymont został administratorem Krasnogrudy z dniem 23 kwietnia tego roku. Niedział stopniowo rozpadał się po śmierci kolejnych braci (po 1819 roku pozostał tylko Alojzy) i w miarę zwiększania się liczby spadkobierców - dzieci zmarłych braci Eysymontów. Urzędowy kres położyła mu pierwiastkowa regulacja hipoteki dóbr Krasnogruda w 1821 roku.
Antoni Eysymont, gospodarując jako niedzielny współwłaściciel Krasnogrudy i zarazem administrator na podstawie testamentu ojca, ożenił się niebawem z Julią Mejer, córką Karola Mejera i Elżbiety z Szymanowskich 1v. Waraksa. Mejerowie byli właścicielami dóbr ziemskich Hołny, z czasem nazywanych Hołny Mejera.
Dwory Hołny i Krasnogruda leżały naprzeciwko siebie, przedzielone niezbyt szerokim w tym miejscu i ciągnącym się na długości ponad trzech kilometrów z południa na północ jeziorem Hołny. Dwór krasnogrudzki, położony na skarpie na zachodnim brzegu jeziora, był dobrze widoczny od strony dworu Hołny.
Mieszkańcy obydwu dworów z czasem weszli w związki rodzinne. Początek dali właśnie Antoni i Julia. Ślub ich odbył się 9 lutego 1806 roku; Antoni miał wówczas 27 lat, a Julia - dokładnie 13 lat i 2 miesiące (urodziła się 8 grudnia 1792 roku). Do 1811 roku urodziło się im pięcioro dzieci, z których troje niebawem zmarło. Córki Elżbieta i Petronela nabyły po ojcu prawo do współwłasności Krasnogrudy, a na podstawie testamentu stryja Leopolda Mejera były po 1822 roku współwłaścicielkami Hołnów Mejera.
Julia Eysymont została wdową, mając jedynie 19 lat; Antoni Eysymont zmarł bowiem 26 lutego 1812 roku. Drugim jej mężem był Stanisław Eysymont, posiadacz kolonii emfiteutycznej Krukówek w parafii Raczki, który w latach trzydziestych nabył majątek Wojtowce w parafii Teolin. W tym małżeństwie Julia Eysymont urodziła jeszcze co najmniej pięcioro dzieci (trzy córki i dwóch synów). Syn Adolf Eysymont uczestniczył w powstaniu styczniowym i został zesłany na Syberię.
Jeszcze przed śmiercią Antoniego w 1812 roku w Krasnogrudzie, po wzięciu dymisji z wojska, zamieszkał na stałe Ignacy Eysymont. Miał za sobą krótkotrwałe małżeństwo z Anną Kretowicz, córką Franciszka Kretowicza, rotmistrza powiatu grodzieńskiego i Karoliny z Eysymontów, które zawarł w Grodnie w 1808 roku, odbywając służbę wojskową. Po śmierci Antoniego samodzielnie zarządzał majątkiem w charakterze współwłaściciela. W 1814 roku sprzedał Józefowi Chmielewskiemu przyległość Otkieńszczyzna, najbardziej odległą część majątku. W tymże roku ożenił się z Karoliną Mejer, młodszą siostrą swej bratowej Julii. Karolina zmarła w grudniu tego roku, po czterech dniach od urodzenia córki Wiktorii. W 1817 roku ożenił się po raz trzeci, tym razem z Wiktorią Łuniewską, córką Łukasza Łuniewskiego i Doroty z Grzymałów. Łuniewski był właścicielem majątku Niećkowo w powiecie biebrzańskim województwa augustowskiego; w 1817 roku dzierżawił rządowy majątek Szczebra, a ponadto należał do licznej rzeszy szambelanów dawnego dworu polskiego. W ostatnich latach swego panowania Stanisław August był szczególnie hojny w rozdawaniu - oczywiście nie bezinteresownie - czysto honorowych godności szambelanów swego dworu. Ignacy Eysymont jednak w następnym roku zmarł, po urodzeniu się syna Ryszarda.
