1 Pułk Artylerii Górskiej (1919-1920)

Został on powołany rozkazem 25.1.1919 roku. Na dowódcę wyznaczono kapitana Henryka Trzosa. Do marca budowa powstała powoli z powodu małej ilości ludzi koni. Dopiero sytuacja uległa zmianie po przydzieleniu pewnej ilości oficerów i szeregowych a także dział austriackich kaliber 75 mm. Dnia 12. maja 1919 roku dowództwo pułku obejmuje pułkownik Franciszek hr. Meraviglja Crivelli, oddając w dniu 12 marca 1920 po roku pracy częściowo zorganizowany pułk majorowi Rudolfowi Lemmemu. Wobec braku pomieszczeń pułk przeszedł na formowanie do Nowego Sącza.

Do maja powstały w ramach I dywizjionu
1 bateria - dow. Kazimierz Stefczyk
2 bateria - dow. Tadeusz Stefczyk
3 bateria - dow. Jan Mangold (nieco później)
Przy powstawaniu pomagali też kpt. Adam Zając i podch. Tadeusz Metz

W czerwcu rozpoczyna się tworzyć II dywizjon pod dow. kpt Karola Janeczka
4 bateria - dow. kpt. Adam Zając
5 bateria - dow. por. Tytus Sobota. (Bateria była sformowana w 7.1920 powtórnie po rozbiciu jej)
6 bateria - dow. por. Stefan Jaśkiewicz
Staranne szkolenie II Dywizjonu trwa do stycznia 1920 kiedy dowództwo przejmuje ktp. Karol Steur.

W maju 1920 sformowano też III dywizjon (7 i 8 bateria). Szybko został jednak rozwiązany (12.sierpnia) i ponownie zawiązany dopiero w 1921 r. stając się jednak zaczątkiem 2 Pułku Artylerii Górskiej.

12 lipca pułk został przemianowany na 1 Pułk Artylerii Górskiej z wyznaczonym miejscem postoju w Nowym Targu. Z braku miejsca jednak zakwaterowano go:
1-bat - Szaflary
2-bat - Biały Dunajec
3-bat - Ludzimierz

W grudniu 1919 pułk został wyposażony w haubice austriackie, wzór 16.10 cm.

Dnia 2 marca 1920 roku 1-a baterja pod dowództwem porucznika Kazimierza Stefczyka wyruszyła na front litewsko-białoru- ski, skierowana transportem kolejowym do Łunińca, z przeznaczeniem wywagonowania na stacji kolejowej Kocury. Po natychmiastowem wywagonowaniu rozpoczęła baterja w myśl rozkazu 9-ej dywizji piechoty długi marsz do Kalenkowicz i Domanowicz z przydziałem do 2-ej brygady jazdy. Powtórnie baterja zostaje zawagonowana w Ostaniewiczach i przybywa dnia 11 marca 1920 roku do miejscowości Szaciłki nad Berezyną. W parę godzin potem baterja zajęła stanowisko około 2 kilometry na wschód od Szaciłek z kierunkiem strzału na Berezynę i na miejscowości Wasiljewicze i Zabrodzie, obsadzone przez nieprzyjaciela. Baterja stale bierze udział wraz z 15-ym pułkiem piechoty i 2-im pułkiem strzelców wielkopolskich w odpieraniu uporczywych przeciwnatarć na Jakimowską-Słobodę i Szaciłki. W jednem przeciwnatarciu udało się przeciwnikowi zająć Jakimowską Słobodę i Szaciłki. Baterja zmuszona do wycofania się w nocy za Szaciłki, nawiązuje łączność z 5-ym pułkiem strzelców wielkopolskich. Rozpoczęte natarcie Poznańczyków na utracone stanowiska zmusiło przeciwnika do opuszczenia Szaciłek i do odwrotu na Jakimowską Słobodę, gdzie przeciwnik silnie usadowił się na wzgórzu przed wsią, zdecydowany na zaciekły opór i walkę. Spalony bowiem most na Berezynie, bagna i moczary za nim stworzyły dlań położenie prawie bez wyjścia. Rozpoczął się zaciekły bój, trwający prawie 12 godzin. Baterja, ustawiona w okolicy Szaciłek, otworzyła gwałtowny ogień, zamykając nieprzyjacielowi drogę do odwrotu. Dzielna piechota wielkopolska ruszyła do ataku, zdobyła dawne pozycje, biorąc do niewoli kilkuset jeńców i kilkadziesiąt karabinów maszynowych.

Podczas tych walk baterja zniszczyła celnym ogniem jedno działo przeciwnika (wiadomości od jeńców). Jednego dnia podczas ostrzeliwania Wasilewicz pękła w baterji jedna lufa armatnia, wskutek czego ponieśli śmierć celowniczy, bombardjer Frydman i kanonier Juga, 2 kanonierów zostało ciężko rannych. Niedługo potem pękła druga lufa, nie raniąc na szczęście nikogo; w pozostałych zaś działach psuły się oporopowrotniki. Z tego powodu baterja odeszła do miejscowości Prudok celem naprawy dział, po uskutecznieniu czego, bierze udział w dalszych walkach w okolicy Szaciłek do dnia 20 kwietnia, poczem odchodzi na południe, celem współdziałania w wyprawie na Ukrainę. Walki nad Berezyną wymagały często od baterji prawdziwego wyrobienia żołnierskiego, dzielnego zachowania i ciągłej czujności. Czynny udział w licznych przeciwnatarciach kładł na nią obowiązek wykonywania wytężonej pracy; stosunkowo niedługo wprawieni w boje kanonierzy tej baterji, nie powstydziliby się przed doświadczonym, starym żołnierzem. Dnia 17 marca 1920 roku w jednem z przeciwnatarć na Jakimowską Słobodę odznaczył się Andrzej Jędrzejczak śmiałem przeprowadzeniem linji telefonicznej w ogniu nieprzyjacielskiej piechoty i mimo odniesionej rany ułatwił swemu dowódcy baterji szybkie otwarcie ognia, wskutek czego przyczynił się do odniesionego zwycięstwa. Za to został kapral Jędrzejczak nagrodzony srebrnym krzyżem „virtuti militari" V klasy.

