Dorpart

DORPAT
łac. Tarbatum, est. Tartu, ros. Jurjew

Miasto w Inflantach, nad rzeką Emą (Embach), na zachód od jeziora Pejpus. Dawne Osiedle Estów zajęte (1030) przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, a póżniej zdobyte (1215) przez Zakon Kawalerów Mieczowych. Dorpat był siedzibą biskupstwa katolickiego od 1224 do drugiej połowy XVI wieku, gdy miejscowi biskupi przyjęli - wzorem Krzyżaków luteranizm.
Gdy syn księcia nowogrodzkiego Aleksandra Newskiego- Dymitr zdobył Dorpat (1262), sprzymierzony z nim książę litewski Trojnat przeprowadził wyprawę na sprzymierzone z Krzyżakami Mazowsze, zdobył jego stolicę - Płock, paląc zamek i wywożąc do Nowogrodu słynne drzwi z płockiej katedry.
Dorpat był za czasów Zakonu Kawalerów Mieczowych siedzibš biskupa katolickiego, a po sekularyzacji (1561) Inflant i przyłšczeniu do Rzplitej - luterańskiego.
Po przyłšczeniu się Inflant (1561) do Rzeczpospolitej Dorpat znalazł się w jej granicach. Rychło jednak padł ofiarš najeŸdŸców. Po Rosji, do wojen o Inflanty wmieszały się Szwecja, Dania sprzymierzając się na przemian z Moskwą i Rzeczpospolitą. Po pokoju szwedzko-duńskim w Szczecinie (1570) Rosja zagarnęła Dorpat, odzyskany przez Rzeczpospolitą (1582) po wojnach Stefana Batorego z Moskwą i oblężeniu Pskowa.
Konstytucją (1582) Batory podzielił Inflanty na trzy prezydya, które za Zygmunta III nazwano (1598) województwami. Stolica jednego (dorpackiego, zwanego też derpskim) z nich został Dorpat.
Ponieważ Dorpat w czasie wojen zupełnemu uległ zniszczeniu, Batory polecił kanclerzowi, Janowi Zamoyskiemu "opatrzenie porządku" w mieście i okolicach, nadając mu starostwo Dorpackie.
Nadanie potwierdził Zygmunt III (1588) za zasługi Zamoyskiego w czasie bezkrólewia. Własnościa hetmana i kanclerza został zamek i miasto Dorpat w Inflantach, z ekonomią i prawem do kaduków.
Z tego to czasu miały pochodzić "w okolicy Dorpatu często napotykane, portrety Jana Zamoyskiego", którego imię, jak pisał w XIX w. Zygmunt Gloger "u mieszkańców tamtejszych dotąd jeszcze w wielkiem jest poszanowaniu".
16 listopada 1602 r polskie wojska pokonały pod Dorpatem wojska szwedzkie.
Ostatecznie miasto zostało odzyskane w 1603 roku. Jan Karol Chodkiewicz zdobył wówczas zamek dorpacki, broniony przez 2 tys. Szwedów, majšc zaledwie 800 żołnierzy
W 1625 r. Gustaw Adolf zaczął działania przeciw Rzeczpospolitej od zajęcia miasta i portu w Dorpacie. Szwecja pozostała włodarzem miasta przez najbliższe stulecie.
Zgodnie ze starą tradcyją utrata Inflant nie przeszkadzała polskich monarchom w nadawaniu tamtejszych godności kolejnym magnatom. I tak Magnus Ernst z zasłużonego także dla Rzeczpospolitej rodu Denhof (von Dönhoff) został mianowany (1669) przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego wojewodą Parnawskiego oraz starostą Dorpat i Oberpalen. Denhof nabył wkrótce posiadłość Friedrichstein koło Królewca w dolinie Pregoły - stałą siedzibę rodu von Dönhoff na następne 300 lat.
Podczas II wojny północnej Dorpat został zajęty przez Rosję (1704), a ostatecznie przypadł jej (1721) na mocy pokoju w Nystad.
Pod koniec XVI w., za rządów Rzeczpospolitej założono w Dorpacie kolegium jezuickie, w którym kaznodzieją bywał ks. Piotr Skarga. W murach dawnego kolegium powstała dekretem króla szwedzkiego Gustawa Adolfa II - Academia Dorpatensis (1632) (Academia Gustaviana). Działający do dziś uniwersytet w Tartu (Dorpat) to najstarszy po Uppsali uniwersytet Europy Północnej.
W czasach świetności uczelni w XIX w., kształciło się tu ponad 2300 studentów z Polski, co stanowiło blisko 10 proc. ogółu studentów. Polacy od początku powstania należeli do czołówki intelektualnej uniwersytetu.
Wśród wywodzących się z Tartu 20 wybitnych profesorów medycyny znajdował się Tytus Chałubiński - sława lekarzy polskich XIX wieku. Ojciec Zakopanego, propagator walorów uzdrowiskowych i turystycznych Tatr, ukończył tam studia z zakresu botaniki. Dorpatczykiem był również Tadeusz Dembowski - chirurg ortopeda, działacz społeczny i patriota.
