Jerzmanowski Erazm Józef

Erazm Józef Jerzmanowski herbu Dołęga (ur. 2 czerwca 1844 r. w Tomisławicach w Kaliskiem, zm. 7 lutego 1909 r. w Prokocimiu, Kraków)

– powstaniec styczniowy, żołnierz, przemysłowiec, mecenas, działacz społeczny i filantrop, zwany (na równi z Witoldem Zglenickim) "polskim Noblem".
Urodził się w rodzinie ziemiańskiej, był synem Franciszka i Kamili z Kossowskich. Szkołę średnią ukończył w Warszawie, po czym wstąpił do Instytutu Politechnicznego w Puławach. W 1863 r. wraz z innymi studentami przyłączył się do Powstania styczniowego, walczył u boku gen. Mariana Langiewicza. Po upadku powstania, w 1864 został internowany w Galicji i osadzony w twierdzy w Ołomuńcu.
Zwolniony, zmuszony do emigracji, wyjechał do Paryża, gdzie podjął studia w Szkole Wyższej Polskiej na Montparnasse (1864), a następnie, idąc śladem stryjecznego dziadka generała, w Szkole Inżynierii i Artylerii Wojskowej w Metz. W 1870 r. walczy jako oficer w Wojnie francusko-pruskiej. Po jej zakończeniu, podejmuje pracę inżyniera. W roku 1873 francuskie przedsiębiorstwo prowadzące eksploatację gazu świetlnego na kontynencie amerykańskim, wysyła go do Stanów Zjednoczonych. Wkrótce po przybyciu tam Jerzmanowski żeni się z amerykanką Anną Koester, a w 1879 r. otrzymuje obywatelstwo amerykańskie. W USA zajmuje się sprawami gazyfikacji i produkcji karbidu, patentuje 17 wynalazków w dziedzinie gazownictwa, inwestuje. Z czasem Jerzmanowski staje się właścicielem ogromnego majątku, posiadaczem trzeciej co do wielkości fortuny w Stanach Zjednoczonych, a pierwszej wśród Polonii. Prasa całego świata donosi o największych transakcjach w przemyśle gazowniczym, których głównym udziałowcem jest baron Jerzmanowski. Zostaje nazwany "człowiekiem, który oświetlił Amerykę".
Jerzmanowski hojnie wspierał Polonię amerykańską, a zwłaszcza jej działalność oświatową. Przeznaczał duże sumy na finansowanie działalności naukowej, kulturalnej i oświatowej wśród emigracji. Opiekował się emigrantami, w Nowym Jorku zbudował kościół katolicki, utrzymywał Czytelnię Polską, brał udział w działalności Związku Polskiego w Stanach Zjednoczonych, kierując w utworzonym w 1886 r. Komitetem Centralnym Dobroczynności.
W roku 1889, papież Leon XIII, w dowód uznania wielu zasług, odznaczył go – wiernego syna Kościoła katolickiego i wielkiego filantropa Komandorią Krzyża św. Sylwestra (Order nosi również nazwę Orderu Złotego Rycerstwa, czyli Złotej Ostrogi). E. Jerzmanowski był pierwszym człowiekiem na kontynencie amerykańskim, który otrzymał tak wielkie odznaczenie papieskie.
W 1896 roku powrócił ze znaczną fortuną do kraju. Osiadł w Galicji, gdzie zakupił majątek (zespół pałacowo-parkowy) w Krakowie – Prokocimiu. Nie zaprzestał swojej działalności charytatywnej. Wspomagał materialnie chłopów, w szczególności rodziny wielodzietne. Znane są przypadki kiedy potrzebujących obdarowywał działką ziemi lub materiałem na budowę domu. Wspierał muzeum i skarb narodowy w Raperswilu, ufundował wawelskie witraże autorstwa Mehoffera. Przeznaczał subwencje dla Banku Ziemskiego w Poznaniu, Kasy im. Mianowskiego i ochronki imienia jego rodziców w Warszawie, gimnazjum w Cieszynie, szkoły w Białej, Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863 r. Duże wsparcie na cele dobroczynne otrzymał również Adam Chmielowski – brat Albert.
Zmarł w swoim majątku w 1909 r. i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w powszechnie znanym ze względu na artystyczną wartość grobowcu, którego autorem jest znakomity rzeźbiarz Wacław Szymanowski.

Na mocy jego testamentu Akademia Umiejętności w Krakowie otrzymała 1 200 000 koron (365 kilogramów złota) na utworzenie Fundacji im. Erazma i Anny Jerzmanowskich. Zgodnie z zapisem, nagrodę mógł otrzymać tylko Polak i katolik, pochodzący z przedrozbiorowych terenów Polski, naukowiec, twórca kultury lub społecznik. Nagrody wypłacano corocznie – stypendia w wysokości czterdziestu tysięcy koron każda. Suma ta pozwalała na swobodną pracę twórczą przez wiele lat. Laureaci wybierani byli przez Polską Akademię Umiejętności. Wyróżnienie to otrzymali:

1915 kardynał Adam Stefan Sapieha, metropolita krakowski
1916 Henryk Sienkiewicz
1917 Antoni Osuchowski
1918 Napoleon Cybulski
1919 Ignacy Paderewski
1920 Oswald Balzer
1921 Emil Godlewski
1922 Józef Tretiak
1923 Benedykt Dybowski
1924 Stanisław Smolka
1925 Tadeusz Browicz
1926 Jan Kasprowicz
1927 Siostra Samuela felicjanka
1928 Stanisław Zaremba
1931 Władysław Abraham
1935 ks. Wacław Bliziński
1938 Aleksander Brückner

Dnia 17 marca 1989 r. powstało w Krakowie – Prokocimiu Towarzystwo Przyjaciół Prokocimia im. E. i A. Jerzmanowskich, stawiając sobie za jedno z głównych celów przypominanie zasług E. Jerzmanowskiego, zwanego przez potomnych "polskim Noblem", największym z zapomnianych filantropów XIX i XX wieku. Reaktywowano nagrodę E. i A. Jerzmanowskich. Nową nagrodę otrzymali:

2009 Janina Ochojska-Okońska
2010 Jerzy Nowosielski
2011 Maciej Władysław Grabski
2012 Adam Bielański

Powstańcy styczniowi- [pl.wikipedia.org]