Z chwilą odejścia baterji na Ukrainę dowódca 9-ej dywizji piechoty wydaje rozkaz pochwalny z dnia 20 kwietnia 1920 roku:

[cen]„Baterji 1-ej i jej dzielnemu dowódcy, porucznikowi Stefczykowi Kazimierzowi wyrażam w momencie definitywnego odejścia tej baterji do innej grapy, w imieniu służby narodowej szczere uznanie żołnierskie za jej dobrą, prawdziwie żołnierską służbę podczas walk o Jakimowską- Słobodę.
Pułkownik i dowódca dywizji (—) Sikorski".

W wyprawie na Ukrainę, która była nakazana na 25 kwietnia 1920 roku, biorą udział w składzie grupyr pułkownika Rybaka najpierw 1-a, potem 2-a baterje i dowództwo I dywizjonu, mając za zadanie współdziałanie z I brygadą piechoty podhalańskiej (1-y i 2-i pułki strzelców podhalańskich) oraz 41-ym pułkiem piechoty. Skoncentrowana około Jelska, grupa pułkownika Rybaka miała uderzyć na jednostki 12-ej armji sowieckiej w kierunku na Owrucz, Malin i Kijów. Dnia 24 kwietnia wyrusza 1-a ba- terja z III bataljonem 41-go pułku piechoty na Owrucz, by współdziałać z 7-ą brygadą jazdy (działającą na lewem skrzydle) w zajęciu Malina, miejscowości i stacji, leżącej na linji kolejowej Sarny-Kijów. Po uciążliwym marszu bagnistemi drogami baterja z III bataljonein 41-go pułku piechoty dociera do Owrucza, który po krótkiej walce zostaje zdobyty. Baterja wraz z tym bataljo- liem maszeruje na Malin i połączywszy się z 2-im pułkiem strzelców podhalańskich, idącym na prawem skrzydle pułkownika Rybaka dochodzi do Czopowicz tuż pod Malinem. Dnia 27 kwietnia Malin został zajęty. Przeciwnik po odrzuceniu 7-ej brygady jazdy, która odcięła Sowietom odwrót na Kijów, cofa się, celem przygotowania obrony pod Kijowem. W walkach o Czopowicze i Malin bardzo czynny udział bierze 2-a baterja 1-go pułku arty- lerji górskiej pod dowództwem porucznika Barańskiego, który w bojach tych okazał niejednokrotnie wielką wartość, jako dowódca baterji, odwagą swą przyczynił się wielce do osiągnięcia zwycięstwa i skutecznym ogniem swojej baterji udaremnił zamiary przeciwnika. Walki o Malin mają przebieg zmienny. W ciągu jednego dnia udaje się utrzymać Malin w rękach polskich. Baterja 1-a, poruszająca się z III bataljonem 41-go pułku i baterja 2-a z 2-im pułkiem strzelców podhalańskich łączą się z dowództwem I dywizjonu w Makalewiezach, które będąc na prawem skrzydle grupy pułkownika Rybaka zdąża w kierunku na Malin. Baterja 2-a zaraz po opuszczeniu Czopowicz dostała się w silny ogień sowieckiego pociągu pancernego, który, podjeżdżając od Malina, ostrzeliwał drogę Czopowicze-Malin. Baterja po zajęciu stanowiska celnym swym ogniem zmusiła pociąg pancerny do odwrotu i przyczyniła się do otworzenia drogi w dalszym marszu. Następnie zostaje wydzielony z tej baterji jeden pluton do przedniej straży 2-go pułku strzelców podhalańskich i otrzymuje zadanie zwalczania nieprzyjacielskich pociągów pancernych ogniem wzdłuż toru. Jednakże do strzału nie przychodzi, ponieważ pancerka sowiecka ukrywa się w Malmie. Przed samem wejściem do Malina oba plutony baterji łączą się razem, zajmują stanowisko obok drogi na Malin i ostrzeliwują fabrykę papieru w Malinie, obsadzoną przez nieprzyjaciela. Wkrótce Rosjanie fabrykę opuszczają, wycofując się pod ogniem baterji drogą ku stacji kolejowej Malin. Na wiadomość o znajdujących sią na stacji Malin pancerkach sowieckich i licznym taborze kolejowym, baterja po zajęciu stanowiska ostrzełiwuje stację kolejową i jej zabudowania, niszcząc do tego stopnia tor kolejowy, że znajdujące się pociągi z żywnością i amunicją nie zdołały umknąć i dostały się w ręce wojsk polskich. Działa 2-ej baterji strzelały niezwykle celnie i skutecznie. Ślady tego ognia można było oglądać na stacji kolejowej Malin, gdzie leżało kilku zabitych żołnierzy sowieckich, a zgrozą przejmowały szczątki rozbitych wagonów. Złączony I dywizjon w Makalewiczach maszeruje dalej z I brygadą piechoty podhalańskiej, celem przekroczenia rzeki Irpień. Z chwilą przejścia I brygady podhalańskiej przez Irpień, grupa pułkownika Rybaka otrzymała dnia 6 maja rozkaz uderzenia na Kijów, na który dośrodkowo nacierają dywizje 3-ej armji polskiej. Baterja 2-a maszeruje z II bataljonem 2-go pułku strzelców podhalańskich na Jabłonkę, oddaloną około 30 kilometrów od Kijowa, 1-a zaś baterja z 41-ym pułkiem piechoty na Mostyszcze. Wojska sowieckie opuszczają 7 maja 1920 roku miasto Kijów i cofają się na lewy brzeg Dniepru.

