Janiszek Andrzej

Janiszek Andrzej (1905– 1998), ppłk (cz. wojny), szef sztabu OW KB, znawca i popularyzator historii materialnej, twórca i wieloletni kustosz Muzeum Miar w Głównym Urzędzie Miar w Warszawie, rzeczoznawca Muzeum Techniki, kolekcjoner i pomnożyciel zbiorów.

urodził się 27 listopada w Dęblinie (osada Mierzwiączka) – wówczas w Iwanogrodzie. Był synem Sylwestra pracownika Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej i Marianny (Marii) z domu Pajurek. Po ukończeniu gimnazjum matematyczno - przyrodniczego we Włodzimierzu Wołyńskim podjął studia na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, które przerwał po II roku. Wychowany na wzorach patriotycznych, od wczesnych lat młodzieńczych (1919) był związany z ruchem harcerskim. Ambitny i pracowity, zdobywa w organizacji kolejne stopnie: instruktora, drużynowego, hufcowego, harcmistrza (w Równem, Łucku i Włodzimierzu Wołyńskim) oraz zastępcy komendanta chorągwi wołyńskiej. Ochotniczo zgłosił się do wojska w wojnie bolszewickiej 1920 r. Służbę wojskową odbył w 23 Pułku Piechoty we Włodzimierzu Wołyńskim. Pracę zawodową rozpoczął w 1928 r. w Lwowskim Okręgowym Urzędzie Miar, jako urzędnik legalizacyjny. Już pracując ukończył kurs legalizatorski (ogólnometrologiczny). Szybko opanował wiedzę, awansując na samodzielne stanowisko kierownika Miejscowego Urzędu Miar w Równem. Urząd przez niego prowadzony rychło osiągał najlepsze wyniki pracy, spośród innych, należących do Lwowskiego Okręgu Administracji Miar.
Nie przerywa pracy z młodzieżą, która oprócz działalności zawodowej, staje się jego drugą pasją. W 1932 r. ulega propozycji podjęcia kierowania Zakładem Wychowawczym dla Młodzieży "Ognisko" w Warszawie przy ul. Wolność 14, i w tym celu przenosi się do stolicy. Równocześnie kończy kurs dla kierowników zakładów wychowawczych przy Wolnej Wszechnicy Polskiej. Praca ta niestety nie daje mu satysfakcji finansowej. Postanawia więc uzyskać uprawnienia budowlane i podjąć się prowadzenia firmy budowlanej "Hilbia" (Białobrzeskiego). Zajęcie to godzi z pracą w "Ognisku", aż do końca sierpnia 1939 r.
Już 7 września znalazł się w Żyrzynie w woj. lubelskim i tam zetknął się z ruchem konspiracyjnym. W tym czasie bowiem, w rejon Puławy-Ułęż-Żyrzyn przybył kpt. inż. Witold Ignacy Orzechowski, z rozbitkami kilku batalionów piechoty zebranymi w okolicach Kowla, Włodzimierza Wołyńskiego, Uściługu i Hrubieszowa. Zaczął on tworzyć zgrupowanie partyzanckie, do którego dołączył także A. Janiszek, jako oficer operacyjny. Kontakty obydwu sięgały r. 1929, kiedy to Orzechowski w Kamieniu Koszyrskim koło Kowla zbudował nowoczesną piekarnię, której wyroby wysyłał nawet do Lwowa koleją, przesyłkami ekspresowymi. Stosowane tam wagi i odważniki legalizował w Miejscowym Urzędzie Miar w Równem, i stąd znajomość Janiszka z Orzechowskim.
Zgrupowanie Orzechowskiego podjęło współdziałanie z Samodzielną Grupą Operacyjną "Polesie" gen. bryg. Fr. Kleeberga operującą na tym obszarze. Początkowo brało ono udział w drobnych potyczkach na tyłach nieprzyjaciela, szerzyło zamieszanie wśród oddziałów niemieckich – niszcząc kolumny amunicyjne, potem uczestniczyło w organizacji dostaw żywności dla SGO. Akcje te trwały do 5 października 1939 r., tj. do kapitulacji grupy "Polesie" po bitwie pod Wolą Gułowską.
