Radzyń Chełmiński - zamek

Jeszcze dzisiaj monumentalne mury zamku w Radzyniu mimo że obecnie to tylko ruiny wzbudzają podziw i uznanie dla kunsztu krzyżackich budowniczych. Wcześniej istniał tu gród wojewody mazowieckiego Krystyna. Jego synowie w roku 1218 sprzedali go biskupowi misyjnemu Chrystianowi a ten przekazał Krzyżakom w 1231. W miejsce grodu bracia zakonni wznieśli drewniano-ziemną strażnicę. Strzegła ona zdobyczy terytorialnych Zakonu oraz stanowiła bazę wypadową na ziemie zamieszkałe przez plemiona pogańskich Prusów. Od roku 1251 stała się również siedzibą komtura.

Pod koniec XIII wieku Krzyżacy przystąpili do wznoszenia murowanego zamku. Jego budowę ukończono przed rokiem 1329. Powstał nad brzegiem jeziora i składał się z trzech części : zamku konwentualnego oraz dwóch podzamczy. Zamek właściwy założono na planie regularnego czworoboku zbliżonego do kwadratu o boku 52 metrów na niewielkim naturalnym wzniesieniu. Do jego budowy użyto cegły jedynie fundamenty wykonano z kamieni narzutowych. W pierwszym okresie budowy powstały mury obwodowe z wysuniętymi przed lico smukłymi wieżyczkami w narożach oraz wysoki ośmioboczny stołp w pł-zach części dziedzińca.

W późniejszym czasie zaczęły powstawać zamkowe skrzydła otaczające wewnętrzny dziedziniec. Najbardziej reprezentacyjne było skrzydło południowe mieszczące kaplicę refektarz oraz mieszkanie komtura domowego. W skrzydle wschodnim znajdowały się kapitularz i dormitorium. Pozostałe dwa skrzydła niższe i krótsze przylegały do wieży głównej. W północnym urządzono infirmerię natomiast zachodnie było mieszkaniem komtura. Prowadziło z niego przejście do danskeru gankiem wspartym na jednym filarze. Od strony dziedzińca skrzydła obiegały na wysokości pierwszego piętra krużganki. Skrzydła pd. i zach. Posiadały ozdobne szczyty a cała zewnętrzną elewację zamku od połowy wysokości zdobiły ułożone w romby zendrówki.

Zamkowe wzgórze otoczono fosą zasilaną z pobliskiego jeziora. Dodatkowo chronił go szeroki na 12 metrów parchan. Wjazd do zamku znajdował się w skrzydle południowym. Poprzedzało go długie przedbramie oraz most zwodzony łączący go z południowym podzamczem. Oddzielone od zamku właściwego wewnętrzną fosą podzamcze południowe miało kształt nieregularnego wieloboku. Otoczone było murem obronnym z drewnianym gankiem. Miało typowo gospodarczy charakter. Mieściły się na jego terenie : spichlerze stajnie wozownie browar i piekarnia oraz mieszkania dla służby. W narożnikach pł-zach i pł-wsch murów podzamcza znajdowały się niewielkie kwadratowe wieżyczki strażnicze. Ta w narożniku pł-wsch była jednocześnie wieżą bramną przez którą prowadził wjazd na zamek z podzamcza wschodniego. Ta położona nad samym brzegiem jeziora część założenia obronnego jest najmniej poznana. Otaczał ją prawdopodobnie jedynie niewysoki mur. Wjazd na teren podzamcza wiódł od strony północnej przez most nad kanałem dostarczającym wody jeziora do zamkowej fosy.

W czasie wojny polsko-krzyżackiej w roku 1410 zamek w Radzyniu początkowo oparł się szturmom polskich oddziałów. Krzyżacy skapitulowali dopiero we wrześniu przed powracającymi spod Malborka głównymi siłami wojsk polskich pod wodzą samego króla Władysława Jagiełły. Mimo późniejszych prób jego odbicia polska załoga pozostała w nim do lutego 1411 kiedy to na mocy I pokoju toruńskiego powrócił do Zakonu.

Kolejny raz zamek jest miejscem walk w roku 1454. Zostaje zdobyty przez oddziały Związku Pruskiego i przekazany Polsce. Mimo kilku prób odbicia go przez wojska krzyżackie w czasie trwania wojny trzynastoletniej pozostał w polskich rękach. Zgodnie z postanowieniami II pokoju toruńskiego z roku 1466 Radzyń wraz z całą Ziemią Chełmińską powrócił do Polski. Na prawie 300 lat zamek stał się siedzibą polskich starostów. Kres świetności dawnej krzyżackiej warowni przynoszą zniszczenia dokonane przez wojska szwedzkie w roku 1628. Zupełnej dewastacji ulegają skrzydła zachodnie i północne. Najdłużej funkcjonującą częścią zamku jest kaplica która czynna była do końca XVIII wieku.

Po I rozbiorze Polski w roku 1772 zamek przejmują władze pruskie i urządzają w nim biura. Jednak już w roku 1800 zostają one przeniesione na teren miasta a zamkowe mury stają się miejscem pozyskiwania materiału budowlanego. Z uzyskanych w ten sposób cegieł wzniesiono wiele domów a nawet ratusz w Radzyniu. W latach trzydziestych XIX wieku na wskutek protestów mieszkańców wstrzymano rozbiórkę zamku i przystąpiono do zabezpieczania ruin. Od roku 1908 zamek znajduje się pod stałą opieką konserwatorską.

Obecnie z dawnego założenia pozostały jedynie ruiny zamku konwentualnego oraz znaczne partie murów podzamcza południowego. Najlepiej zachowanym elementem zamku właściwego jest skrzydło południowe z dwoma narożnymi wieżyczkami. Z pozostałych skrzydeł pozostały zewnętrzne ściany a jedynym śladem po potężnej niegdyś wieży jest znajdujący się na dziedzińcu jej fundament.