Różana, os. miejska nad rz. Narwią, przy ujściu rzeki Rożanicy, pow. makowski, gm. Sieluń, par. Różan, odl. 88 w. od Warszawy, i z którą połączony szosą warszawsko-kowieńską, 34 w. od Pułtuska, 28 w. od Ostrołęki a 62 w. od Łomży.
[1]Posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę począł, urząd gm., st. poczt., browar i fabrykę miodu, 172 dm., 2414 mk. W 1828 r. było 114 dm., 1021 mk. (304 żyd.); 1860 r, 151 dm., 1810 mk.
[1]Znalezione tu urny i ślady okopów świadczą o przedhistorycznym istnieniu siedziby ludzkiej. Osada ta wcześnie zapewne stała się centrem sadowem i handlowem dla okolicy. Koło grodu, zajmującego wzgórze nad Narwią, kupiła się osada, która zapewne już w XV w. uzyskała przywilej miejski.
[1]Jan ks. mazowiecki w 1401 r. nadaje niejakiemu Koprzywkowi 29 włók ziemi dla dołączenia do wójtowstwa Różana. Dokument tegoż księcia z 1403 r. w. Ciechanowie wydany, jest tylko potwierdzeniem a 'zapewne i rozszerzeniem pierwotnego przywileju (nadanie łaźni, postrzygalni, wagi, zwolnienie od ceł). Po przyłączenia Mazowsza do korony, R. stał się siedzibą ststy grodowego. Odbywały się tu sądy ziemskie i grodzkie. Święcicki nazywa R. miastem ruchliwem. Wedle tradycyi Bona zamek tutejszy odbudowała i w nim niekiedy przebywała.
[1]Według lustracyi z 1564 r. było w mieście 320 domów niepłacących czynszu.
[1]W 1581 r. ustanowiony tu został składsoli; żupnik miał dostarczać co rok 1000 czel soli wielickiej i 500 bocheńskiej. Szlachcie służyło pierwszeństwo do kupna po oznaczonej cenie. Dopiero po czterotygodniowym terminie mógł żupnik sprzedawać sól kupcom. Dochód z przewozu na Narwi należał do miasta.
[1]W 1526 r. Anna, ks. mazowiecka, wydała w Warszawie przywilej na most, potwierdzony w 1566 r. przez Zygmunta. Królowa Bona w 1549 r. nadała mieszczanom wolny wrąb w lasach starostwa.
[1]Wedle lustracyi z 1564 r. ogólny obszar gruntów miejskich obejmował 36V, włók, w tern 6 wójtowskich, 3 proboszcza i 3 brześciańskie.
[1]W 1789 r. było wraz z placami i pastwiskami 76 włók i 25 mórg; obecny obszar użytkowej ziemi miejskiej wynosi 1943 mórg, a wraz z nieużytkami podobno do 165 włók.
[1]Różańskie starostwo grodowe podług lustracyi z r. 1664 składało się z miasta Różan i z wsi: Perzanów, Łoś, Załuże, Rzaniec, Grabówka i Zołotówka (por. Jadów).
W r. 1765 posiadał je Stanisław Kostka Młodzianowski, opłacając kwarty złp. 1619 gr. 1, a hiberny złp. 1012 gr. 24. Na sejmie z r. 1773—75 stany Rzeczypospolitej nadały te dobra w posiadanie1 emfiteutyczne Ignacemu Łempickiemu wraz z starostwem makowskim i dzierżawami Chotecka, Czarna i Biała. Wójtowstwo R. posiadał wtedy Antoni Kowalski i płacił kwarty 16 złp. Ziemia różańska dzieliła się na dwa powiaty: różański i makowski. Zniszczone przez wojny w XVII w. i morowe powietrze w r. 1708, zaczęło się miasto podnosić dopiero w XIX stuleciu. Z zabytków przeszłości przechował się tylko kościół parafialny p. w. św. Anny, odnowiony 1841 r., który pierwotnie miał być kolegiatą. Późniejsze przeróbki i dodatki zatarły ostrołukowy charakter budowli, pochodzącej z początku XVI w. Po za miastem stały na wzgórzach dwa (drewniane zapewne) kościółki: św. Jana (rozebrany w XVIII w. przez starostę Łempickiego) o trzy wiorsty od miasta, św. Szczepana o pół wiorsty, tudzież w mieście przy ulicy sieluńskiej stał kościółek św. Kazimierza. Z kościołów tych również jak i z zamku nie zostało śladu nawet. Dawniejszy ratusz z wieżą zniszczał zapewne w pożarze z 1813 r. Z tego miasta podobno pochodził Maciej z li., kanonik warszawski, pleban czerski i pisarz książęcy, który około 1430 r. dokonał polskiego przekładu ustaw mazowieckich. R. par., dek. makowski, 5596 dusz; do par. należy filia Zawada-Ponikwa.
Historią Różany wraz z dokumentem z 1403 r. podał W. EL Gawarecki w „Pamiętniku Płockim" z 1830 r.