Po zgonie w Grodnie, w 1819 roku, Józefa Eysymonta grono współwłaścicieli Krasnogrudy składało się z Alojzego Eysymonta oraz z nieletnich potomków Antoniego i Ignacego Eysymontów: Elżbiety, Petroneli, Wiktorii i Ryszarda. Między nimi toczył się od 1820 roku spór o wielkość udziałów spadkowych. Józef Eysymont swój udział zapisał w testamencie bratu Alojzemu. Przeciwko temu wystąpiły Julia i Wiktoria Eysymontowe jako opiekunki swych nieletnich dzieci. Domagały się podziału spadku na trzy równe części. Sąd eksdywizorsko-taksatorski unieważnił w 1824 roku testament Józefa Eysymonta. Wynikłe stąd dalsze procesy, przeprowadzane w Grodnie i Suwałkach, nie były zakończone jeszcze w końcu lat czterdziestych, kiedy to przystąpiono do ostatecznego działu majątku Krasnogruda i innych. W międzyczasie zmarła Petronela z Eysymontów Paszkiewicz, pozostawiając córkę Bronisławę Paszkiewicz, urodzoną w 1829 roku - mającą również prawo do własności Krasnogrudy z linii dziadka Antoniego Eysymonta.
Zgodnie z intercyzą przedślubną, Wiktoria Eysymont nabyła prawo dożywocia do części zmarłego męża Ignacego. Dożywocie ustało w 1824 roku ze względu na powtórne wyjście za mąż za porucznika Józefa Bohdanowicza, naczelnika żandarmerii w powiecie sejneńskim. Porucznik J. Bohdanowicz, pochodzący z dawnego powiatu upitskiego województwa trockiego, od 1803 roku walczył najpierw w polskich formacjach w służbie różnych włoskich państewek, w latach 1808-1812 w Hiszpanii w armii napoleońskiej, a w latach 1813-1814 w korpusie marszałka Junota. Po utworzeniu armii Królestwa Polskiego został podporucznikiem w 4. Pułku Ułanów, a w 1817 roku przeszedł do korpusu żandarmów, naśladując innych oficerów, którym przewodził świetny kawalerzysta, generał Aleksander Rożniecki. Żandarmeria w Królestwie Polskim i utworzona później na jej wzór podobna formacja w Cesarstwie spełniała rolę policji politycznej, a generał A. Rożniecki zyskał niedobrą sławę, zwalczając patriotyczną konspirację w okresie przed powstaniem listopadowym. J. Bohdanowicz jako oficer żandarmerii służył najpierw w Lipnie w województwie płockim, gdzie urodziła się córka Joanna w małżeństwie z Antoniną Kulwieć. Córki Józefa i Wiktorii z Łuniewskich Bohdanowiczów: Weronika, Konstancja i Feliksa urodziły się i mieszkały we dworze w Krasnogrudzie, razem z przyrodnim rodzeństwem Ryszardem i Wiktorią Eysymontami oraz Joanną Bohdanowicz. Wiktoria z Łuniewskich Bohdanowicz wprawdzie nie miała już dożywocia do współwłasności po pierwszym mężu Ignacym Eysymoncie, ale mieszkała na stałe w Krasnogrudzie jako opiekunka nieletniego syna Ryszarda.
W 1846 roku odbyły się w Krasnogrudzie dwa śluby córek nieżyjącego już Józefa Bohdanowicza: Joanny z Teofilem Kunatem i Weroniki z Szymonem hrabią Kossakowskim. Kunat h. Topór - urodzony w Michaliszkach w 1802 roku - syn Karola Kunata i Wiktorii z Konarskich - właściciel majątku Patwiecie Nowy Dwór w powiecie kalwaryjskim - pochodził z rodziny wyznania ewangelicko-reformowanego. Był już wdowcem po śmierci pierwszej żony, Wiktorii Racheli z Gieysztorów i ojcem dwóch córek: Bronisławy i Stanisławy. Jego ojciec, Karol, w 1791 roku występował jako kapitan wojsk koronnych, a w 1792 roku został pisarzem ziemskim smoleńskim. Pisarstwo ziemskie Karola Kunata stanowiło podstawę wylegitymowania się ze szlachectwa syna Teofila w 1850 roku przed Heroldią Królestwa Polskiego. Urząd ten wskazywałby na przynależność rodziny Kunatów do tak zwanych egzulantów - uchodźców m.in. z województwa smoleńskiego; tereny te bowiem na podstawie traktatu andruszowskiego w 1667 roku przypadły Rosji. Egzulanci otrzymali w ramach rekompensaty nadania w niektórych królewszczyznach, m.in. w starostwie hoskim w powiecie grodzieńskim. Pełnili także różne funkcje w ekonomiach królewskich, szczególnie licznie w ekonomii olickiej. Przez pewien czas mieli swój oddzielny sejmik w Olicie. Karol Kunat przez większość życia dzierżawił różne majątki prywatne i rządowe. Wiktoria Konarska, córka Jakuba, generała adiutanta buławy polnej wojsk litewskich, była ciotką znanego działacza patriotycznego i konspiratora Szymona Konarskiego.
