Kubary Jan Stanisław

Jan Stanisław Kubary (ur. 13 listopada 1846 w Warszawie, zm. 9 października 1896 na wyspie Ponape)

– polski podróżnik i etnograf, badacz Oceanii.
Wcześnie stracił ojca. Jako uczeń Gimnazjum Warszawskiego wstąpił do tajnej organizacji spiskowej. W wieku 17 lat brał czynny udział w powstaniu styczniowym.

Po upadku powstania wyemigrował do Drezna, ale tęsknił za krajem. W zamian za prawo powrotu do ojczyzny zdecydował się na współpracę z Carską Komisją Śledczą, brał udział w organizowaniu głośnej prowokacji z fikcyjnym "Rządem Narodowym". Próbując przerwać współpracę ostrzegł rewolucjonistów, został aresztowany i skazany na zesłanie. Za cenę ponownej współpracy z carską policją pozostał jednak w Warszawie. Studiował medycynę w Szkole Głównej.
Nie mogąc poradzić sobie z przeszłością, w marcu 1868 roku uciekł z Warszawy i pieszo dotarł do Berlina. W liście pożegnalnym do matkinapisał: "Najdroższa Matko! Jak ten list czytać będziesz, będę już za granicą. Jadę, jeżeli mam nie zginąć – tutaj byś prędzej moją śmierć widziała niż dobre rozwiązanie (...) całe moje życie, licząc od roku 1863, było tylko boleścią".
Na wyspach Oceanii

Po przybyciu do Niemiec podpisał umowę z Domem Handlowym Godeffroyów w Hamburgu i 1 maja 1869 roku wsiadł na statek "Wandrahm", by wyruszyć do Oceanii. Jego celem było zbieranie eksponatów dla założonego przez Johanna Cezarego Godeffroya Muzeum Historii Naturalnej. W październiku "Wandrahm" dotarł do portu Apia na wyspie Upolu w archipelagu Samoa. Po krótkim pobycie w faktorii swego chlebodawcy przeniósł się na sąsiednią wyspę Savaii i tam zaczął przygotowywać się do zbierania eksponatów. Początki były bardzo trudne, bowiem Kubary nie posiadał odpowiedniego wykształcenia, ani doświadczenia.
Po kilku miesiącach wśród Samoańczyków zorientował się, że życie tubylców, mimo pozorów, wcale nie było rajem. Tak pisał o tym do warszawskiego "Wędrowca": "W spokojnych, palmami pokrytych siołach krajowców usadowili się misjonarze, by ich nauczać, a w ślad za nimi zbiegi z Botany-Bay i Norfolk, by ich demoralizować. Od roku 1830 datuje się cały szereg usiłowań, by Samoańczyków cywilizować, w rzeczywistości zaś tu się poczyna najazd gniotący zepsuciem i demoralizacją tę tak błogą przedtem krainę (...) karykatura cywilizacji".
Po zwiedzeniu Fidżi i Tonga udał się na Wyspy Marshalla, gdzie zapoczątkował badania Mikronezji. Czteromiesięczny pobyt na wyspie Ebon zaowocował krótką monografią geograficzno-etnograficzno-zoologiczną dla "Journal des Museum Godeffroy". Monografia zawierała mapy, opisy wyglądu i życia mieszkańców, ich obyczajów, wierzeń, umiejętności żeglarskich. Co najważniejsze jednak, Kubary dołączył do pracy słowniczek języka ebońskiego, wysoko oceniony przez specjalistów.

