Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Archiwum Filomatów w Lublinie
7.04.2009 19:46
Archiwum Filomatów w Lublinie
Ks. dr Tadeusz Stolz
9 maja 2005 r.
Historia Archiwum Filomatów
W Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego znajduje się 69 jednostek rękopiśmiennych określonych wspólnym mianem Archiwum Filomatów.
Filomaci stanowili tajne naukowe stowarzyszenie młodzieży działające w Wilnie w latach 1817-1823, początkowo o programie samokształceniowym, a później także społecznym i narodowościowym. Filomaci wywarli wpływ na powstanie i działalność innych stowarzyszeń i związków o charakterze filialnym (Promieniści, Filareci, Związek Przyjaciół, Filadelfiści), a zrzeszającym młodzież Uniwersytetu Wileńskiego oraz młodzież szkolną Wilna, Kowna, Kiejdan i innych sąsiednich miast. Działalność Filomatów obejmowała ćwiczenia naukowe z tworzenia własnej literatury i dyskusje nad nią, wypracowywanie dyscypliny moralnej i umiłowanie rzeczy ojczystych u młodzieży polskiej, badania nad gospodarką i szkolnictwem w kraju.
W roku 1823 władze rosyjskie wykryły istnienie Towarzystwa Filomackiego i po głośnym procesie zorganizowanym przez N. N. Nowosilcowa skazały 20 filomatów i filaretów na zesłanie w głąb Rosji. Do założycieli Filomatów i do zesłanych należeli: Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, Józef Jeżowski, Jan Czeczot, Franciszek Malewski, Onufry Pietraszkiewicz... i inni.
Po wielu latach od procesu Filomatów okazało się, że Onufry Pietraszkiewicz, który był archiwistą stowarzyszenia, pomimo 5-letniego obowiązkowego pobytu w Moskwie i 30-letniego pobytu na Syberii w Tobolsku, zdołał przy pomocy swojej rodziny zabezpieczyć i przechować liczne dokumenty będące dowodem działalności Towarzystwa Filomackiego. Po jego śmierci w roku 1863 kolejne pokolenia jego krewnych z rodziny Pietraszkiewiczów przechowywały w ukryciu filomackie dokumenty. Dopiero po latach dr Jan Pietraszkiewicz (potomek Feliksa, brata Onufrego Pietraszkiewicza) odważył się na początku wieku XX ujawnić przechowywane Archiwum. Obejmowało ono protokoły posiedzeń Towarzystwa Filomatycznego oraz protokoły posiedzeń i pisma dotyczące związków filialnych, liczne rozprawy, prace, referaty, przemówienia Filomatów, nieopublikowane utwory literackie oraz olbrzymią korespondencję Filomatów z lat 1819-1823 - blisko tysiąc listów.
To przebogate Archiwum, będące od początku prywatną własnością rodziny Pietraszkiewiczów (po śmierci Jana Pietraszkiewicza w roku 1908 prawowitą właścicielką zbiorów została jego córka, Stanisława Pietraszkiewiczówna [1 ] ), zostało przekazane z Wilna w depozyt do Polskiej Akademii Umiejętności do Krakowa w roku 1908, aby mogło zostać krytycznie wydane. Materiały z Archiwum Filomatów zostały w znacznej mierze opublikowane przez PAU w latach 1913-1934 i rękopisy powróciły do Wilna, gdzie szczęśliwie przetrwały II Wojnę Światową.