Brat Teofila - Stanisław Kunat był znaną postacią w życiu umysłowym Królestwa Polskiego przed powstaniem listopadowym jako propagator myśli liberalnej Adama Smitha i Dawida Ricarda, a na emigracji związał się z konserwatywnym ugrupowaniem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego Hotel Lambert. Natomiast Szymon Kossakowski, syn Józefa - pisarza Wielkiego Księstwa Litewskiego, posiadał majątek Żejmy w powiecie kowieńskim. Małżeństwo Szymona Kossakowskiego i Weroniki Bohdanowicz zostało jednak wkrótce unieważnione; Kossakowski bowiem ponownie ożenił się z Walerią Egintowicz.
Tymczasem jedyny żyjący syn stolnika Eysymonta i ostatni z uczestników niedziału braterskiego generał Alojzy Eysymont, po wzięciu dymisji z armii, postanowił ostatecznie uregulować sprawy własnościowe Krasnogrudy. Należał - obok męża bratanicy Elżbiety z Eysymontów Jana Józefa Paszkiewicza - do inicjatorów podziału masy spadkowej po swym ojcu. Paszkiewicz, który po śmierci żony Petroneli Eysymont ożenił się powtórnie z jej siostrą Elżbietą, występował w imieniu żony oraz pasierbicy Bronisławy. Uczestnicy działu stwierdzili, że liczne spory i procesy między spadkobiercami nie tylko uniemożliwiają podział masy spadkowej, ale i zrywają dobre stosunki, harmonię i przywiązanie między tak bliskimi krewnymi. Podział przeprowadzono na drodze oddania majątku na publiczną licytację. Decyzję o odbyciu licytacji podejmował sąd, który zobowiązywał nabywcę do spłacenia wszystkich współwłaścicieli. Zanim doszło do licytacji, zmarł generał Alojzy Eysymont, który nie pozostawił po sobie potomstwa.
15 kwietnia 1850 roku Krasnogrudę z folwarkiem Wereszczeńszczyzna wraz z wsiami należącymi do tych folwarków nabył Ryszard Eysymont, natomiast folwark Łumbie z wsiami stał się własnością Bronisławy z Paszkiewiczów Mejer. Uzyskane na licytacji ceny miały charakter formalny (Krasnogruda - 39 879 rubli sr., Łumbie - 20 121 rubli sr.), bowiem nabywcy należeli do kręgu współwłaścicieli.
Ryszard Eysymont, nabywając majątek, zobowiązał się do spłacenia swych przyrodnich sióstr: Elżbiety z Eysymontów Paszkiewicz i Wiktorii z Eysymontów Krzywickiej - żony Juliana Krzywickiego, ziemianina z Grodzieńszczyzny. Zobowiązania te umieszczono w wykazie hipotecznym majątku. W 1851 roku ożenił się z Anielą Abłamowicz - córką Ignacego i Anny z Hoffmanów, właścicieli pobliskiego majątku Justianów. Teściowie Ryszarda mieli zapewne wątpliwości, czy będzie on w stanie zrealizować wszystkie zobowiązania i długi spowodowane nabyciem Krasnogrudy. Być może obawa ta stała się przyczyną zawarcia intercyzy przedślubnej, która wprowadzała podział majątkowy w okresie pożycia małżeńskiego. Intercyza głosiła, że przyszli małżonkowie stosunki majątkowe tak pomiędzy sobą urządzają, iż w małżeństwie tym żyć będą w zupełnem rozdzieleniu, co do dóbr, majątków i wszelkich funduszów swoich (...) teraźniejszych i w czasie pożycia małżeńskiego przybyć mogących; wskutek czego przyszła żona zachowuje i zastrzega dla siebie prawo zupełnego zarządzania wszelkim swoim majątkiem. Na podstawie intercyzy Aniela Abłamowicz obejmowała ponadto majątek w sześcioletnią dzierżawę.