Po wejściu do Kijowa obie baterje górskie łącznie z 2-im pułkiem podhalańskim obsadzają prawy brzeg rzeki Dniepru, tworząc obronę miasta od strony rzeki.

W tym czasie baterja 5-a, zawagonowana 25 kwietnia 1920 roku w Suchej pod dowództwem porucznika Jana Mangolda, po wywagonowaniu w Rudaja marszem podróżnym dołącza się do I dywizjonu w Kijowie dnia 8 maja. Baterja ta została później przemianowana na 5-ą baterję 1-go pułku artylerji górskiej

Wkrótce po zajęciu Kijowa i sforsowaniu rzeki Dniepr, zostało zorganizowane przedmoście kijow"skie. Obsadę tworzyła grupa pułkownika Rybaka, a w niej 1-a brygada piechoty podhalańskiej (1-y i 2-i pułki strzelców podhalańskich) i I dywizjon artylerji górskiej. Dnia 12 maja 1-y pułk strzelców podhalańskich z przydzieloną do siebie 5-ą baterją maszeruje do Nikolskie, 2-i pułk strzelców podhalańskich z 1-ą i 2-ą baterjami — do Dar- nicy. Baterje zajmują następujące stanowiska: 2-a baterja na południowym skraju wsi Bortnicze, 1-a — na skraju lasu koło Troscjańca, 5-a — między Puchówką a Roszówką, dowództwo I dywizjonu — w Darnicy. Kierunek strzału baterji — na miej' scowości położone na wschód, jak Aleksandrówka, Boryspol, Martusówka. Dnia 15 maja około godziny 5 nieprzyjaciel zaatakował północny odcinek, a mianowicie III bataljon 1-go pułku strzelców podhalańskich na jego lewem skrzydle. Bataljon musiał się wycofać i obsadził skraj lasu na południe od Roszówki. Tymczasem przeciwnik coraz silniej nacierał na całym odcinku bataljonu i na lewe skrzydło 41-go pułku piechoty. Baterja podczas natarcia przeciwnika skierowała silny ogień na wieś Roszówkę i na drogę na zachód od tej miejscowości, którą obsadził przeciwnik. Przez ciągły ogień 5-a baterja wystrzelała swą amunicję do godziny 14 minut 30. Wówczas nieprzyjaciel zdołał zepchnąć prawe skrzydło bataljonu i wdarł się w las.

Baterja musiała cofnąć się za pozycje, obsadzone poprzednio przez III bataljon 1-go pułku strzelców- podhalańskich, od wsi Pohoreby wzdłuż bagien, ciągnących się na północ od tych miejscowości. Baterja, wstrzymując energicznie posuwającego się przeciwnika, wystrzelała w tej walce 388 pocisków. Zajmując nowe stanowisko, baterja otrzymała większą ilość pocisków i wkrótce przystąpiła do otwarcia silnego ognia. Bataljon, wspierany przez baterję, odrzuca przeciwnika w kierunku na Roszówkę i uzyskuje dawne stanowisko, a baterja wraca na swoje stare stanowisko. Baterja za udział w tym boju otrzymła pochwałę od dowódcy I brygady podhalańskiej:

W dniu 15 maja stał III bataljon 1-go pułku strzelców podhalańskich i 5-a baterja 1-go pułku artylerji górskiej od wczesnego rana do godziny 17-ej w walce z przeważającemi silami uieprzyjacielskieini. Obydwa te oddziały przeszły w tym dniu pierwszą bitwę, z której bolszewicy z wielkiemi stratami wycofali sic. nie uzyskawszy ani piędzi ziemi z przedmościa. Niefortunny fakt, zabrakło amunicji — wystrzelanej przedwcześnie — spowodował niepotrzebne wycofanie oddziału 3 łinji, co wywarło wrażenie odwrotu, uszczuplając chwały zasłudze i dzielnej postawie młodych oddziałów. Zbadawszy na miejscu sytuację, doszedłem do przekonania, że oddziały biły się bardzo dzielnic, po podhalańsku i spełniły swój obowiązek w całej pełni. Uznanie to należy ogłosić oddziałom brygady, przyczem żywię przekonanie, że błąd ten Krakiem doświadczenia bojowego spowodowany, nie powtórzy się więcej. W bitwie pod Roszówką 600 bolszewików zabitych i rannych
Dowódca Brygady (—) pułkownik Wróblemski

Przez miesiąc maj trwały miejscowe walki na calem przed- mościu kijowskiem. W jednej z takich walk pod Puchówką odznaczył się przy odrzuceniu natarcia przeciwnika pluton 5-ej ba- terji pod dowództwem porucznika Szychowskiego, który ogniem, zmusił monitory sowieckie do wycofania się.

Dnia 10 czerwca 3-a armja polska, oskrzydlona z dwóch stron przez Rosjan, opuszcza Kijów I dy\ńzjon po ciężkich walkach na przedmościu kijowskim, wycofuje się z miasta w kierunku zachodnim nad rzekę Teterów. Podczas odwrotu dnia 11 czerwca, dowództwo I dywizjonu obejmuje porucznik Kazimierz Stefczyk.

Dywizjon pełni służbę w straży tylnej cofającej się I brygady piechoty podhalańskiej. Główna kolumna cofa się na Iwanków, baterje zaś podczas' tego odwrotu zajmują plutonami coraz to nowe stanowiska. Dalszy odwrót w kierunku rzeki Irpień doprowadza cofającą się kolumnę do silnych walk z przeciwnikiem, by uzyskać wolny odwrót.

