Jezno, na Litwie
pow. trocki, nad jez. t. n., pod 54°36' szerok. geogr. i 41*51' dług. wschód., o 103 i pół w. ku zach. od Wilna, o 59 w. od Trok, w 3 okr. adm., posiada zarząd gminy włość, szkółkę wiejską, murowany paraf, kościół katol. św. Michała Arch., st. poczt. Liczy 892 mk. R. 1866 było 553 mk., w tern 375 kat., 170 izr.. 5 makom., 3 prawosł. Gmina włościańska Jezno dzieli się na 10 wiejskich okręgów, posiada 104 wsie, 708 dm., w których 10691 mk.; paraf, zaś liatol. klasy 4, dek. mareckiego, posiada kaplicę w Jezno na cmentarzu i 4728 wiernych (1879). Jezno było niegdyś królewszczyzną, którą otrzymał na wieczność ks. na Hołowczynie herbu Łabędź, sekretarz i powiernik królowej Heleny, żony Aleksandra króla. Ostatni potomek tego rodu, księżniczka Hołowczyńska wyszła za Paca i wniosła w ten dom Hołowczyn w Mohilewszczyźnie i Jezno. Od czasu, kiedy Antoni Pac, pisarz w. ks. litew., wzniósł tu pałac, imponujący ogromem i przepychem w wewnętrznem urządzeniu, a darzący język nasz powszechnie znanem na Litwie przysłowiem: „Wart Pac pałaca, a pałac Paca", Jezno. stało się rezydencyą tej możnej niegdyś rodziny. Była- tu świątynia wyznania helweckiego (Łukaszewicz, Dzieje wyznania helweckiego t. 2, str. 20), którą Stefan Pac, podkanclerzy w. ks. litew., przerobił na kościół katolicki w r. 1634. Syn jego, Krzysztof, kanclerz wielki litew., dokończył pracy, a w r. 1770 Antoni Pac kościół ten freskami przyozdobił i powiększył o całe prezbiteryum. W czasie kościuszkowskiego powstania świątynia ta znacznie ucierpiała z powodu rabunku. Ostatni z Paców, Ludwik, jenerał wojsk polsk., zmarły na wygnaniu w Smyrnie, z powodu długów, odziedziczonych po ojcu, obok powiększających takowe nieszczęść krajowych, ofiar i rabunków, zmuszony był oddać prawie wszystkie swe dobra litewskie na eksdywizyą. Hołowczyn i Jezno nabyli Pęczkowscy. Wkrótce atoli, bo w r. 1834, także drogą eksdywizyi, Jezno przeszło od tych ostatnich na własność 3-ch ich kredytorów. Pożar w r. 1837 zniszczył znaczną część sławnego pacowskiego gmachu. Reszty zniszczenia dopełnili urzędnicy obu eksdywizyj, którzy tu plądrowali przez lat 10. Dziś Jezno, należy do Ignacego Kwinty (Baliński, Staroż. Polska, tom 3; Syrokomla, Wycieczki po Litwie 1.1; S. Morawski, Od Merecza do Kowna w Tece wileńsk, nr. 6). R. 1850 dobra Jezno. składały się z mka, 4 wsi, 5 folw. Właścicielami byli: Kamińska 1860 dzies., Żaba 932 dzies., Suszycki 138 dzies., Matuszewicz 96, Oharewicz 83, Sulistrowski (? dzies.). J. W. SGKP
JEZNO – Jieznas, miasto w okręgu kowieńskim, koło Pren. W 1633 roku Jezno przeszło w ręce Paców (Stefana Paca, zm. 1640) , którzy urządzili tu swoją główną rezydencję. Wspaniały pałac zbudował Antoni Michał Pac (zm. 1774), stronnik króla Augusta III, od którego otrzymał Order Orła Białego, którym król osobiście go odznaczył w Warszawie 28 VIII 1757 roku, oraz elektorem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pałac, wzniesiony według projektu polskiego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza, miał tyle okien ile dni w roku, pokoi – ile tygodni i sal – ile miesięcy. Wnętrze pałacu było z przepychem urządzone i stąd znane jest po dziś dzień powiedzenie polskie: „Wart Pac pałaca, a pałac Paca”. Pałac stracili Pacowie już w 1835 roku; rozszabrowany przez urzędników rosyjskich i bez należnej opieki spłonął w 1837 roku; do czasów współczesnych zachowała się jedynie część jednego ze skrzydeł. W XVI w. został tu założony zbór kalwiński, który w 1634 roku Krzysztof Pac przebudował na kościół katolicki, a który w latach 1768-72 rozbudował w stylu barokowym Antoni Pac. We wnętrzu bogata polichromia i rokokowe wyposażenie. W podziemiach krypta z grobami Paców. W 1912 roku do parafii tutejszej należało 3766 Litwinów i 1193 Polaków. http://www.kworum.com.pl/
Jezno nad jeziorem tejże nazwy, o 59 w. od Trok, własność niegdyś ks. Hołowczyńskich" później Paców, z których Antoni, pisarz W. K. Lit, wzniósł tu .pa¬łac, imponujący ogromem i przepychem w urządzeniu, skąd też powstało przysłowie: „Wart pałac Paca, a Pac paląca". Dziś w ruinie. Kościół z r. 1643. Źródło: E.Maliszewski. Przewodnik po Guberni Wileńskiej 1919