Krasnogrudę nabyli 23 listopada 1853 roku Teofil i Joanna z Bohdanowiczów Kunatowie. Na początku 1854 roku, na wniosek Jana Józefa i Elżbiety z Eysymontów Paszkiewiczów, właścicieli majątku Hołny Mejera, Krasnogrudę zajął i opisał komornik sądowy. Paszkiewiczowie chcieli w ten sposób wyegzekwować zwrot sumy 72 947 złotych polskich, należnej Elżbiecie i Bronisławie Paszkiewicz z działów spadkowych po stolniku Eysymoncie. Kunatowie w pierwszym okresie po nabyciu Krasnogrudy mieszkali jeszcze w majoracie Janów w powiecie kalwaryjskim, gdzie Teofil był administratorem.
Majątek składał się w 1854 roku z folwarków Krasnogruda i Wereszczeńszczyzna oraz wsi: Dworczysko, Gawieniańce, Maciejowizna, Sztabinki i Żegary. Ogółem powierzchnia gruntów dworskich i wiejskich obejmowała 131 włók i 10 morgów miary nowopolskiej, tj. 2285 ha. W majątku było dużo lasów (769 ha); sporą powierzchnię (183 ha) zajmowały wody. Główny folwark Krasnogruda liczył 302 ha gruntów ornych i łąk.
Dwór w Krasnogrudzie, który datowany jest na koniec XVII wieku, został opisany w 1854 roku następująco: dom mieszkalny dworski z drzewa zbudowany, gontami kryty, długości arszynów 33, a szerokości arszynów 18; przed frontem znajduje się ganek na czterech słupach wsparty, wchodząc do domu korytarzem głównym, rozdzielającym dom na dwie połowy, po lewej stronie znajduje się przedpokój, z tego wchodzi się do salonu mającego drzwi półszklane, na ogród wychodzące, z salonu wchodzi się do pokoju sypialnego, obszernego, a stamtąd do dwóch małych pokoików. Prawa strona składa się z obszernego pokoju jadalnego i dwóch pokoi; nadto z korytarza prowadzą drzwi oddzielne do spiżarni i do garderoby. Z tyłu domu, od strony ogrodu, korytarz zakończony jest sienkami na czterech słupach murowanych zbudowanemi. Dom opisany jest w dobrym stanie, przyzwoicie i wygodnie urządzony. Po przeliczeniu arszynów na metry wymiary dworu wynosiły: szerokość - 13 m, a długość - 23,5 m.
Opis wskazuje na dobry stan dworu. Jego przebudowa nastąpiła w pierwszej połowie XIX wieku, a inicjatorką i wykonawczynią była zapewne Wiktoria z Łuniewskich 1v. Eysymont 2v. Bohdanowicz. Wprawdzie generał Alojzy Eysymont przeszedł w stan spoczynku jeszcze w 1839 roku, ale w ostatnich dziesięciu latach życia mieszkał przeważnie w Grodnie, Sejnach lub w Łumbiach jako dzierżawca.
W skład założenia dworskiego wchodziły ponadto następujące budynki: dom mieszkalny i kancelaria wójta gminy Krasnogruda (wójtem gminy dominialnej był z urzędu właściciel majątku, który zatrudniał swego zastępcę), dom dla czeladzi, w którym znajdowała się kuchnia angielska z kompletną maszynerią, oraz drugi dom czeladny mieszczący wędliniarnię. Pod tymi domami znajdowały się piwnice. Ponadto dalej w podwórzu stały stajnie i wozownie, trzy obory, dwie stodoły, szopa do umieszczenia młockarni oraz browar. Budynki były drewniane i kryte słomą.