Tuż po klęsce wrześniowej, z polecenia gen. W. Sikorskiego zaczęto tworzyć w kraju organizacje wojskowe, związane politycznie z Centralnym Komitetem Organizacji Niepodległościowych (CKON). Jedną z nich była organizacja znana pod różnymi kryptonimami: Korpus Longinusów, OW Konsolidacja Obrońców Niepodległości – w skrócie OW KON (KLON), OW Kadra Bezpieczeństwa i OW KB Korpus Bezpieczeństwa. OW KLON aspirował do roli czynnika politycznego, nadrzędnego dla całej organizacji. Działał na podstawie pełnomocnictw gen. Wł. Sikorskiego, jako szefa rządu i naczelnego wodza WP. Już 9 września komendantem głównym został mianowany inż. Witold Orzechowski - "Generał Longinus", dobierając do składu grupy kadrowej OW jako swego współpracownika Andrzeja Janiszka - ps. "Andrzej", "Andy". Kapitulacja grupy "Polesie" staje się w istocie początkiem szerszej działalności OW, której inicjatorami w terenie była duża grupa oficerów i żołnierzy, wyprowadzonych przez Orzechowskiego z okrążenia z bronią w ręku. Zaprzysiężeni, stają się agitatorami i łącznikami terenowymi z kierownictwem organizacji. Organizacja posiadała dwa piony: cywilny (polityczny) i bojowy. W tym pierwszym powstała koncepcja utworzenia aparatu administracyjnego – jako ekspozytury Rządu RP na emigracji – która miała utworzyć Tymczasową Radę Stanu. Do zadań TRS miało należeć: powołanie rady wojennej, dowódcy Sił Zbrojnych, naczelnika Kadry Bezpieczeństwa, obywatelskiej rady gospodarczej – zrębów późniejszej Delegatury Rządu RP na Kraj, służby informacyjnej i sabotażowej. OW KLON była finansowana przez rząd emigracyjny w ramach działalności CKON-u (w okresie listopad 1939 - maj 1940, dotacje wynosiły ponad 15 mln. zł.).
A. Janiszek pracę konspiracyjną rozpoczyna 15 października 1939 r. i jak w pracy cywilnej angażuje się bez reszty w podziemną działalność OW. Początkowo wchodzi w skład osłony komendy głównej w Osmolicach pod Dęblinem, a po podzieleniu kraju na dwa okręgi, obejmuje kierownictwo okręgiem wschodnim, w skład którego wchodzą tereny na wschód od Wisły (okręg zachodni - ppłk. Edward Biernacki "Wilk"). Do jego zadań należą m.in.: sprawy kadrowe, planowanie operacyjne, organizacja dywersji i zaopatrzenia, uczestnictwo w tworzeniu obywatelskich rad gospodarczych, oraz organizowanie oddziałów zbrojnych na terenie Generalnej Guberni, na Wołyniu i Podolu. W tym celu docierał do środowisk podoficerów i oficerów byłych 23, 44 i 45 pułków piechoty i 27 pułku artylerii lekkiej, które później dały zalążek 27 Wołyńskiej Dywizji AK. Janiszek szybko awansuje na kolejne stopnie oficerskie i otrzymuje nominację na szefa Sztabu Głównego. Uczestniczył w organizacji udanych akcji sabotażowych na kolei i w zakładach przemysłowych na obszarze: Warszawa-Radom-Dęblin-Lublin-Chełm oraz w różnych formach pomocy ludności żydowskiej. Do jednych z większych akcji OW należy wykradzenie ze sztabu niemieckiego Frontu Wschodniego planów uderzenia na Francję (kpt. W. Bobrowski i por. W. Kowalewski), które choć w porę dotarły do Paryża, tu niestety zostały zbagatelizowane.