Kubary podczas pobytu na Palau
Drugi etap podróży po Mikronezji odbył Kubary we wrześniu 1870 roku, docierając na brygu "Zuzanna" do wyspy Yap. Tam zajął się życiem mieszkańców. Opisał szczegółowo feudalne stosunki, a także osobliwą instytucję, rodzaj męskiego klubu zwanego falu. W klubie takim przebywały dziewczęta zwane mespil, czyli faworytki. Uprowadzone z domów rodzinnych (najczęściej za ich zgodą) stanowiły własność "klubowiczów". Pobyt w falu nie podważał dobrego imienia dziewcząt, przeciwnie, podnosił ich prestiż.
Drugą osobliwością Yap, która zadziwiła Kubarego tak jak poprzednich i późniejszych podróżników były kamienne pieniądze, sprowadzane z narażeniem życia z Ponape. Pieniądze takie, często ponad metrowej średnicy, zatknięte w ziemię przed domami Yapańczyków, świadczyły o zasobności właścicieli.
Z Yap Kubary udał się na wyspy archipelagu Palau, gdzie spędził kilka miesięcy i zdobył sobie przyjaźń krajowców, których leczył podczas epidemii grypy. Wreszcie, w maju 1874 roku, Kubary wyruszył w drogę powrotną do Europy. Wiózł ze sobą ponad sto skrzyń drogocennych eksponatów dla hamburskiego muzeum, ale szkuner "Alfred" poszedł na dno u brzegów atolu Jaluit, a wraz z nim zginęła większość bezcennych zbiorów. W ciągu kilku tygodni na Jaluit udało się Kubaremu zebrać pewną liczbę okazów. Zapakował je w 26 skrzyń i wysłał z Samoa do Niemiec. Sam – przez Nową Zelandię i Australię (gdzie otrzymał obywatelstwo brytyjskie) – dotarł w końcu maja 1875 roku do Hamburga, gorąco witany przez pracowników muzeum Godeffroya.
Chlebodawca wyjednał dlań zezwolenie władz rosyjskich na odwiedzenie w Warszawie matki, której nie widział siedem lat. Zawiózł jej zbiór ptactwa z Samoa i Fidżi. W lipcu 1875 roku został zaproszony do Lwowa na II Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich. Przedstawił tam sprawozdanie ze swych podróży, co zostało owacyjnie przyjęte przez zebranych
W końcu września tegoż roku, po zawarciu nowego 5-letniego kontraktu, Kubary powrócił na Morza Południowe. Tym razem celem podróży była Ponape, gdzie nabył posiadłość, założył ogród warzywny i plantację. Zbudował dom i ożenił się. Wybranką była Anna Yelliot, córka misjonarza-metodysty i tubylczej córki wodza. W latach 1877-1878 prowadził badania wyspy Truk, ale w roku 1879 Godeffroy zbankrutował i zerwał kontrakt. Kubary znalazł się bez środków do życia. Próbował nawiązać kontakty z innymi muzeami, ale bezskutecznie. W poszukiwaniu jakiegokolwiek zajęcia w roku 1882 wyprawił się nawet do Japonii, gdzie pracował, m.in., w Jokohamie i Tokio.
Pod koniec życia otrzymał jeszcze jeden cios: jego plantacja została zrujnowana podczas powstania krajowców, a nowi władcy wyspy zakwestionowali jego prawo własności. Zapadł na zdrowiu, przebywał czas jakiś w szpitalu w Manili, po czym wrócił na Ponape. Tam, na początku października 1896 roku, wyszedł z domu i już nie wrócił. Znaleziono go martwego, siedzącego pod drzewem. Są trzy wersje jego śmierci: atak serca, samobójstwo, morderstwo
Wśród Papuasów spędził prawie 28 lat. Był pierwszym białym człowiekiem na wielu spośród wysp Oceanii. Zebrał wiele okazów, przekazanych później do muzeów europejskich. Szczegółowo opracował wszystkie najważniejsze archipelagi Oceanu Spokojnego. Dokonał wielu odkryć przyrodniczych i archeologicznych oraz sporządził mapy tych terenów.
Dorobek naukowy[edytuj]
Opublikował między innymi: Uwagi etnograficzne o Wyspach Karolińskich z przyległościami (1885), Uwagi etnograficzne o Archipelagu Karolińskim i Wyspy Nukuoro (1896), a także, w roku 1886, pracę o tatuażach polinezyjskich: Das Tätavieren in Mikronesien, speziell auf den Carolinen.
Jego imieniem nazwano szczyt w pasmie Finisterre na Nowej Gwinei (Mount Kubari), a także kilka gatunków ptaków, m.in. wronę mariańską (Corvus kubaryi), wyspiarka karolińskiego (Gallicolumba kubaryi) i wachlarzówkę łuskowaną (Rhipidura kubaryi). Ponadto przypuszczalnie wymarła kokoszka pacyficzna (Gallinula pacifica) została po raz pierwszy odnotowana przez Kubarego na Samoa w 1869. Dwa lata później opisali ją naukowo Gustav Hartlaub i Otto Finsch.

Powstańcy styczniowi- [pl.wikipedia.org]