Dnia 12 czerwca 41-y pułk piechoty, wsparty artylerją, stacza silną walkę z przeciwnikiem nad rzeką Irpień, w której zmusza go do cofnięcia się. Przeprawa przez Irpień rozpoczyna się w szybkiem tempie; baterje maszerują do stacji Buda. Dnia 14 czerwca dywizjon przechodzi most kolejowy koło Borodzianki, gdzie baterje zajmują stanowiska ogniowe. Baterje 1-a i 2-a, przydzielone do 1-go pułku strzelców podhalańskich miały współdziałać z III bataljonem tego pułku, w celu oczyszczenia miejscowości Zarudzie i Kuchary, zajęte przez nacierającego przeciwnika, który zagradzał dalszą drogę odwrotową. Baterja 5-a podczas natarcia III bataljonu ostrzeliwała Zarudzie, lecz zamierzone natarcie nie udało się i baterja wycofała się ku mostowi na rzece Irsza, maszerując wzdłuż toru kolejowego po bardzo uciążliwej i ciężkiej drodze. Wskutek przemęczenia koni poprzedniemi forsownemi marszami baterja nie nadąża za piechotą. Docierając do mostu na rzece Irsza dostaje się pod silny ogień nieprzyjacielskiej artylerji, skutkiem czego częściowo rozprasza się i traci część sprzętu. Przed ostateczną zagładą ratuje baterję pociąg pancerny „Śmigły", który załadowując obsługę i pozostały sprzęt, przewozi ją na stację kolejową Malin, skąd baterja zostaje odesłana do kraju na uzupełnienie.

Dywizjon w składzie 1-ej i 2-ej bateryj uskutecznia dalszy odwrót na Narodycze przez Owrucz do Sławeczna, cofa się z rozkazu dalej w kierunku na Pińsk. W tym czasie zostaje zlikwidowana grupa pułkownika Rybaka. Dywizjon I z 1-ą brygadą podhalańską wcielono do I dywizji piechoty górskiej, z przydzieleniem dywizjonu do 1-ej brygady piechoty podhalańskiej. Dywizja górska w dalszym odwrocie ma zająć stałą linję obronną w obszarze Wysock, Słonim, Dawidgródek. W tym celu baterje odchodzą przez Olszany do Statyna. Baterja 2-a zajmuje stanowisko w parku księcia Radziwiłła, 1-a zaś odchodzi do 4-go pułku strzelców podhalańskich do Wysocka, i tu zajmuje stanowisko. Tymczasem 3-a armja polska cofnęła się na rzekę Styr, nieprzyjaciel zaś zgrupował znaczne siły kawalerji i piechoty w okolicy Sarn i Antonówki. W związku z tem dalszy odwrót odbywał się aż pod Pińsk. Odwrotu tego dokonano w przeciągu trzęch dni tak, że 21 lipca stanęły oddziały na wyznaczonych stanowiskach. Baterja 1-a zajęła stanowiska na południe od Pińska, 2-a zaś na północ. Jednakże wskutek ogólnego położenia ba- terje cofają się dalej i dochodzą 30 lipca do Brześcia nad Bugiem, zajmując pozycje na forcie Nr. III. Przeciwnik przeprowadza na miasto nagłe i silne ataki. Baterje bronią ogniem swych stanowisk. Podczas obrony Brześcia ginie w baterji śmiercią artyle- rzysty nieodżałowany i wzorowy żołnierz, plutonowy Franciszek Góralik, oraz kanonierzy Władysław Kazimierczak i Paweł Sobczyk. Plutonowy Góralik, znany ze swych dzielnych, częstych walk partyzanckich z kozakami w obronie swego taboru, umiał wyratować kilkakrotnie swoje konie i uprząż z rąk kozackich; był on na każdym kroku prawą ręką dowódcy baterji. W walce o Brześć granat nieprzyjacielski przerywa życie tego mężnego żołnierza. Za swe dzielne zachowanie się w obliczu wroga został odznaczony srebrnym krzyżem orderu wojennego „virtuti mili- tari" V klasy.
Wskutek zajęcia Brześcia dnia 2 sierpnia przez nieprzyjaciela po 4 dniowych ciężkich wałkach baterje przeszły lewy brzeg Bugu, by wraz z pułkami piechoty dywizji górskiej odejść do 4-ej armji nad rzekę Wieprz. Obie baterje, 1-a i 2-a, zajęły stanowiska w okolicy Kocka, lecz 12 sierpnia Kock został opuszczony i baterje po wycofaniu się stanęły na stanowiskach na zachód od Antonina Starego z kierunkiem strzału na Kock.

Dnia 16 sierpnia 1920 roku 4-a i 3-a arraje polskie pod bezpośredniem dowództwem Wodza Naczelnego przechodzą do rozstrzygającego natarcia w bitwie pod Warszawą. I dywizja górska miała powierzone zadanie przekroczenia rzeki Wieprz pod Kockiem i uderzenia z flanki wraz z innemi oddziałami 4-ej armji, by zagrozić tyłom 16-ej armji sowieckiej, walczącej pod Warszawą. Dnia 16 sierpnia po oddaniu przez dywizjon kilkudziesięciu strzałów na Kock nastąpiło natarcie oskrzydlające piechoty (2-go pułku strzelców podhalańskich), które doprowadziło po ciężkim boju do zdobycia miasta. Z tą chwilą rozpoczął się pościg za nieprzyjacielem, który bezładnie rozpoczął odwrót na Łuków. Baterje 1-a i 2-a maszerują przez Rudę-Syrokomłę i 17 sierpnia odchodzą do Łukowa. W boju pod Łukowem plutonowy Józef Ocytko posuwał się ze swojem działem w przedniej straży, a otrzymawszy z boku silny ogień nieprzyjacielskich karabinów maszynowych, odprzodkował z całym spokojem swoje działo i zanim własna piechota zdołała otworzyć ogień, oddał pierwszy strzał i ogniem swego działa przyczynił się do przechylenia zwycięstwa na naszą stronę. Za czyn ten został plutonowy Ocytko odznaczony srebrnym krzyżem „virtuti militari" V klasy.

