Sokalski powiat (w atlasie Kummersberga karty: 4, 5, 12 i 13; szt. gen. Z. 3, C. 30, 31 i Z. 5, C. 31) leży między 50° 15' a 50° 39' płn. szer. i między 41° 33' a 42° 18' wsch. dłg. od Obejmuje część Galicyi najdalej na płn. wybiegającą. Na płd.-wschód leży pow. kamionecki, na płd. żółkiewski, na płd.-zach. rawski. Na płn.-wschód graniczy z pow. włodzimierskim (gub. wołyńska), na płn.-zach. i płn. z pow. tomaszowskim. Miasto Sokal, leży w płn.-wsch. stronie powiatu. Najdalej od S. oddalone wsie są: na płd.-wsch. Torki (26 kim.), na płd.-płd. wsch. Tyszyca (29 kim.), na płd.-zach. Kuliczków (28 kim.) i Machnówek (30 kim.). Obszar powiatu wynosi 1,344*74 kim. Gmin katastralnych obejmuje 92, administracyjnych 99, obszarów dwor. 86. Obszar powiatu pod względem użytkowania gleby rozpada się na: 69,240 ha 37 ar. roli, 21,295 ha 72 ar. łąk, 2,489 ha 49 ar. ogr., 6,078 ha 75 ar. pastw., 30,344 ha 77 ar., lasów, 274 ha 89 ar. moczarów i stawów, 3,752 ha 17 ar. innych gruntów; razem 133,475 ha 18 ar. Lasy wysokopienne liściaste zajmują 10,392 ha, szpilkowe 12*022 ha, nizkopienne i mieszane 7,930 ha, pastwiska z zaroślami 396*79 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 887*62 ha. Gospodarstwo lasowe systematycznie urządzone obejmuje 15,924*22 ha, nieurządzone 13,656*61 ha. Obszar powiatu jest częścią niziny płn.-wschodniej, rozwiniętej na dorzeczu górnem i średniem Bugu aż po krawędź płaskowzgórza podolskiego i roztoczę lwowsko tomaszowskie. Samym prawie środkiem powiatu przewija się Bug, który wszedłazy pod Tyszycą, pomiędzy Izbicą, Sielcem, Jastrzębicą a Wołowinem rozdziela się na liczne ramiona, zlewające się dopiero poniżej Parchacza. Ztąd też, a właściwie od Bendiuchy pod Krystynopolem Bug poczyna być spławnym. Od Izbicy aż po Krystynopol ma kierunek płn.-zach., ztąd aż po Ulwówek (na długości 15 kim.) północny, a od Ulwówka aż po Lito w orz płynąc granicą Galicyi trzyma się kierunku płn.-zach. Tylko od lew. brzegu przyjmuje większe dopływy; od prawego zlewają się do niego drobne strumienie. Od lewego brzegu wpadają do Bugu w obrębie powiatu: Rata (z Błotnicą od lewa Żełdcem od praw. brz.), Sołokija (z Rzeczycą i Chroną od lew. brz.), pot. Młyński, pot. Bród i Warężanka. Od praw. brzegu: Chołojówka, pot. Kijowski (al. Kyswa), pot. Peresijka (zwany w górnym biegu Grabowcem), pot. Wołowinka, pot. Białystok al. Kornarowski (z Młynówką al. Rudką), Karbów (ze Spasówką i Rojatynem). Regulacyą Bugu rząd zajmował się przed 30 laty, ale poprzestano na zniesieniu młynów (pływaków). Pod względem rzeźby naziomu rozdziela się obszar powiatu na dwie nierówne części: większą północną, wyżynną, i mniejszą południową, nizinną. Po lew. brzegu Bugu Sołokija, po prawym pot. Komarowski rozgraniczają oba obszary. Północny jest częścią wału dyluwialnego, przewijającego się od roztocza lwowsko-tomaszowskiego na Sokal, Radziechów, Łopatyn i Leszniów. Wał ten, szeroki na 10 do 15 kim. a przeciętnie na 30 do 40 mt. po nad dnem niżu wzniesiony, w plastyce tej krainy wybitną odgrywa rolę. Ku zachodnim granicom powiatu wał ten wzniósł się najwyżej, bo do 270 mt. przeszło (Zagumienki pod Liskami 279 m.), po prawym zaś brzegu Bugu we wschodniej połaci powiatu tylko do 250 mt. przeciętnie (Za Hanówką 261 mt.). Assymetrya zboczy dolin, mających kierunek północny lub płn.-zach., jest tak wyraźną, jak na płaskowyżu podolskiem.
