Różana, pow. makowski

Różana, os. miejska nad rz. Narwią, przy ujściu rzki Rożanicy, pow. makowski, gm. Sieluń, par. Różan, odl. 88 w. od Warszawy, i z którą połączony szosą warszawsko-kowieńską, 34 w. od Pułtuska, 28 w. od Ostrołęki a 62 w. od Łomży. Posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę począt, urząd gm., st. poczt., browar i fabrykę miodu, 172 dm., 2414 mk. W 1828 r. był© 114 dm., 1021 mk. (304 żyd.); 1860 r, 151 dm., 1810 mk.

Znalezione tu urny i ślady okopów świadczą o przedhistorycznym istnieniu siedziby ludzkiej. Osada ta wcześnie zapewne stała się centrem sadowem i handlowem dla okolicy. Koło grodu, zajmującego wzgórze nad Narwią, kupiła się osada, która zapewne już w XV w. uzyskała przywilej miejski. Jan ks. mazowiecki w 1401 r. nadaje niejakiemu Koprzywkowi 29 włók ziemi dla dołączenia do wójtowstwa Różana. Dokument tegoż księcia z 1403 r. w. Ciechanowie wydany, jest tylko potwierdzeniem a 'zapewne i rozszerzeniem pierwotnego przywileju (nadanie łaźni, postrzygalni, wagi, zwolnienie od ceł). Po przyłączenia Mazowsza do korony, R. stał się siedzibą ststy grodowego. Odbywały się tu sądy ziemskie i grodzkie. Święcicki nazywa R. miastem ruchliwem. Wedle tradycyi Bona zamek tutejszy odbudowała i w nim niekiedy przebywała. Według lustracyi z 1564 r. było w mieście 320 domów niepłacących czynszu. W 1581 r. ustanowiony tu został skład soli; żupnik miał dostarczać co rok 1000 beczek soli wielickiej i 500 bocheńskiej. Szlachcie służyło pierwszeństwo do kupna po oznaczonej cenie. Dopiero po czterotygodniowym terminie mógł żupnik sprzedawać sól kupcom. Dochód z przewozu na Narwi należał do miasta. W 1526 r. Anna, ks. mazowiecka, wydała w Warszawie przywilej na most, potwierdzony w 1566 r. przez Zygmunta. Królowa Bona w 1549 r. nadała mieszczanom wolny wrąb w lasach starostwa. Wedle lustracyi z 1564 r. ogólny obszar gruntów miejskich obejmował 36V, włók, w tern 6 wójtowskich, 3 proboszcza i 3 brześciańskie. W 1789 r. było wraz z placami i pastwiskami 76 włók i 25 mórg; obecny obszar użytkowej ziemi miejskiej wynosi 1943 mórg, a wraz z nieużytkami podobno do 165 włók. Różańskie starostwo grodowe podług lustracyi z r. 1664 składało się z miasta Różan i z wsi: Perzanów, Łoś, Załuże, Rzaniec, Grabówka i Zołotówka (por. Jadów). W r. 1765 posiadał je Stanisław Kostka Młodzianowski, opłacając kwarty złp. 1619 gr. 1, a hyberny złp. 1012 gr. 24. Na sejmie z r. 1773—75 stany Rzeczypospolitej nadały te dobra w posiadanie1 emftteutyczne Ignacemu Łempickiemu wraz z ststwem makowskiem i dzierżawami Chotecka, Czarna i Biała. Wójtowstwo R. posiadał wtedy Antoni Kowalski i płacił kwarty 16 złp. Ziemia różańska dzieliła się na dwa powiaty: różański i makowski. Zniszczone przez wojny w XVII w. i morowe powietrze w r. 1708, zaczęło się miasto podnosić dopiero w obecnem stuleciu. Z zabytków przeszłości przechował się tylko kościół parafialny p. w. św. Anny, odnowiony 1841 r., który pierwotnie miał być kolegiatą. Późniejsze przeróbki i dodatki zatarły ostrołukowy charakter budowli, pochodzącej z początku XVI w. Po za miastem stały na wzgórzach dwa (drewniane zapewne) kościółki: św. Jana (rozebrany w XVIII w. przez strostę Łempickiego) o trzy wiorsty od miasta, św. Szczepana o pół wiorsty, tudzież w mieście przy ulicy sieluńskiej stał kościółek św. Kazimierza. Z kościołów tych również jak i z zamku nie zostało śladu nawet. Dawniejszy ratusz z wieżą zniszczał zapewne w pożarze z 1813 r. Z tego miasta podobno pochodził Maciej z li., kanonik warszawski, pleban czerski i pisarz książęcy, który około 1430 r. dokonał polskiego przekładu ustaw mazowieckich. R. par., dek. makowski, 5596 dusz; do par. należy filia Zawada-Ponikwa. Historyą R. wraz z dokumentem z 1403 r. podał W. EL Gawarecki w „Pamięt. Płockim" z 1830 r.

Dobra rządowe R. składały się w 1854 r. z folw.: Byszewo (667 mr.), Prycanowo (228 mr.), lasu 2951 mr.; os. młyn.: Gościejewo (23 mr.), Olda (7 mr.), Wyszel; wójtów. Gościejewo (52 mr.), wójtów. Różan (167 mr.), Załuźe (53 mr.), Maków (83 mr.); grunta Gorzanka Poduchowna (246 mr.). Wsie: Byszewo (213 mr.), Gościejewo (259 mr.), Prycanowo (228 mr.), Załuźe (873 mr.), Łoś (920 mr. , Perzanowo (750 mr.), Janko wo (496 mr.), Słoniawy (941 mr.). Wsie: Różan, Rzaniec, Dłutówka, Grabówka, Witowy Most, Zimna Woda, Wyszel, Olkowa Kępa, Gutowo (rozległość niepodana). Z dóbr tych wydzielono w 1835 r. na majorat dla pułków. Teodora Moeller folw.: Smrock (517 mr.), Bazar (465 mr.), lasu 1139 mr.; młyny: Smrock (23 mr.), Bazar (11 mr.); wsie: Smrock (394 mr.), Makowiec (915 mr.), Daniłów (153 mr.). Na obszarze lasów rządowych odkryto w 1817 r. bursztyn. Z opłaty za prawo poszukiwania zebrano w ogóle 4612 rs.
[SGKP]