W forsownym marszu baterje zdążają przez Siedlce, Sokołów w kierunku na Bug, do Grannego. Nieprzyjaciel stawia słaby opór na wschodnim brzegu Bugu, zostaje jednak szybko odrzucony, poczem cała kolumna przechodzi most pod Grannem. Ostatni etap marszowy do Białegostoku baterje odbywają w nocy z 23 na 24 sierpnia i wkraczają rano do tego miasta, zdobytego 22 sierpnia przez 1-ą dywizję piechoty łegjonów.

W okolicy Białegostoku, na przedmieściu Skorupy, baterje zajmują stanowiska i pozostają na nich przez przeciąg dwóch tygodni. Dywizja osłania od wschodu 2-ą armję, nacierającą na granicy Prus Wschodnich. Dnia .10 września obejmuje dowództwo dywizjonu kapitan Halenia. Do dywizjonu przyłącza się 5-a ba- terja, która po uzupełnieniu przybyła z kraju. W myśl rozkazu z dnia 13 września dywizjon odma szerowuje z kolumną pułkownika Horoszkiewicza (1-y pułk strzelców podhalańskich) przez Wasilków, Czarna Wieś do miejscowości Krościanka. Z powodu obsadzenia przez nieprzyjaciela Zalesia i Nowego Dworu baterje zajmują następujące stanowiska: 1-a — na zachód od wsi Jaszno, 5-a — na południe od Stocka, 2-a — w odwodzie w Krościankach.

Na tych stanowiskach dywizjon przebywa do 20 września, skąd następnie zdąża do Zadworzan i tam spędza ostatnią noc przed natarciem na Grodno.

Dnia 20 września dywizja górska ma przeprowadzić natarcie na Kuźnicę, zająć miasto Grodno i przekroczyć rzekę Niemen. W wykonaniu tego zadania dywizjon maszeruje z 4-ym pułkiem strzelców podhalańskich do Malewicz z zamiarem odcięcia odwrotu nieprzyjacielowi cofającemu się z Grodna. Dla dokonania przeprawy przez Niemen pod Obuchowem przez 4-y pułk strzelców podhalańskich oraz odcięcia drogi cofającym się z Grodna na Lidę brygadom sowieckim, baterje zajmują wyznaczone stanowiska. I tak 1-a i 2-a baterje stają w okolicy Malewicz na odcinku II brygady podhalańskiej, 5-a zaś baterja na odcinku I brygady podhalańskiej, na północny zachód od miejscowości Sidra. Baterje działają do 23 września w obronie zdobytej Kuźnicy, ostrzeliwując przesuwające się i uciekające z Odelska na Indurę kolumny rosyjskie. Tego dnia dywizjon maszeruje za 4-ym pułkiem strzelców podhalańskich na Indurę, którą tymczasem przeciwnik silnie obsadził. Baterje zajmują nowe stanowiska na wschód od Dubary. Dnia 24 września, jednocześnie z natarciem piechoty, baterje ostrzeliwują Indurę. Ciężkie walki o zmiennem powodzeniu trwają cały dzień, baterje współdziałają w odparciu czterech przeciwnatarć nieprzyjaciela.
Dowódca 4-go pułku strzelców podhalańskich rzuca na Indurę ostatnie odwody, które wreszcie miejscowością tą zdołały zawładnąć. Nieprzyjaciel wycofał się w popłocha pozostawiając dużą ilość zabitych i rannych. Po dalszym marszu z Indury baterje po ciężkich walkach 4-go pułku strzelców podhalańskich forsują rzekę Niemen. Tutaj okazuje się, iż przeprawa oddziałów na wschodni brzeg Niemna odbywa się na 2 promach, z których tylko jeden możliwy dla taborów, drugi do dyspozycji oddziałów piechoty i artyłerji. Dnia 1 października przechodzą baterje przez Niemen i dążą do Lidy. Dywizjon osiąga marszem Dobrowlany i dnia 15 października przybywa do Nowosiłek. W tej miejscowości zastaje I dywizjon w dniu 18 października 1920 roku zawieszenie broni. Dywizjon 15 grudnia wraca do kraju do Nowego Targu.

Bitwa nad Niemnem

Przygotowania wojenne do ostatecznej obrony Warszawy zastają II dywizjon 1-go pułku artyłerji górskiej w momencie ukończenia organizacji. W dniu 29 lipca 1920 roku odeszła 4-a baterja z Kęt pod dowództwem kapitana Adama Zająca z rozkazu inspektoratu artyłerji w Krakowie do rozporządzenia gubernatora miasta Warszawy. Za kilka dni przybywa dla obrony na przedmoście Warszawy dowództwo II dywizjonu z kapitanem Karolem Steuerem z 5-ą i 6-ą baterjami, któremi dowodzą porucznicy Tytus Sobota i Stefan Jaśkiewicz. Cały dywizjon został skierowany do stacji wyładowczej w Rembertowie i tam stanął biwakiem. Obrona Warszawy zorganizowała przedmoście, które zakreśliło linję obronną Góra Kalwarja-Okuniew-Radzymin-Zegrze. Dywizjon przydzielony został do grupy artyłerji na odcinku „Miłosna" z miejscem postoju w Rembertowie. Dnia 9 sierpnia baterje zajęły stanowiska: 5-a i 6-a na wschód od Okuniewa, 4-a zaś — w Aleksandrowie.