Geologia
Szczególnie wyraziście występuje w dolinie Bugu, której prawe zbocze jest spadziste a niekiedy załamane w strome ścianki i po tej też stronie cały szereg warstw dyluwialnych i kreda senońska się odsłania, gdy tymczasem zbocze od lew. brzegu podnosi się zwolna ku zach. i dopiero w znaczniejszej odległości do tej samej, co przeciwległe zbocze sięga wysokości. Assymetrya ta (jednostronne wykształcenie zboczy), jest także bardzo wyraźną w okolicy Winnik, Żabcza, Łubowa, Waręża, Chłopiatyna i t. d. Na połudn. krawędzi tej wyniosłej wierzchowiny pomiędzy Boratynem a Przewodowem znachodzą się na najwyższych punktach usypane mogiły od kilku do kilkunastu metrów wysokie (mogiła Siebieczowska 264 mt., Cebłowska 274 mt., Przemysłowska, Oserdowska 270 mt.). Dyluwialny wał ten tworzy żyzną wierzchowinę sokalską, tak glebą jak roślinnością i fauną do stepowej wierzchowiny podolskiej wielce zbliżoną. Naziom tej wierzchowiny, lekko sfalowany, załamuje się w doliny, zwykle łagodnie zaklęsłe, rzadziej w głębokie parowy lub w płytkie zagłębia, z charakterystycznemi jeziorkami stępowemi. Podglebie całej tej wierzchowiny jest gliniaste. Po praw. brzegu Bugu, w okolicy Boratyna, Opulska, Bojańca i Chorobrowa przeważa tłusty czarnoziem podolski, z cechującemi go dąbrowami. Obszar południowy jest znowu częścią zapadłej kotliny niżowej, rozwiniętej na górnem dorzeczu bugowem a sięgającej aż do krawędzi płasko wzgórza podolskiego. Jestto równina jednostajna, wzniesiona przeciętnie na 200 do 210 mt. npm., bądź przykryta morenowemi piaskami, bądź, bliżej wierzchowiny sokalskiej, odsłonięta w czarnoziemne rumosze, z pod których bezpośrednio odkrywa się kreda senońska, stanowiąca podłoże całego obszaru niżowego. Ku południowym granicom powiatu głównie tylko piaski mają przewagę, nie rzadko przechodzące w otwarte wydmy, z których największą jest Parchacka, rozwinięta pomiędzy zlewiskiem Raty a Bugu, powyżej Krystynopola. Tam, gdzie wyłącznie piaski się rozścielają, charakter niżu sokalskicgo zupełnie się różni od północnej wierzchowiny. Zamiast dębu sosna jest tu panująccm drzewem. Tworzy ona rozległe bory o dnie moczarowatem, torfiastem, którem wody przewijają się leniwie ku Bugowi. Charakterystycznemi są dla tej okolicy zwały (odscpiska) piasków, wzniesione do 10 mt. przeszło po nad poziom piaszczystej równiny niżowej. Zwały te ciągną się przeważnie w kierunku płn.-zach., płd.-wsch. a są niekiedy na kilka do kilkunastu kilometrów długie. Są to jedyne wzniesienia zapadłego niżu, zwano -tu garbami lub górami (np. Kluczowa góra 216 mt., Wysoka góra 218 mt. i t. d.). W budowie geologicznej obszaru tego biorą udział dwie formacye: kreda senońska i utwory dyluwialne. Pokrywy trzeciorzędnej brak tu zupełny. Kreda senońska, zwana pospolicie „opoką", jest tu najstarszą formacyą, tworzącą podłoże całego powiatu. Charakter jej petrograficzny i paleontologiczny jest taki sam, jak dalej ku południowi i wschodowi na krawędzi podolsko-wołyńskiej. Skamielin zawiera bardzo mało. Naj wyraźniej szemi są tylko belemity (Belemitella mucronata) i okruchy inoceramów (Inoceramus sp.), często wypłukane i leżące luźnie na jej powierzchni lub w nadległych żwirach dyluwialnych. Na wierzchowinie sokalskiej odsłania się kreda tylko w większych parowach i dolinach, gdzie też tworzy lity rdzeń dyluwialnego wału sokalsko-łopatyńskiego. Wzdłuż brzegów bugowych znachodzą się odkrywki kredowe tylko po prawem zboczu (Wólka