Od początku swego istnienia OW KLON była przeciwna połączeniu się z ZWZ, ze względów ideowych. Wiosną 1940 r. jednak następuje zbliżenie stanowisk. Na kolejnym spotkaniu przedstawicieli obydwu organizacji, które odbyło się 12 maja 1940 r. w mieszkaniu płk. Jana Lewandowskiego przy ul. Kruczej 1 w Warszawie, gestapo organizuje "kocioł" i aresztuje "Longinusa" oraz siedmiu innych uczestników zebrania, w tym właściciela lokalu. Powoduje to czasowy impas w działalności organizacji. W zaistniałej sytuacji "Andrzej" przejmuje kierownictwo OW jako zastępca Komendanta Głównego i w obawie dekonspiracji przenosi siedzibę Sztabu Głównego z Osmolic (pod Dęblinem) i z Lublina do Warszawy. W maju 1941 r. A. Janiszek zostaje także aresztowany, a komendę aż do powrotu Orzechowskiego z więzienia, tj. do 17 maja 1941 r., sprawuje ppłk E. Biernacki ("Wilk"). Po około 7 miesiącach pobytu na Pawiaku, w październiku 1941 r. "Andrzej" wychodzi na wolność i natychmiast wraca do organizacji. W międzyczasie wychodzi także z więzienia "Longinus" lecz częściowo usuwa się z dalszej działalności, mianując Komendantem Głównym płk Romualda Kabulskiego - "Viktora" (szef sztabu ppłk Mieczysław Kamiński - "Miecz"). Po rozwiązaniu CKON-u poświęca się pracy nad rozwojem rad gospodarczych i współpracy z innymi organizacjami konspiracyjnymi. Tymczasem jednak w wiosną 1942 r. Niemcy znów wpadają na trop organizacji. 6 maja, wraz z czterema członkami sztabu (Henryk Wojciechowski, Aleksander Sosiński, Stanisław Sikorski, Julia Rodzik) Niemcy aresztują Janiszka i osadzają go w ścisłej izolacji na Pawiaku. Jak sam pisze " Już przy sprawdzaniu personaliów wszyscy zostali tak pobici, że nie mogli się wzajemnie poznać". Wciągu maja i czerwca był 42 razy przesłuchiwany w al. Szucha. Parokrotnie, po powrocie z przesłuchań na Pawiak, wynoszono go nieprzytomnego z samochodu. Rana oczodołu, którą wówczas odniósł stała się powodem trwałego kalectwa. Mimo tak brutalnych tortur "Andrzej" nie wydał towarzyszy.
17 czerwca tr., pod przybranym nazwiskiem Witold Orpisz, gestapo aresztuje po raz drugi "Longinusa". Mimo wyrafinowanych metod śledczych, w tym konfrontacji "Longinusa" z "Andrzejem", ten pierwszy nie zostaje rozpoznany. Wg zdecydowanych twierdzeń "Andzeja", że Witold Orpisz nie jest mu znany, a poszukiwany W. Orzechowski zginął w 1941 r. nad Bugiem, w czasie przekazywania sowietom grup żydowskich, Niemcy zaniechali dalszych konfrontacji.
Tymczasem OW KLON w lipcu 1942 r. podporządkowała się AK i działała dalej mimo aresztowań i represji. Stopniowo następuje konsolidacja OW i pod nową nazwą, już jako KB Kadra Bezpieczeństwa, jej oddziały zbrojne występują w powstaniu warszawskim. Jednakże w lipcu 1944 r. część oddziałów OW uznała zwierzchnictwo KRN.
Niemcy przetrzymują Janiszka na Pawiaku blisko 10 miesięcy, po czym 17 stycznia 1943 r. wywożą go do obozu koncentracyjnego na Majdanku (nr oboz. 3304). Ten sam los spotyka W. Orpisza (Orzechowskiego). W obozie przypadkowo spotykają jeszcze dwóch członków OW (Aleksander Sosiński i Kazimierz Zieliński). W nowych warunkach "Andrzej" i "Longinus" organizują działalność obozowego ruchu oporu. Zaczyna funkcjonować konspiracyjna siatka łączności z resztą organizacji, której sprawność należy zawdzięczać przebywającym na wolności członkom organizacji, w szczególności ppłk. Biernackiemu. On właśnie organizował sieć kontaktów przez cywilnych pracowników obozu, którzy przychodząc codziennie do pracy przemycali dla chorych więźniów lekarstwa i zastrzyki, grypsy, żywność oraz najświeższe informacje z frontu. Tą drogą trwała też wymiana wiadomości i instrukcji sztabowych, m.in. wiadomość o awansie "Andrzeja" na stopień podpułkownika. Wszystko to wpływało na stan psychiczny więźniów jak i na organizowanie im konkretnej pomocy.
