Żerniki, pow. wągrowiecki (2)

Żerniki, wś dwór., w temże położeniu, ma obszaru 867 ha, 10 dym., 164 dusz. Do podatku grunt, oszacowano czysty dochód na 7744 mrk. Obecnie własność komisyi kolonizacyjnej. Jest to stara osada na połd. kresach Pałuk, przy wypływie Wełny z jez. Tonowskiego. Tam wśród łąk bagnistych, na praw. brzegu Wełny, osadził jakiś panujący książę swych „żerników-, zajmujących sic tuczeniem bydła, zbieraniem żołędzi itp. Osada leży o 1 staje na płn.-wschód od Janowca, wprost wsi Wehiy. Strumyk, płynący od Zuzoł do rz. Wełny, 'oddzielał dwór od miasta Ż., które utraciło prawo miejskie przed r. 1888. Kościół stoi w połud. części osady, przy drodze do Tonowa. Zbudowany przez dziedziców Ż. li. Drya w XIII lub XIV w., bo akta konsystorskie z XV w. mówią o nim jako o starym. W r. 1523 był tu kościół murowany, p. w. N. P, M. Pleban, którym był Maciej z Mogilna, utrzymywał wikarego i nauczyciela z własnych dochodów. Miał on w mieście plac z ogrodem dla plebanii i domu wikaryusza. Drugi plac pusty za cmentarzem dla szkoły, którą przeniesiono na inny plac dziedzica. Mesznego brał pleban od mieszezan po korcu owsa z łanu, po groszu z każdego domu, od komorników po 1/2 gr. Z łanów folw. brał dziesięcinę snopową Obecny kościół ostrołukowy sięga XV w. W r. 1869 został zupełnie odnowiony. Trzy krzyże stoją w obrębie osady: w rynku, przy kościele i przy ogrodzie dworskim. Cmentarz znajduje się za osadą w stronie północnej. Przy cmentarzu stoi wiatrak. Na wschód graniczą Z. z Tonowem, na płn. z Obiecanowem i Zuzołami, na zach. z Komorowem, Włoszanowem i Zrazimiem, a na płd. ze wsią Wełną, leżącą na lew. brzegu rzeki t. n. Rzeka ta oddziela Pałuki od Wielkopolski, w dawnem tej nazwy znaczeniu. Ż. wymienione są w dok. z r. 1136 między posiadłościami arcyb, gnieźn., potem wróciły do skarbu książęcego. W r. 1298 Władysław Łokietek oddał je razem z Obiecanowem i Sękoradami wojew. pomorskiemu Mikołajowi Jankowiczowi, w zamian za Komorowo i inną jakąś wieś na Pomorzu, uwalniając zamienione osady od wszelkich ciężarów państwowych. Ż. były już wówczas miastem, pod zwierzchnictwem dziedziców. Następcą Mikołaja Jankowicza był Przecław, piszący się z Ż., którego syn Mroczko posiadał w r. 1311 pobliskie Rogowo. W r. 1376 ukazuje się Krystyn z Ż., kasztelan zbąszyński, jako dłużnik Jaręta, kanon, gnieźn. Ręczył za niego Wojciech z Bożejewic, oświadczając, że w razie gdyby dług kasztelana, wynoszący 17 grzyw. gr., nie był spłacony w 2 tygodnie po św. Marcinie, zastawi kanonikowi wieś Obiecanowo. Kasztelana tego spotykamy w listopadzie r. 1382 na zjeździe w Radomsku. W październiku t. r. zjawia się Andrzej z Ż. w Trzemesznie, w otoczeniu margrafa Zygmunta, mieniącego się panem królestwa polskiego. Świadczy on przy sprzedaży Zakłócić i Jakubowa, jako konsyliarz margrafa. Andrzej trzymał po przodkach Targownicę, posiadłość kanon, trzemeszeńskich. Zdarzyło się, że starosta wielkopolski, kaszt. sandom., Krzesław z Kurozwęk, w objeździe swym zawitał do Ż. i złożył tam sądy starościńskie. Tu Andrzej z Ż., wraz z żoną i dziećmi, wobec zgromadzonej szlachty oświadczył, że Targownicę zwraca klasztorowi trzcineszeńskiemu. Po Andrzeju pojawia się Mikołaj z Ź. około r. 1399 w sporach sądowych z sąsiadem Janem z Kaczkowa. Po śmierci jego Olbrycht wprowadzony został do Ż. drogą polubowną, zdaje się jako zięć Mikołaja. Spory o Ż. toczyły się jeszcze w grodzie kcyńskini^ między r. 1425 a 1475, a wtedy Żerniecy z Ż. pieczętują się Drya. Piotr z Ż., kasztelan kaliski, znajdował się roku 1430 na zjeździe w Jedlny, gdzie król Władysław potwierdził prawa i swobody szlachty. Kasztelan miał dwóch synów: Jana i Marcina i córkę Małgorzatę, wydaną za Wojciecha Padniew-skiego. Marcin, dziedzic Ż. w r. 1531, był może wnukiem Piotra. Jan, kanonik gnieźn., umarł r. 1553. Synowiec jego Piotr wystawił mu w katedrze gnieźn. nagrobek. Piotr, kanonik gnieźn., umarł r. 1566. Po Żernickich dziedziczyli Ż. Padniewscy, których spadkobierca w latach 1773—75 prawował się z sąsiadami. Uchwała sądowa wspomina o wolnym wrębie na dobrach żernickich dla Świątkowa i Uścikowa. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył Ż. Józef Koszkowski, który posiadał też Wełnę i Zuzoły. Około r. 1840 posiada Ź. Osten-Saeken, potem Wincenty Sobierajski, a w końcu Marya z Sobierajskich hr. Bnińska, która Ż. sprzedała komisyi kolonizacyjnej. W r. 1577 płaciło miasto Ż. od 3 ślad. os., w r. 1579 było 41/, śl., zaś szosu podwójnego dawano 4 zł. 24 gr., a prócz tego opłaty od 2 kół walnych, 1 rybaka, 3 zagr., 3 kom., 4 rzem., od 2 beczek śledzi, od palenia gorzałki i szynkowania. W r. 1618—20 płacono z 13 domów rynkowych po 6 gr. 2 zł. 18 gr., I od 3 domów w ulicy bydgoskiej 18 gr., z 16 nędznych chałupek po 2 gr., z 41/3 ślad. os. po 30 gr., od 2 rzem. po 15 gr., od 2 kom. po 6 gr., od 2 kół walnych po 24 gr. W r. 1800 było w Ż. 33 dym., 200 Polaków i 4 żydów, 3 szewców, bednarz i kołodziej. W r. 1809 dusz było do 250; w r. 1817 dym. 27, dusz 166 (137 katol., 29 prot.); w r. 1831 dym. 26, dusz 251 (181 katol., 62 prot., 8 żyd.); w r. 1885 dym. 36, dusz 354 (334 katol, 17 prot,, 3 żyd.).
[SGKP]