Poturzycka, Sokal, Skomorochy). Natomiast wielkiemi płatami odsłania się kreda tak na północnym jak południowym rąbku wierzchowiny sokalskiej, tworząc „rumosze" przykryte cienką warstewką stepowego czamoziemu. Szeroki pas tych rumoszów ciągnie się od zachodnich granic powiatu z okolicy Beł?a ku Krystynopolowi, a przerwany piaskami parchackiemi, rozpościera się po drugiej stronie Bugu od Wołświ-na i Poździmierza ku Korczynowi i Radwańcom. Mniejszy płat rumoszów występuje w północnej części powiatu, opodal praw. brzegu Bugu, powyżej Skomoroch i Baranich Peretoków. Dyluwium potężnie rezwinięte tak w półn. jako też w połudn. części powiatu i nadające całemu niżowi właściwe piętno, składa się z następujących ogniw: a) gliny lodnikowej, źwirów i głazów narzutowych; b) gliny piaskowatej, uwarstwowanej i piasków; c) gliny niewarstwowanoj (stepowej). W samym spągu utworów dyluwialnych a bezpośrednio na kredzie, której górna warstwa zwykle jest zwietrzałą (biała glina), ułożyły się żwirowiska, złożone z okruchów skał przeważnie północno-europejskiego pochodzenia. Rzadko w tem żwirowisku morcnowem znachodzą się bryły większej niż 1 dcmt. średnicy. Całkiem odkryte żwirowiska występują tam, gdzie górnych ogniw dyluwialnych brak zupełny, jak na rumoszach niżowych, które wówczas są polami narzutowych głazów, niekiedy tak licznie rozsianych, że utrudniają uprawę roli. Największe głazy, mające do 1 mt. średnicy, znaleziono tylko w niektórych punktach (na rumoszu za Skomorochami, w Steniatynie, Horbkowie). Głazy te są dwojakiego pochodzenia: miejscowego i zamiejscowego. Do pierwszych należą: wapienie trzeciorzędne litotamniowe, słodkowodne, wapień kredowy; do drugich zaś: granity (granit z Aelandu, Rappakiwi i t. d.), gnejsy, amfibolity, kwarcyty pochodzenia przeważnie finlandzkiego, tudzież rogowce i krzemienie z północnej Polski (nadbałtyckie). Glina lodnikowa, ciemno-żółta, zbita, zwykle zrzadka rozrzucone ziarna piasku zawierająca, utrzymała się tylko w kilku punktach na pierwotnem swem złożysku. Powyżej żwirowej warstwy, lub w braku jej bezpośrednio na kredzie, ułożyły się sine gliny, iły i piaski lub gliny piaskowate, wyraźnie uwarstwowane, często jeszcze ze smugami i soczewkami przepłókanych żwirów dolnych. Odznaczają się one właściwą temu poziomowi fauną dyluwialną, złożoną z kilkunastu gatunków bagienno-lądowych ślimaków, a świadczących tak o jakości wód, które je w tych warstwach złożyły, tudzież o klimatycznych stosunkach, panujących wówczas tuż po ustąpienia pokrywy lodowej. Zamiast gliny uwarstwowanej rozwinęły się w południowej części powiatu głównie tylko piaski. Tylko bliżej rumoszów, w głębszych odkrywkach, widać ich uwarstwowanie. Do tych piasków należą takie zwałowate odsepiska niżowe i wydmy. Są to piaski południkowe. Uwarstwowana glina wraz z piaskami przechodzi na wierzchowinie sokalskiej w nieuwarstwowaną glinę stepową (Loess), odznaczającą się swą prostopadłą łupnością. Tworzy ona grubą (miejscami do kilkunastu metrów) powałę całej wierzchowiny sokalskiej, a ku swej górze przechodzi w żyzny czarnoziem (por. dra V. Uhliga: „Die geologisclie Beschaffenheit der nord-ostgalizischen Tiefebene, Geolog. Jahrbuch, Wien 1884", a także prace dra Hoelbera, Wolfa i Stura. Prostujemy tu pomyłkę zaszłą przy opisie Jastrzębicy, wsi pow. sokalskiego. Umieszczono tam w skutek mylnego uporządkowania kartek rękopisu ustęp o skale „Wieprz", odnoszący się do Jastrzębi, wsi pow. grybowskiego).