Z dwa dni, to jest 11 sierpnia, przez pierwszą linję okopów przeszły cofające się własne oddziały i przez obsadzony przez 8-ą dywizję piechoty odcinek „Miłosna", dywizjon przechodzi w skład tej dywizji pod rozkazy pułkownika Pozerskiego, dowódcy 8-ej brygady artylerji. Stanowiska artylerji bvly w bardzo trudnym, piaszczystym terenie, pozbawione wody. przez co dowóz żywności i amunicji był utrudniony. Dnia 13 sierpnia nadciągają za naszemi wojskami przednie straże rosyjskie i atakują stanowiska piechoty pod Leśniakowizną na wschód od Gssowca. Jednak dalsze już posuwanie się przeciwnika zostaje unicestwione przez piechotę, wspartą skutecznym ogniem zaporowym 3-ej i 6-ej bateryj 1-go pułku artylerji górskiej, który zmusił nieprzyjaciela do ucieczki. Dnia następnego przeciwnik naciera powtórnie na polskie stanowiska pod Ossowcem i zmusza piechotę polską do cofnięcia się. Baterje jednak II dywizjonu, otworzywszy silny ogień, nie pozwalają na wykorzystanie przez nieprzyjaciela chwilowego powodzenia, do czasu aż piechota przejdzie do przeciwnatarcia. Do osiągnięcia tego zwycięstwa przyczynił się porucznik Edmund Wilczkiewicz z 3-ej baterji Nie zszedł on z punktu obserwacyjnego, mimo że nieprzyjacielskie oddziały flankowały go; prowadził dale; ogień w kierunku na Ossów i dopomógł tem do odparcia ataku. Kilka następnych natarć nieprzyjaciela, przeprowadzonych dnia 15 sierpnia w okolicy Okuniewa, nie przyniosły Rosjanom powodzenia.

Dzień 16 sierpnia znowu obfitował w uderzenia przeciwnika, który uporczywie nacierał w tym duiu na Okuniew. Cały dywizjon ostrzeliwał posuwającego się nieprzyjaciela i powstrzyniYwa! go oguiem zaporowym, zużywając 130 strzałów. Ognie o speejal- nem znaczeniu 6-a baterja skierowuje na folwark Zabraniec, 4-1 zaś baterja przeprowadza ruchomą zaporę dla osłony 10 czołgów, poruszających się na wspomniany folwark i miejscowość Michałów. Po tym ogniu 8-a dywizja piechoty przechodzi do na- tarcia i przesuwa swoje oddziały pod Zabraniec — Cygów i Ka- rolew i przez czołowe swoje uderzenie zmusza przeciwnika do panicznego odwrotu. Na tem się kończy okres obrony miasta Warszawy.

Za udział w tych walkach dywizjon otrzymał pochwałę dnia 6 września 1920 roku:

„W bitwie pod Warszawą bral udział w składzie brygady artylerji II 'Dywizjon 1-go pułku artylerji górskiej pod dowództwem kapitana Steuera Karola, który też do dziś z brygadą współdziałał. W szeregu walk, zwłaszcza w- bitwie pod Ossowcem, zyskał sobie dywizjon swojem męstwem i zimną krwią w chwałach krytycznych ogólne uznanie nowych kolegów. Z okazji odejścia na nowy odcinek frontu wyrażam oddziałom powyższym za ich współpracę podziękowanie i uznanie w imieniu Służby".
Pożerski pułkownik dowódca brygady.

W dniu 16 sierpnia wojska sowieckie, stojące pod Warszawą, otrzymały od armij polskich, które wyruszyły z nad Wieprza, dalszy cios na tyły i flankę. Nieprzyjaciel poniósł klęskę. W pościgu współdziałał I dywizjon wraz z 8-ą dywizją piechoty. Dnia 28 sierpnia dywizjon marszem podróżnym z pod Osetna, w kierunku na Wyszków, a następnie na Radzymin przeszedł do Warszawy, by w myśl rozkazu 8-ej brygady artylerji zawagonować się i odjechać do Małopolski wschodniej. Dywizjon przybywa dnia 13 września transportem kolejowym do Stanisławowa.

Walki II dywizjonu w Małopolsce wschodniej, w których wielkim bohaterstwem okryła się 4-a baterja pod dowództwem kapitana Adama Zająca, należą do najładniejszych kart historji pułkowej. Bój pod Dytiatynem jest obrazem prawdziwej walki do ostatniej kropli krwi w obronie zagrożonej Ojczyzny.

Dnia 15 września 1920 roku 8-a dywizja piechoty (przesunięta z frontu północnego) zajmowała przedmoście Halicza nad rzeką Dniestr, które ciągnie się od Bołsowiec, Meduchy, Słobód- ki do Wodnik. Z tego przedmością S-a dywizja piechoty rozpoczęła chiia 16 września 1920 roku dalsze natarcie na wschód dwiema kolumnami. Prawa kolumna w składzie XYI brygady piechoty miała maszerować wzdłuż linji Meducha, Zawałów Podhajce, lewa kolumna w składzie XV brygady piechoty (bez 13-go pułku piechoty) obrała kierunek marszu na Martynówkę. Szumlany, Mużyłów. Łączność między XVI a XV brygadami piechoty miał utrzymać 13-y pułk piechoty, posuwając się w rozczłonkowaniu bataljonami na znacznej przestrzeni. Do 13-ga pułku piechoty była przydzielona również grupa artylerji pod dowództwem kapitana Domańskiego z 8-go pułku artylerji polowej w składzie 4-ej baterji 1-go pułku artylerji górskiej i 7-ej baterji 8-go pułku artylerji polowej. III batałjon 13-go pułku piechoty maszerow'ał z obiema baterjami wzdłuż drogi Słobódka, Jabłonów, Chochoniów, Dytiatyn, Boków. Dnia 16 września 1920 roku grupa artylerji kapitana Domańskiego zatrzymała się o godzinie 11 dla odpoczynku w szyku zwartym na Wysokiem wzgórzu (385) tuż przy miejscowości Dytiatyn. Podczas postoju zauważono nagle w okolicy Szumlan tabory, artylerję i kawa- lerję, które maszerowały na wschód. Oddziały te wzięto za kolumny XV brygady piechoty, mającej tamtędy maszerować Dopiero wysłany zwiad rozpoznał oddziały rosyjskie i stwierdził znaczne siły nieprzyjaciela.