Tymczasem nadchodzi 1944 r. i Armia Czerwona zajmuje dawne, wschodnie tereny Rzeczpospolitej. W lipcu tego roku Niemcy zaczynają ewakuować obóz na Majdanku do Oświęcimia. Ostatni pieszy transport więźniów, w którym znajdują się ppłk Janiszek i "Longinus", wyrusza 22 lipca. Po morderczym marszu wśród ulewnego deszczu, 23 lipca kolumna dociera na postój do cegielni w Kraśniku. Dzięki zorganizowanej przez miejscową ludność akcji uwolnienia więźniów, dochodzi do udanej ucieczki 26 osób. Grupa osób cywilnych wchodzi na teren pod pozorem przekazania paczek żywnościowych więźniom. Tu, wykorzystując nieuwagę Niemców i wkradające się już w ich szeregi rozprzężenie, pewna grupa więźniów miesza się w tłum przybyłych z zewnątrz i opuszcza obóz w cywilnych ubraniach. Jest wśród nich i "Andrzej". Dzięki pomocy miejscowej ludności ukrywa się przez pewien czas pod Kraśnikiem, pracując jako nauczyciel.
A. Janiszek z początkiem 1946 r. przybywa do Łodzi, gdzie dostaje zatrudnienie w Głównym Urzędzie Likwidacyjnym, jako kierownik referatu. W 1947 r., na apel dyr. Rauszera o powrót do służby dawnych pracowników, podejmuje pracę w Głównym Urzędzie Miar. Rozpoczyna od stanowiska radcy, kierownika referatu personalnego w tymczasowej siedzibie GUM w Bytomiu. W kraju zaczyna się okres represji stalinowskich w stosunku do osób związanych z podziemiem politycznym. Wiadome jest, że Janiszek, jako działacz byłej agendy rządu emigracyjnego w kraju, nie może zajmować stanowiska kierownika kadr w urzędzie państwowym. W 1948 r. zostaje przeniesiony do pracy w nadzorze odbudowy gmachu Urzędu przy ul. Elektoralnej 2 i budynków mieszkalnych: Elektoralna 4/6 i Orla 2/4 w Warszawie. Przez pewien czas zajmuje się administracją tych domów. Jest poddawany inwigilacji, lecz jako osoba związana z obozem Sikorskiego i więzień obozów koncentracyjnych na ogół cieszy się tolerancją i pobłażliwością władz. Swą przynależność do KB Kadry Bezpieczeństwa, udział w ruchu oporu i stopień wojskowy podpułkownika ujawnia w środowisku pracy jednak dopiero w 1979 r.