Ludność
W r. 1880 było w powiecie 12,584 dm. i 80,394 mk. a mianowicie: 3,952 dm., 25,052 mk. w okręgu sądów, bełzkim, a 8,632 dm., 55,342 mk. w okręgu sądowym sokalskim. Według pici było 39,606 męż., 40,778 kob. Na jeden kim. kwadr, wypada 60 mk., na jednę gminę 740, na jeden obszar dworski 83. Wedle wyznania było: 54,065 gr.-kat., 14,288 rz.-kat., 11,758 izrael., 283 innych wyznań. Na 1000 mieszkańców było 672,50 gr.kat., 177,72 rz.-kat., 146,26 izrael., 3,25 innych. Języka rusińskiego używało 54,260 mk., polskiego 24,481, niemieckiego 1,378. Umiejących czytać i pisać było 10,441 (6,718 męż., 3,723 kob.); umiejących tylko czytać 4,133 (2,015 męż., 2,118 kob.); nieumiejących ani czytać ani pisać 65,820 (30,873 męż., 34,947 kob.). Na 1000 męż. umie czytać i pisać 164-6} tylko czytać 50-9; na 1000 kob. umie czytać i pisać 91*3, tylko czytać 52. Według Sposobu zarobkowania na 100 mk. zajmuje się 72-59% rolnictwem, 0-04% górnictwem, 10-32°/o przemysłem, 2-64% handlem, 1-77% przypada na urzędników, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodzinę, domowników i służbę; 0-29% na adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów i lekarzy; 0*53% na właścicieli domów, kapitalistów i ich rodziny; 10'82°/o Ba robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność nieoznaczonego zatrudnienia. Śmiertelność od r. 1878 do 1885 na 1000 mk.: w 1878 r. 30-5; w 1879 r. 27'7; w 1880 r. 29'1; w 1881 r. 35; w 1882 r. 38 9; średnio: 32.2.
Hodowla
W r. 1880 było w powiecie koni 21,360, bydła rogatego 32,229, owiec 37,322, kóz 9, świń 23,721; uli pszczół 4,708. Na stu mieszkańców wypada koni 26-56, bydła rogatego 40-09, owiec 46-42, kóz 0*01, świń 29-38, uli pszczół 5'85. Na jeden kim. wypada koni 16, bydła rogatego 24-15, owiec 27'96. świń 17-76, uli pszczół 3-52.
Szkolnictwo
Od 1 lipca 1888 r. tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego Rada szkolna i inspektor mają siedzibę w S. Oprócz szkół w S. istnieją: etat. 4 klas. męzka i etat. 3 klas. żeńska w Bełzie; etat. mieszana 3-klas. w Krystynopolu; etatowe mieszane 2-klas. w Tartakowie, Ostrowie i Uhrynowie; 1 klas. etat. we wsiach: Boratyń, Budynin, Byszów, Chorobrów, Cieląź, Dobraczyn, Głuchów, Hohołów, Horodłowice, Horodyszcze Waręskie, Hulcze, Illcowice, Jastrzębica, Kościaszyn, Konotopy, Liski, Łuczyce, Mianowice, Nuśmice, Opolsko, Parchacz, Perespa, Przewodów, Poździmierz, Poturzyca, Prusinów, Rozdziałów, Siebieczów, Sielec Bełzki, Skomorochy, Spasów, Szmitków, Steniatyn, Świtanów, Torki, Tudorkowice, Ulwówek, Waręż miasto, Waręż wieś, Wojsławice, Wolica Komarowa, Wołswin, Worochta, Zawisznia, Zboiska, Żużel, Żniatyn;— filialne: Baremie Peretoki, Bobiatyn, Bojanice, Cebłów, Chłopiatyn, Dłużniów, Katowice, Horbków, Kłusów, Komarów, Kopytów, Korczyn, Leszczków, Łubów, Machnówek, Myców, Oserdów, Perewiatycze, Przemysłów, Radwańce, Sawczyn, Starogród, Sulimów, Szarpańce, Tyszyca, Waniów, Wierzbiąż, Zabużc Murowane i Zubków; — niezorganizowane: Berejów, Leszczatów, Madziarki, Rusin, Winniki, Wyżłów. Oprócz tego jest szkoła jednokl. żeńska w Tartakowie, utrzymywana z funduszów prywatnych. Ogółem było w powiecie w