[1]Dobra rządowe Różana składały się w 1854 r. z:
- folwarków: Byszewo (667 mr.), Prycanowo (228 mr.), lasu 2951 mr.; os. młyn.: Gościejewo (23 mr.), Olda (7 mr.), Wyszel;
- wójtów. Gościejewo (52 mr.), Różan (167 mr.), Załuźe (53 mr.), Maków (83 mr.)
- grunta Gorzanka Poduchowna (246 mr.).
- wsie: Byszewo (213 mr.), Gościejewo (259 mr.), Prycanowo (228 mr.), Załuźe (873 mr.), Łoś (920 mr. , Perzanowo (750 mr.), Jankowo (496 mr.), Słoniawy (941 mr.), Smrock (394 mr.), Makowiec (915 mr.), Daniłów (153 mr.), Różan, Rzaniec, Dłutówka, Grabówka, Witowy Most, Zimna Woda, Wyszel, Olkowa Kępa, Gutowo (rozległość niepodana).
Z dóbr tych wydzielono w 1835 r. na majorat dla pułkownika Teodora Moeller folw.: Smrock (517 mr.), Bazar (465 mr.), lasu 1139 mr.młyny: Smrock (23 mr.), Bazar (11 mr.)
[1]Na obszarze lasów rządowych odkryto w 1817 r. bursztyn. Z opłaty za prawo poszukiwania zebrano w ogóle 4612 rs.
[1]Wybrani urzędnicy
Chorąży1648 - Wojciech Wessel
[4]1649 - Jan Wessel
[8]1690 - Hieronim Petrykowski (1706)
[8]1706 - Kazimierz Petrykowski (25 maja)
[8]1754 - Michał Szymon Karski, s. Wojciecha
Cześnik1648 - Florian Podolski
[4]1760 - Jan Ciemniewski h. Prawdzic
Łowczy1648 - Marcin Wyszyński h. Grabie
[4][9]1648 - Marcin
1711 - Stanisław Nowodworski
[8]1711 - Wojciech Karski, s. Jana (13.11.)
[6][8]1724 - Mikołaj Tułkowski (zmarł)
[8]1724 - ?? Źrebiecki (4.października)
[8]1766 - Wojciech Kazimierz Chądzyński
Marszałek Konfederacji Różańskiej1764 - Stanisław Maksymilian Kostka Młodzianowski
Marszałek sejmiku przedsejmowego1733 - Wojciech Karski, s. Jana
Miecznik1644 - Jan Kazimierz Gzowski
[8]1705 - Konarzewski (zmarł)
[8]1705 - Wojciech Karski, s. Jana (25 listopada do 1711)
[8]1710 - Michał Głuchowski
[8]1711 - Michał Karniewski (13.11.)
[8]Pisarz grodzki1699 - Przeradowski
[7]1717 (ok.) Jan Rzechowski
[7]Pisarz ziemski1648 - Wojciech Przeczkowski (1849
[8)]1736 - Jan Rzechowski
[7]1768 (ok.) - Wiktoryn Tadeusz Karniewski
Podczaszy1648 - Kacper Wessel
1711 - Wojciech Zieliński (zmarł)
[8]1711 - Józef Rzuchowski (29 grudnia)
[8]1780 - Adam Filip Przeradowski
Podkomorzy1648 - Walerian Potrykowski
[4]1758 - Michał Hieronim Krasiński
1784 - Michał Szymon Karski, s. Wojciecha
Podsędek1711 - Ołdakowski (zmarł)
[8]1711 - Jan Ponikiewski (13.11.)
[8]Podstarosta1648 - Marcin Mierzejewski
[4]Podstoli1648 - Jan Zbroch
1712 - Zakrzewski (zmarł)
[8]1712 - Wojciech Tomaszewski (żona Petronela)
[8]1727 - Wojciech Karski
1767 - Jan Ciemniewski h. Prawdzic
Regent kancelarii1648 - Stanisław Gołęmbiowski
Sędzia różański1770 - Ignacy Łempicki
[8]Sędzia ziemski różański1712 - Strzemeczny (zmarł)
[8]1712 - Stanisław Nowodworski (13.11.)