Kuchnia dworska znajdowała się więc w oddzielnym budynku czeladnym. Opis z 1854 roku niestety nie podaje żadnych szczegółów na temat tej kompletnej maszynerii kuchennej.
Po stronie południowej dworu leżał ogród fruktowy, tj. sad, w którym rosło piętnaście grusz, dwadzieścia jabłoni oraz kilkadziesiąt młodych drzewek owocowych. Poinformowano, że sad jest w ogólności opuszczony. Znajdują się w takowym klomby z lipiny (...) i leszczyny, a między temi mnóstwo drzew zdziczałych wiśniowych i śliwkowych.
Nie wspomniano o parku dworskim, którego resztki w postaci starodrzewu dotrwały do naszych czasów. Park był zapewne urządzony już po 1854 roku.
Warto jeszcze przytoczyć opis kościoła we wsi Żegary, fundacji Eysymontów: z drzewa zbudowany, gontami kryty i wieżyczką zakończoną kopułą, blachą krytą, pod jakową umieszczony jest dzwonek.
Byli współwłaściciele Krasnogrudy zostali prędzej czy później spłaceni przez Kunatów. W majątku było dużo lasów, a sprzedaż powierzchni leśnej lub tylko drzewa na wyrąb stanowiło pewny środek uzyskania gotówki.
Przed 1870 rokiem Weronika z Bohdanowiczów 1v. Kossakowska wyszła za mąż za Szymona Syrucia z Kowieńszczyzny. Syruć był w tym czasie wdowcem po śmierci żony Eufrozyny z hrabiów Kossakowskich i ojcem dwóch córek: Wandy i Elwiry. Jego pierwsza żona Eufrozyna była stryjeczną siostrą Szymona Kossakowskiego - pierwszego męża Weroniki Bohdanowicz. Ojcowie: Eufrozyny - Szymon i Szymona - Michał byli rodzonymi braćmi, synami Antoniego Kossakowskiego, chorążego powiatu kowieńskiego z 1788 roku.
Syruciowie należeli do starego i zasłużonego rodu w Wielkim Księstwie Litewskim; dziadek Szymona, również Szymon, zasiadał w XVIII wieku w senacie jako kasztelan witebski. Do Syrucia należały majątki: Bagatela, Syrutyszki i Szetejnie w pobliżu Kiejdan w powiecie kowieńskim. W związku Szymona Syrucia i Weroniki z Bohdanowiczów urodziła się córka Józefa.
W latach pięćdziesiątych urodzili się we dworze krasnogrudzkim oraz zostali ochrzczeni w kościele parafialnym w Berżnikach dwaj synowie Teofila i Joanny Kunatów: Bronisław w 1855 roku i Zygmunt w 1858 roku. Bronisław Kunat od 1884 roku był hipotecznym właścicielem majątku Krasnogruda. Zygmunt Kunat ożenił się natomiast ze wspomnianą Józefą Syruć i osiadł w Szetejniach. Jego brat przed 1888 roku zawarł związek małżeński z Florentyną Grzegorzewską, pochodzącą z ziemiańskiej rodziny z powiatu piotrkowskiego. W małżeństwie tym urodziły się córki: Gabriela w 1888 roku w Warszawie oraz Janina w 1898 roku w Krasnogrudzie.
Kunatowie z Krasnogrudy należeli do zamożnych rodzin ziemiańskich. Ze wspomnień Czesława Miłosza wyłania się obraz dostatniego domu w okresie przed pierwszą wojną światową; częste były wyjazdy Florentyny Kunat z córkami do Biarritz, Paryża i Wenecji. Na początku wojny - 6 sierpnia 1915 roku - Gabriela Kunat wzięła ślub z inżynierem Władysławem Lipskim, synem Juliana Wiktora i Zofii Felicji z Roszkowskich. Ślub odbył się w kościele św. Ducha w Wilnie, jeszcze przed opuszczeniem miasta przez armię i władze rosyjskie. Lipski określony jest w metryce ślubu jako praporszczyk (chorąży).