r. 1888 szkół etat. 55, filialnych 28, niezorganizowanych 10. Ze względu na język wykładowy było 71 z jęz. wykł. ruskim, 18 z jęz. wykł. polskim, 1 z niemieckim, 3 utrakwistyczne (z językiem polskoruskim). Ze względu na płeć dzieci były 4 szkoły męzkie, 3 żeńskie, 86 mieszanych. Ze względu na podział nauki 90 z nauką całodzienną, 32 półdzienną. Ze względu na ilość klas i plan naukowy: 83 jednoklasowych, 6 dwuklas., 1 trzyklasowa, 2 czteroklas. i 1 pięcioklas. Szkoła prywatna była jedna jodnoklasowa z jęz. wykł. polskim. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną (od 6 do 12 lat wieku) było w 1888/9 r. 10,434 (5,200 chłopców, 5,234 dziewcząt), uczęszczających 8,039 (4,186 chłopców, 3,853 dziewcząt); obowiązanych do uczęszczania na naukę dopełniającą (od 12 do 15 lat, wieku) było 2,883 (1,474 chłopców, 1,409 dziewcząt); uczęszczających 2,372 (1,237 chłopców, 1,135 dziewcząt). Z pomiędzy uczących się 2,408 uczęszczało do szkół z język, polskim, 5,391 do szkół z jęz. wykł. rus., 38 do szkół z jęz. niem,, 202 do szkół mieszanych.
Przemysł
Z zakładów przemysłowych istnieją w-powiecie: młyny parowe w Opulsku i Sokalu; młyn wodny amerykański w Świtarzowie i kilkanaście młynów wodnych zwyczajnych i wiatraków. Browar fabryczny istnieje w Krystynopolu; browary pospolite posiadają: Korczyn, 0strów, Tudurkowice, Waręż wieś i Zboiska. Gorzelnie mają: Boratyn, Dmytrów, Konotopy, Krystynopol, Liski, Łuczyce, Opulsko, Ostrów, Perespa, Prusinów, Radwańce, Siebieczów, Switarzów, Spasów, Torki, Uhrynów, Uśmierz, Waniów, Witków i Wojsławice. Tartak parowy w Radwańcach; cegielnie są w Krystynopolu i Sokalu; mydlarnie w Bełzie, Sokalu i Tartakowie; garncarstwem zajmują się w Sokalu. Z Sokala prowadzi gościniec na płd. przez Krystynopol i Sielec do Mostów Wielkich (w pow. żółkiewskim), a dalej przez Żółkiew do Lwowa. Kolej żelazna jarosławsko sokalska przebiega zach. część powiatu. Wchodzi ona tu od zachodu z pow. rawskiego i biegnie doliną Sołokii na wschód przez Bełz (stacya), Żużel, Ostrów i Krystynopol (stacya), a ztąd na północ lewoboczną doliną Bugu do Sokala, gdzie się też kończy. Kasy pożyczkowe gminne mają następujące miejscowości: Bełz, Berejów, Bojaniec, Boratyn, Chorobrów, Cebłów, Dłużniów, Dobraczyn, Katowice, Horbków, Horodyszcze Waręzkie, Ilkowice, Jastrzębica, Kopytów, Liwcze, Łubów, Łuczyce, Mianowice, Mońków, Myców, Ostrów, Perespa, Powiatycze, Przewodów, Sawczyn, Sokal, Siebieczów, Sielec, Skomorochy, Spasów, Switanów, Sulimów, Torki, Tartaków miasto, Tartaków wieś, Tartakowiec, Tudorkowice, Uhrynów, Waręż wieś, Wierzbiąż, Witków, Worochta, Wojsławice, Wyżłów, Zabcze, Zboiska, Zawisznia, Zubków i Żużel. Doktorów medycyny jest 4, chirurgów 6, weterynarzy 2, akuszerek 13, aptek 4. Fundusze ubogich istnieją w Sokalu, Bełzie, Warężu, Krystynopolu, Tartakowie i Dobraczynie.
Wyczerpującą monografią powiatu sokalskiego przygotowuje Włodzimierz hr. Dzieduszycki, twórca przyrodniczego muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, posiadający rozległe dobra w pow. sokalskim. Pojedyncze działy tej monografii będą opracowane przez specyalistów. [SGKP opr. Ludwik Dziedzicki.]