Natychmiast po otrzymaniu meldunku 4-a baterja 1-go pułku artylerji górskiej i 7-a 8-go pułku artyłerji polowej zajęły stanowiska bojowe na wymienionem wzgórzu z kierunkiem strzału na Szumlany. III batpljon 13-go pułku piechoty rozwinął się do 100 kroków przed baterją, wykorzystując dawne okopy austrjackie. Po zajęciu stanowiska przez baterję przeciwnik ze wsi Szumlan otworzył silny ogień, artyleryjski na baterję. Baterja nieprzyjacielska została natychmiast wzięta pod silny ogień 4-ej baterji nawprost i zmuszona do milczenia. ¡W dalszym ogniu nawprost ostrzeliwuje ona oddziały przeciwnika, maszerujące w odległości 1500 kroków na Szumlany. W oddziałach maszerujących powstał popłoch i zamieszanie. W tymże momencie zaczęły padać w baterję celne pociski dwóch rosyjskich bateryj, ukrytych na północny wschód od Bokowa. Pomimo ciężkich strat, poniesionych w tym celnym ogniu nieprzyjacielskiej artyłerji, dzielna obsługa trwała dalej przy działach, obsługując je z zimną krwią i spokojem. Jednocześnie na północ od Bokowa wysunęła się z lasu sowiecka piechota, zdążając ku pozycjom polskim. III batałjon 13-go pułku piechoty obsadził silnie stare rowy przy baterji, w których również znajdowała się część obsługi uzbrojona w karabinki.

Tak trzymała się baterja dzielnie pod ciągłym ogniem nieprzyjacielskim aż do godziny 16, kiedy to nastąpiły trzy silue ataki kawaler ji nieprzyjacielskiej. Przy pierwszej szarży kawa- lerja rosyjska, która nacierała przy celnem natarciu swej artyłerji zprzodu i z lewej flanki, została odparta wstecz na odległość 50 kroków od baterji i zmuszona przeciwnatarciem porucznika Świebockiego z częścią obsługi baterji i piechoty — do odwrotu. Położenie było groźne, gdyż piechota nasza była już zdziesiątkowana i walką bardzo osłabiona; karabiny maszynowe odmówiły posłuszeństwa.

Po odparciu pierwszego ataku nieprzyjaciel wzmocnił ogień artyłerji do największego napięcia. W tymże czasie dwa granaty nieprzyjacielskie ugodziły w samo działo 7-ej baterji 8-go pułku artylerji polowej. Padły trupy i ranni. Reszta obsługi baterji musiała wycofać się ze stanowiska. Z III batałjonu pozostał dowódca batałjonu i szeregowi w sile najwyżej jednego plutonu. Tabory i jezdni z końmi baterji, którzy stali u podnóża wzgórza — po otrzymaniu rozkazu od dowódcy 7-ej baterji zpowodu silnego ognia artyleryjskiego ukryli się opodal baterji w wąwozie. Po 15 minutach nastąpi! ponowny atak rosyjskiej kaAvalerji, znacznie gwałtowniejszy od pierwszego. Atak pro- v>. adzono półkolem zprzodu i z obu flank baterji. Strzelając z licznych karabinów maszynowych kawaler ja rosyjska dotarła na kilkanaście kroków do obsługi,, wzywając walczących do poddania się. W ciężkiem tem położeniu garstka bohaterskich obrońców broniła się z zaciekłością, pobudzając się wzajemnie tío nieustannego strzelania i wytrwania. Natarcie to dzięki bohaterskim wysiłkom zostało również odparte.

Kawalerja nieprzyjacielska 10 krotnie większa od ilości broniących się Polaków, cofnęła się ponownie. W odległości 300 kroków od baterji atakująca kawalerja, wsparta posiłkami, zaczęła okrążać coraz bliżej broniących się, aż nagłe na dany sygnał ruszyła w szyrku zwartym wprost na baterję. Ludzie pizemęczeni kilkugodzinną walką, pozbawieni amunicji, bronili się zaciekle, wręcz z całym wysiłkiem. Dowódca baterji, kapitan Zając i porucznik Franciszek Wątroba walczydi, strzelając z pistoletów, obsługa broniła się kolbami, zginęli jednak wszyscyr pod ciosami szabel nieprzyjacielskiej kawalerji. Dzięki dzielnej postawie, w której zginęło 3 oficerów 4-ej baterji i-go pułku artyderji górskiej — dowódca baterji, kapitan Adam Zając i młodsi oficerowie: porucznicy Władysław Świebocki i Franciszek Wątroba, kilku wzorowych podoficerów jak: starszy ogniomistrz Józef Lewkiewicz, ogniomistrz Stanisław Biedroński, plutonowy Antoni Wrzesień, podchorąży Wacław Kałiciński i inn:. prócz tego około 50 szeregowych, związała 4-a baterja w tej 6 godzinnej walce tak znaczne siły nieprzyjacielskie (8-a dywjzja Kozaków), że nasza południowa grupa spokojnie osiągnęła Podhajce, docierając bardzo szybko do Tarnopola. Bohaterski czyn baterji 4-ej podkreśliły liczne pochwały przełożonych.