Janiszek w 1952 r. zostaje przeniesiony do pracy przy organizacji Muzeum Miar w Głównym Urzędzie Miar. Odtąd z Muzeum Miar już na zawsze wiąże swe życie, prowadząc je do 1994 r. jako kierownik, kustosz, konsultant i rzeczoznawca. Odkrył w sobie nową pasję życia: zbieractwo historyczne i dokumentalistykę. Zabezpieczał, przywracał funkcjonalność i wygląd zewnętrzny, często wydobytym z ruin zabytkowym eksponatom miar i narzędzi mierniczych, stosowanym dawniej na ziemiach polskich. Gromadził dla Muzeum unikatowe zabytki, jeżdżąc po całym kraju, wymieniając zasoby z innymi muzeami i kolekcjonerami prywatnymi. Był niezwykle oddanym sprawie opiekunem i pomnożycielem zasobów muzealnych. Zgromadził około 3 tys. eksponatów, do których opracował szczegółowe charakterystyki techniczne, poprzedzone badaniami historycznymi. Zabiegał o pomieszczenia dla swych kolekcji, organizował wystawy czasowe, udzielał wywiadów prasowych i telewizyjnych. Z jego wiedzy korzystali studenci, wycieczki krajowe i zagraniczne, autorzy opracowań naukowych i scenarzyści filmów edukacyjnych. Tą formą działalności wnosił niewymierny wkład w krzewienie kultury materialnej wśród społeczeństwa, przyczyniał się do podnoszenia poziomu edukacji politechnicznej młodego pokolenia. Cieszył się opinią najwyższego autorytetu w dziedzinie zabytków miar i narzędzi pomiarowych oraz historii miar w ogóle. Był rzeczoznawcą i opiniodawcą Muzeum Techniki w Warszawie, autorem ponad 70 publikacji o charakterze analitycznym, syntetycznym i popularnonaukowym. Do najważniejszych jego prac publicystycznych należą: "Dzieje miar w Polsce" (wspólnie z N. Sobczakiem). PKNMiJ Warszawa 1979; Dawne miary na Dolnym Śląsku. Techn. i Nauka Wrocław 1975; Zarys dziejów metrologii polskiej. Techn. i Nauka nr 58, 1988; O pomiarach długości w Polsce. Muz. Techn. Warszawa 1988; Twórcy polskiego miernictwa elektrycznego. PAK nr 2, 1985; Polska i dzieje miar. Problemy nr 3, 1974; Jubileusz 150-lecia miar metrycznych w Polsce. Biul. Inf. CUJiM nr 6, 1969; W 150-lecie miar nowopolskich. Biul. Inf. nr 1-2 1970; 50-lecie terenowej administracji miar (przegląd historyczny). Prob. Jak. nr 2-3, 1970 i in. Wielką zasługą A. Janiszka było opublikowanie około pięćdziesięciu biogramów w ramach cyklu Polscy metrolodzy. Zasłużeni pracownicy administracji miar – drukowanych w PAK-u i Normalizacji w latach 1980-86. Prowadził na bieżąco kronikę Głównego Urzędu Miar, ilustrowaną setkami fotogramów, jego autorstwa. Dzięki Jego osobistemu zaangażowaniu i niezłomnej odwadze, udało się ocalić od zapomnienia wiele dat i faktów oraz zachować znaczną liczbę cennych eksponatów o unikalnej wartości historycznej, np.: korzec warszawski (1818), jedne z pierwszych liczniki energii elektrycznej (z końca XIX w.), odważniki wg miar nowopolskich.
Pracę zawodową łączył z działalnością społeczną. Już w 1945 r. tworzy Związek Jedwabnictwa Naturalnego, a do 1948 r. jest jego prezesem. Jest wieloletnim członkiem Związku Byłych Więźniów Politycznych ZBOWiD a do 1979 r. wiceprezesem Klubu "Majdanek". W tym samym czasie działa jako członek Zarządu Głównego Towarzystwa Opieki nad Majdankiem, będąc do 1947 r. wiceprezesem Oddziału Warszawskiego. W 1975 r. włącza się w działalność Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej. Był wieloletnim członkiem Polskiego Towarzystwa Historii Techniki, a także wiceprezesem (1958 -1979) Klubu Miłośników Dawnych Militariów Polskich. W ramach tej działalności zajmuje się historią produkcji pistoletu automatycznego "Błyskawica". W 1981 r. wchodzi w skład Ogólnopolskiego Komitetu Obchodów 100-rocznicy Urodzin Generała Władysława Sikorskiego i sprowadzenia Jego prochów do kraju.