Bronisław Kunat zmarł 23 października 1922 roku w Krasnogrudzie. Spadek przypadł córkom Gabrieli Lipskiej i Janinie Niementowskiej. Według danych z 1935 roku właścicielem hipotecznym Krasnogrudy była Gabriela Lipska. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych majątki ziemiańskie przeżywały duże trudności finansowe spowodowane obciążeniem podatkowym i spadkiem dochodów z produkcji rolnej. Siostry Lipska i Niementowska prowadziły we dworze pensjonat letniskowy, przede wszystkim w celu podreperowania budżetu majątku. Według Czesława Miłosza, do pensjonatu zjeżdżała co roku cała inteligencja warszawska, a gości należało nie tylko karmić, ale i bawić. Miłosz - syn Aleksandra i Weroniki z Kunatów, wnuk wymienionych Zygmunta i Józefy z Syruciów Kunatów, przebywał w Krasnogrudzie co roku, poczynając od lat gimnazjalnych. Niektóre jego wiersze, z wczesnego okresu twórczości, które weszły w skład tomu Trzy zimy z 1936 roku, zostały napisane w Krasnogrudzie. Motyw Krasnogrudy i okolic często występuje również w późniejszej twórczości poety.
W okresie międzywojennym dwór posiadał przybudówkę od strony ogrodu, która nadawała mu kształt litery L. Przechowywano w nim kolekcję książek ze zbiorów Stanisława Kunata, a w jadalni wisiał jego portret wykonany w Paryżu w 1832 roku.
W okresie drugiej wojny światowej, po aresztowaniu Władysława Lipskiego i syna Zygmunta z powodu działalności patriotycznej i osadzeniu ich w obozie koncentracyjnym, majątek przeszedł pod zarząd niemiecki. W przededniu likwidacji majątku w rezultacie dekretu PKWN z 6 września 1944 roku o reformie rolnej obejmował on jeszcze 344 ha, w tym 82 ha lasów. Obszar ten stanowił tylko około 20 proc. ogólnej powierzchni gruntów dworskich, które pozostały przy właścicielach Krasnogrudy w rezultacie reformy uwłaszczeniowej 1864 roku w Królestwie Polskim. Największy spadek powierzchni objął lasy, które w 1944 roku były tylko dziewięcioprocentowym szczątkiem dworskiego obszaru leśnego z 1864 roku. Dwór w Krasnogrudzie przestał pełnić rolę centrum prywatnej własności ziemskiej, a mieszkańcy zostali zmuszeni do jego opuszczenia.
Jerzy Szumski
--------------------------------------------------------------------------------
Źródła i literatura: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Rządowa Wojny 344, k. 72; Archiwum Państwowe w Białymstoku, Wojewódzki Urząd Ziemski 65; Archiwum Państwowe w Suwałkach, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Berżnikach, Zbiory dowodów hipotecznych do księgi wieczystej majątku Krasnogruda; Biblioteka Jagiellońska, rkps 5991/IV/7; A. Boniecki: Herbarz polski. T. 16. Warszawa 1913; Z. Fałtynowicz: Krasnogruda. Krasnogruda 1993 nr 1, 2/3; A. Fiut: Czesława Miłosza autoportret przekorny. Warszawa 1994; J. Gieysztor: Pamiętniki z lat 1857-1865. T. 1-2. Wilno 1913; Sz. Konarski: Szlachta kalwińska w Polsce. Warszawa 1936; S. K. Kossakowski: Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich. T. 1. Warszawa 1859; E. Sęczys: Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861. Warszawa 2000; J. Szumski: Eysymontowie i Mejerowie, właściciele Hołnów Mejera i Krasnogrudy. W: Drobna szlachta podlaska w XVI-XIX wieku. Materiały sympozjum w Hołnach Mejera (26-27 maja 1989 roku). pod red. Stefana K. Kuczyńskiego. Białystok 1991; J. Wiśniewski: Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku. W: Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej. Praca zbior. pod red. Jerzego Antoniewicza. Białystok 1963.
Bibliografia
"Jaćwież", nr 14/2001 na: pogranicze.sejny.pl
Dwór polski na podstawie pamiętników