[cen]Rozkaz 8-ej Dywizji Piechoty Nr 121/20.
Wspomnienie pośmiertne.
Dnia 16 września 1920 roku w czasie marszu 8-ej Dywizji Piechoty na Podhajce, została 4-a baterja l-go pułku artylerji górskiej napadnięta znienacka przez nieprzyjaciela poci Dytiatynem. W bitwie tam stoczonej zginęła prawie cała baterja, otoczona przez bolszewicką piechotę i kozaków. W myśl rozkazu swego dowódcy, kapitana Zająca, „bronić się do ostatniej kropli krwi" — wytrwali wszyscy tak żołnierze jak i oficerowie mężnie na swoich stanowiskach, poświęcając raczej swe życie niż działa i honor Żołnierza Polskiego.
Bohaterom Tym Cześć!
Męstwo ich i nieustraszona odwaga niech zapalą i w nas ten wielki ogień Miłości Ojczyzny, który oby prowadził wszystkich śladami takich bohaterów. Na dowód też uznania tego męstwa i poświęcenia przedstawiono baterję 4-ą 1-go pułku artylerji górskiej, jako „baterję śmierci" do Krzyża Virtuti Militari1'.
Burhardt-Bukacki
pułkownik dowódca dywizji.

W grudniu 1925 roku, w uroczystym pochodzie przeniesiono ekshumowane szczątki żołnierzy pochowanych na cmentarzu w Bokowie na powstały cmentarz wojenny w Dytiatynie. 9 czerwca 1926 roku podpisano list a 13 czerwca o godzinie 17 wmurowano kamień węgielny pod budowę kaplicy pw. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus ku czci poległych żołnierzy.

Baterja 6-a i-go pułku artylerji górskiej pod dowództwem porucznika Stefana Jaśkiewicza walczyła w ob eonie Warszawv i uskuteczniła pościg za nieprzyjacielem w kierunku Wyszkowa, Ostrołęki i Łomży. Dnia 10 września z całym II dywizjonem baterja wyjeżdża transportem kolejowym z dworca warszawskiego na front do Małopolski, by walczyć tam przeciw konnej armji Budiennego. Po przybyciu do Stanisławowa natychmiast zdąża marszem do miejscowości Halicz i na południe od niej zajmuje stanowisko, by bronić ewentualnego przejścia przez rzekę Dniestr.

W związku z tern położeniem baterja została włączoaa w skład przedmościa halickiego. Do większego boju nie przychodzi, gdyż przeciwnik zmuszony do odwrotu w kierunku na Złotą Lipę (przez 8-ą dywizję piechoty polskiej) opuszcza zupełnie rzekę Dniestr. Dowództwo II dywizjonu wraz z baterją 6-ą wchodzi w skład grupy podpułkownika Roguskiego, która po przejściu wsi Meduchy ma zająć Panowice. Baterja otrzymuje rozkaz wspierania akcji 36-go pułku piechoty na Konkolniki, Zajmuje więc stanowisko w okolicy Meduchy i otwiera skuteczny ogień na nieprzyjacielską piechotę, która podczas natarcia piechoty polskiej na Konkolniki przeszła do przeciwnatarcia. Jednakże rozproszona ogniem baterji ustępuje z pola boju. Za działalność tę baterję spotkało wielkie uznanie ze strony dowódców.

W dniu, w którym legła na połach dytiatyńskich 4-a baterja, sąsiadka jej 6-a baterja wraz z 4-ą baterją 8-go pułku artylerji polowej w straży przedniej przy III bataljonie 21-go pułku piechoty przybywa do Podhajec. Baterja ta omija główne siły jazdy nieprzyjacielskiej, na które natrafiła 4-a „baterja śmierci" ?Sa wiadomość o rozbiciu grupy łącznikowej między XV a XVI brygadami, do której należała 4-a baterja i III bataljon 13-go pułku piechoty, przystąpiono do zabezpieczenia tyłów 8-ej dywizji piechoty,, które otwarte były na ataki giasującej wszędzie kawalerji nieprzyjacielskiej. Baterja czuwała nad obroną mostów nad Złotą Lipą i pilnowała zabezpieczenia tyłów dywizji. Jazda nieprzyjacielska, związana i osłabiona ciągłemi walkami, szybko wycofała się na wschód, opuszczając miejscowość za miejscowością i starając się o możliwe szybkie wydostanie się z matni. Za uciekającym i zdemoralizowanym przeciwnikiem nadąża wciąż baterja, zdobywa Kozowę, Szczepanów i udanymi wypadami dociera w okolice Tarnopola. Tam broni zachodniego brzegu rzeki Seretu i czuwa nad ewentualną przeprawą. Dnia 1Ł) września grupkami powracają z niewoli rosyjskiej żołnierze baterji 4-ej.
Po naprawie mostu na Serecie baterja uskutecznia przeprawę i po zajęciu wsi Łopuszna (północno-wschód od Tarnopola} zajmuje stanowisko z ostrzałem na wieś Szyły.
Zniechęcony nieprzyjaciel nie przyspasabia poważnych momentów swej obrony i daje możność szybkiego posuwania się naszym oddziałom naprzód. Wskutek tego baterja maszeruje nieustannie wzdłuż rzeki Horyń w kierunku na Jampol i zajmuje dnia 23 września 1920 roku Zasław. Pobyt w Zasławiu zakończył działania wojenne tej baterji, która minro długich marszów oraz licznych potyczek wróciła do kraju cało i zdrowo, ciesząc się wszędzie mianem bardzo dobrej baterji.