Za działalność niepodległościową, zawodową i społeczną otrzymał wiele odznaczeń i medali: Krzyż Walecznych (1939), Krzyż Kawalerski Polonia Restituta(1959), Krzyż Oficerski Polonia Restituta (1994) oraz Medal Zwycięstwa i Wolności (1946). Szczycił się wieloma odznaczeniami honorowymi, wśród których były: Medal Wojska Polskiego (1948), Medal 1000-lecia Polski (1966), Medal Grunwaldu (1974), Odznaka Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej (1972), Honorowa Odznaka "Zasłużonego dla Lubelszczyzny" (1975), Złota Odznaką za Zasługi dla Warszawy (1977), Odznaka Zasłużonego Działacza Kultury (1976), Odznaka Zasłużonego Pracownika Państwowego (1978), Złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej (1980), Medal Edukacji Narodowej (1980), Krzyż Partyzancki (1983), Krzyż Oświęcimski (1986).
Andrzej Janiszek zmarł dnia 15 sierpnia i został pochowany na Cmentarzu Komunalnym (d. Wojskowym) w Warszawie, kwatera KB Kadry Bezpieczeństwa (B-28). Pośmiertnie awansowany do stopnia płk WP.
Miał sześcioro rodzeństwa, trzech braci: Wacława, Mariana i Kazimierza - dwaj ostatni byli zatrudnieni w Głównym Urzędzie Morskim w Gdyni i trzy siostry: Stefanię, kierowniczkę Szkoły Rolniczej, Genowefę i Helenę. Był dwukrotnie żonaty: z Wincentyną Szefler (ur. 1906) – ślub w 1928 r. i w 1949 r. z Bolesławą Gałązką (ur. 1914), ppor. AK, więźniarką obozów koncentracyjnych, którą poznał na Pawiaku.
Z drugiego związku małżeństwo miało dwie córki: Grażynę, zmężną Płoszajską, mgr inż. – dyplomantkę Wydz. Inż. Lądowej PW i absolwentkę PAT w Krakowie oraz Danutę zamężną Jaworską – art. plastyka, zamieszkałą na stałe w Szwecji.

Bibliografia:
1.Teka akt personalnych "A. Janiszek". GUM.
2. Archiwum OW-Kadry Bezpieczeństwa pn. "Longinus" - zdeponowane w Muz. Miar GUM.
3. Barański A.: Andrzej Janiszek – nestor Głównego Urzędu Miar. Metr. i Prob. Nr 1, 1994.
4. Mikoszewski J.: Wspomnienie o Andrzeju Janiszku. Metr. i Prob. nr 3, 1998.
5. PSB: z. 73/1972, ss. 206-207; z.101/1979, ss. 298-299 i z. 107/1980, ss. 708-709.
6. Bednarczyk T.: Skąd i dlaczego KB? Po prostu 1956, nr 52/53, s. 10.
7. Bednarczyk T.: Jak to było z OW-KB. Tyg. Demokr. 1989 nr 44, s. 20-23.
8. Bajon H.: Udział KB w powstaniu warszawskim. Prawo i Życie, cz . I, II i III. nr 14, ss. 4-5: nr 15, s. 7, i nr 16, s.7.
9. Kirchmajer J.: Gdy zawodzi pamięć – przypominają dokumenty. Po prostu 1957, nr 2 s. 7.
10. Jeszcze o KB. Szaniec 1944 (Warszawa 4 września 1944), nr 31, s. 2.
11. Korzewnikjanc A.: W sprawie OW-KB. Wojsk. Przegl. Hist. 1984 R29 nr 3, s. 349-351
12. Szumański R.: 1 Batalion szturmowy KB "Nałęcz" w powstaniu warszawskim. Wojsk. Przegl. Hist. 1986, nr 2, s. 76-96.
13. N.N: Pomoc zaznaczona krwią (omówienie książki T. Bednarczyka nt. pomocy Żydom). Żołn. Woln. nr 1986, s. 4.
14. Bednarczyk T. Obowiązek silniejszy od śmierci. KAW, W-wa, 1982.
15. Nekrologi: Gaz. Wyb. 22-23.081998; Ż.W. 22-23.08. 1998; Życie 20.08.1998.
16. Wspomnienia osobiste Autora o A. Janiszku z pracy w Głównym Urzędzie Miar. Muz. Miar GUM
17. Ustne informacje córki p. Grażyny Płoszajskiej.

Copyright by A. Barański