[8]1775 - Jan Ciemniewski h. Prawdzic
Skarbnik1648 - Paweł Chełkowski
[4]1704 - Franciszek Chądzyński (zmarł)
[8]1704 - Leon Jan Glinka (3 kwietnia)
[8]1713 - Adam Gostkowski (zmarł)
[8]1713 - Zygmunt Godlewski (4 lutego)
[8]1717 - Jan Leon Glinka
[7]1755 - Jan Ciemniewski h. Prawdzic
Starosta1623 - Wojciech Wessel
1703 - Stanisław Wessel (zmarł)
[8]1703 - Paweł Przeradowski (26 listopada)
[8]1764 - Stanisław Maksymilian Kostka Młodzianowski
Stolnik1628 - Paweł Kazimierz Gzowski, . h. Grabie (do 1638)
[6]1648 - Jacek Michałowski
[4]1654 - Jacek Michałowski (do 1661)
1680 - Hieronim Petrykowski
1700 (ok.) - Sebastian Rościszewski
[6]1700 (ok.) - Józef Koścień, h. Jastrzębiec
[6]1700 (ok.) - Maciej Bystrzonowski
[6]1704 - Mikołaj Modryński
[3]1710 (ok.) - Tyburcy Żórawski
[6]1710 (ok.) - Michał Stanisław Karniewski
[6]1717 -
Michał Gazecki (Gazewski, Gazicki)
1720 - Józef Antoni Michałowski
1730 (ok.) - Dominik Bystrzonowski
[6]1733 - Wojciech Karski, s. Jana (do 1735)
1735 - Michał Szymon Karski, s. Wojciecha
1746 - Krzysztof Dzianott de Castellati
[6]1750 (ok.) - Józef Gąsecki
[6] (zapewne Gazecki, syn Michała)
1750 (ok.) - Jan Modryński
[6]1780 - Adam Filip Przeradowski
1781 - Benedykt Popiel
[2]1785 - Ignacy Karniewski
1785 (ok) Paweł Feliks Sobański
Wojski większy1648 - Marcin Mierzejewski
[4]1717 - Felicjan Karniewski
[7]1717 - Wojciech Karniewski
[7]1759 - Wojciech Kazimierz Chądzyński
Wójtostwo1770 - Stanisław Kostka Młodzianowski (ustąpienie)
[8]1770 - Ignacy Łempicki (29 kwietnia)
[8]Posłowie
1626 - Wojciech Wessel (sejm warszawski)
1632 - Wojciech Wessel (sejm konwokacyjny)
1699 - Wojciech Szygowski
[7]1756 - Michał Hieronim Krasiński
1758 - Michał Hieronim Krasiński
1760 - Michał Hieronim Krasiński
1764 - Kazimierz Krasiński
1768 - Wiktoryn Tadeusz Karniewski
Elektorzy królów polskich
1632 (Władysław IV Waza)
- Adam Glinka Janczewski h. Trzaska
1648 (Jan Kazimierz )
Kacper Wessel, Wojciech Wessel, Marcin Grabia, Florian Podolski, Jan Zbroch, Jacek Michałowski, Marcin Mierzejewski, Wojciech Przeczkowski, Paweł Chełkowski, Stanisław Gołęmbiowski (Gołębiowski), Jakub Strzemeszny Alexander Strzemeszny Wawrzynie Strzemeszny, Aleksander Zabielski, Balcer Paczkowski, Jan Siedlecki, Augustyn Nakielski, Jan Rolakowski, Wojciech Zaleski, Abraham Rostkowski, Wawrzyniec Grabia, Wojciech Karniewski, Jerzy Godlewski, Mikołaj Zygmunt Czapski, Krzysztof Sadowski, Stephan Zembrzuski, Jan Gołęmbiewski, Marcin Gołęmbiewski, Jan Żebrowski, Jerzy Sadowski, Sebastian Żebrowski, Jan Pogorzelski Jan Grabowski Alexander Potrkowski, Wojciech Żebrowski, Aleksander Szygowski, Wojciech Szygowski, Maciej Budzyński, Walenty Konarzewski, Krzysztof Gniewosz, Jan Choynowski, Jan Ochenkowski, Jan Ogonowski, Maciej Grabowski, Jan Bobiński, Jan Daniłowski, Jan Przeradowski, Jan Gidzinski, Jan Ponikiewski, Jan Korczakowski, Jakub Rogalski, Jakub Zaleski,Wojciech Długołęcki, Wojciech Ogonowski, Wojciech Daniecki, Wojciech Gołęmbiewski, Andrzej Modzelewski Andrzej Gerwatowski, Mateusz Rupiński, Grzegorz Gierwatowski, Tomasz Głażowski, Mikołaj Biedrzycki, Mikołaj Gostkowski, Walenty Ciskowski, Stephan Gucowski, Stanisław Dąbrowski, Walerjan Miluński, Maciej Gutowski, Wacław Jużycki, Tomasz Glinka, Wojciech Glinka, Paweł Rzechowski, Arnolf Suchcicki, Jakub Łempicki, Zygmunt Daniecki, Walenty Straniawski.
[4]1764 (Stanisław August Poniatowski)
- Wojciech Kazimierz Chądzyński
- Jan Ciemniewski h. Prawdzic
- Wiktoryn Tadeusz Karniewski
- Kazimierz Krasiński
- Michał Hieronim Krasiński
- Stanisław Maksymilian Kostka Młodzianowski
Bibliografia
[1] SGKP
[2] Wiki
[3] Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Augusta II Sasa 1697-1733 s. 118
[4] Acta interregni, Post mortem ... Vladislai IV, Warszawa 1648
[5] Mowa pogrzebowa na cześć Piotra Michałowskiego, Paryż 1856
[6] Bon.
[7] VL
[8] MK (sigillaty) - AGAD 4
[9] Duńczewski, Herbarz wielu domów...