W 1886 r. podanie o przyjęcie na drugi rok studiów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu w Dorpacie złożył student Józef Piłsudski. Przyszły Naczelnik Państwa miał za sobą pierwszy rok studiów lekarskich w Charkowie. Prośbę o zmianę uczelni rozpatrzono odmownie. Wkrótce Piłsudski otrzymał pięcioletni wyrok zsyłający go na Syberię i na trwałe pożegnał się z medycyną.
Wśród wyróżniających się humanistów należy wymienić najbardziej znanego polskiego filozofa początków XX w. - Wincenta Lutosławskiego, który stworzył własny system filozoficzny, określany jako mesjanizm spirytualistyczno-narodowy.
Na trwałe w kartach uczelni zapisał się jej słuchacz, językoznawca, twórca szkoły kazańskiej, Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Curtenay, badacz języków słowiańskich, który walczył o równouprawnienie narodów bałtyckich i ich języków, kandydat na prezydenta II Rzeczpospolitej.
Z Dorpatem związany był także mąż stanu Władysław Raczkiewicz. Działał w studenckim ruchu niepodległościowym. Był jednym z organizatorów i przewodniczących Polskiego Naczelnego Komitetu Wojskowego w Rosji i Związku Wojskowych Polaków. Już na emigracji 27 września 1939 r. został ostatnim prezydentem II Rzeczpospolitej.
Uczyli się tutaj Józef Weyssenhoff, Władysław Sołtan, Antoni Natanson, Konstanty Skirmunt, Ryszard Manteuffel.
Polscy akademicy byli wprawni w sporządzaniu własnych trunków. Hurtowo pędzili "karboniewiczsznaps" - mieszankę różnej maści likierów i wódki, której wynalazcą był Michał Karboniewicz. Student ów opatentował również "turka": kieliszek araku, żółtko i likier różany, który zwalał z nóg nawet najbardziej wytrwałych. Nic dziwnego, że Polacy mieli opinię hulaków i lekkoduchów. Nieraz wypicie "turka" kończyło się zabawą w Wilhelma Tella (odnotowano przypadek ze skutkiem śmiertelnym).
Zdarzyło się, że jeden ze studentów o arystokratycznym pochodzeniu wjechał na pożyczonym koniu do swojego mieszkania na drugim piętrze. Koń odmówił posłuszeństwa i musiał przenocować na zniesionym sianie. Rankiem zejść już nie chciał i musiano rozbierać drewniany budynek przy Ritterstrasse, aby spuścić spętane zwierzę z powrotem na ulicę.
Miasto było miejscem powstawania pierwszej polskiej korporacji studenckiej. Najstarsza polska korporacja "Polonia" powstała (1828) roku w Dorpacie. Jej założycielami były niedobitki Związku Filaretów. Warszawie i w Wilnie powstawały w owym czasie tajne samokształceniowe związki studenckie (Związek Przyjaciół "Panta Koina", Towarzystwo Filomatów) z rozsławionym przez Adama Mickiewicza Związkiem Filaretów - "Przyjaciół Cnoty" na czele.
Nowo powstała organizacja studencka "wzięła na siebie niemal obowiązek przyjmowania w swe szeregi wszystkich przybywających z obszarów dawnej Rzeczypospolitej, bez względu na ich narodowość, religię, czy przynależność stanową. Wszystkich tych których łączyła nazwa Polonia, których łączyła pamięć o utraconym państwie - państwie, które było Rzeczpospolitą wielu narodów, których łączyła nadzieja na odzyskanie tego państwa i którzy gotowi byli czynić wiele, by to państwo odzyskać".
W latach 1893-1919 miasto Rosjanie nazywali Jurjew. Tartu/Dorpat odegrał podstawową rolę w kształtowaniu się estońskiego ruchu narodowego. Po odzyskaniu niepodległości przez Estonię w 1918 Tartu (Dorpat) - było drugim co do wielkości miastem młodego państwa. W 1920 podpisano tu układ pokojowy między Rosją Sowiecką, a Estonią (2 lutego) i Finlandią (14 października). Nieliczna wówczas Polonia (według spisu z 1934 ponad 1,5 tysiąca Polaków) była piątą co do wielkosci mniejszością narodową w Estonii. W mieście powstała pierwsza organizacja polonijna w Estonii - Zwiazek Narodowy Polaków "Jutrzenka" (1929)
Po 50-letnich rządach sowieckich (1940-1991) powróciło do wolnej Estonii, gdzie uznawane jest za centrum intelektualne kraju.

http://rzecz-pospolita.com/dorpat0.php3