Jednakże po wojnie Archiwum Filomatów uległo rozproszeniu. Część została skradziona, gdy Stanisława Pietraszkiewiczówna ciężko chorowała (zmarła w roku 1952), część została w roku 1958 sprzedana do Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie. Pozostałości Archiwum Irena Kulicka, prawna spadkobierczyni Stanisławy Pietraszkiewiczówny, zgodnie z intencją zmarłej, w roku 1959 postanowiła umieścić w polskiej instytucji kulturalno-oświatowej związanej z Kościołem Katolickim [2 ]. Wybór padł na Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Przewiezienie tych skarbów z Wilna (które od jesieni 1939 roku znajdowało się w granicach Związku Radzieckiego) do Polski, w tym czasie nie było rzeczą łatwą. Oficjalny transport nie mógł być brany pod uwagę. Inaczej rzecz miała by się, gdyby Stanisława Pietraszkiewiczówna, bezpośrednio po wojnie zdecydowała się przyjechać do Polski i przywieźć Archiwum jako swoją własność prywatna w ramach organizowanych wówczas transportów repatriacyjnych (ale Pietraszkiewiczówna postanowiła Wilna nie opuszczać, tym bardziej, że jej wychowanka Irena Kulicka przebywała na zesłaniu w głębi Związku Radzieckiego i Pietraszkiewiczówna chciała jej pomagać wysyłając paczki i czekając na jej powrót). Należało więc szukać innego sposobu. W roku 1959 Archiwum Filomatów zostało wykupione od Ireny Kulickiej przez prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego i nieoficjalnie, w ośmiu transportach w latach 1960-1980, przez osoby prywatne, jako własność prywatna (Archiwum Filomatów bowiem nigdy nie było własnością państwową) zostało przewiezione do Polski. Trzykrotnie Archiwum przewoziła krewna Stanisławy Pietraszkiewiczówny Janina Zienowicz-Zagałowa. Niestety, kiedy w roku 1964 Zagałowa po raz trzeci (tym razem wspólnie z nieletnią córką Kamilą) przewoziła filomackie archiwalia, dokumenty te zostały wykryte przez celników na granicy radziecko-polskiej i jedna ich część została zatrzymana przez sowieckie służby celne w Brześciu, a druga przez polskie w Terespolu. Po licznych staraniach i naciskach J. Zienowicz-Zagałowej na władze polskie, dokumenty zatrzymane w Terespolu udało się polskiemu Ministerstwu Kultury odzyskać szybciej, a partię archiwaliów zatrzymanych w Brześciu dopiero po półtorarocznych zabiegach dyplomatycznych (minister Kultury ZSRR E. Furcewa przekazała je Ministerstwu Kultury PRL jako dar Związku Radzieckiego dla Polski - sic!). Niestety, archiwalia z niefortunnego transportu w roku 1964 do Lublina już nigdy nie dotarły: Ministerstwo Kultury PRL przekazało je do Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, gdzie znajdują się do dzisiaj. Później, czterokrotnie po filomackie archiwalia wyprawiał się do Wilna profesor KUL Czesław Zgorzelski, a ostatni transport archiwaliów przez granicę miał miejsce w roku 1980 i był dziełem Jana Solarza, siostrzeńca Janiny Zienowicz-Zagałowej. Przywożone do Lublina od 1960 roku archiwalia filomackie nie trafiały od razu do Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, bowiem czasy były ciągle trudne. Przechowywał je najpierw w swoim mieszkaniu, w ogniotrwałej kasecie profesor Zgorzelski, a gdy nie czuł się bezpiecznie, przekazywał je na przechowanie osobom wskazanym przez rektora KUL.
Oficjalnie prymas Polski Stefan Kardynał Wyszyński przekazał Archiwum Filomatów, nazwane Mickiewicziana, Bibliotece Uniwersyteckiej KUL na własność pismem z 15 czerwca 1970 roku [3 ] - i już 17 lipca 1970 roku archiwalia te zostały umieszczone w Dziale Rękopisów Biblioteki KUL. Te pakiety archiwaliów filomackich, które dotarły do Polski po roku 1970, zostały przekazane do Biblioteki w latach 1971, 1976 i 1980 [4 ].
Osoby, którym Biblioteka Uniwersytecka KUL winna jest szczególną wdzięczność
za zgromadzenie w swoich zbiorach istotnej części Archiwum Filomatów to:
- Prymas Polski Stefan Kardynał Wyszyński,
- doc. dr Maria Rzeuska (była inicjatorką realizacji przeniesienia Archiwum do Lublina),
- Janina Zienowicz-Zagałowa i jej córka Kamila,
- prof. Czesław Zgorzelski,
- rektor KUL ks. prof. Marian Rechowicz,
- prof. Stanisław Pigoń,
- dr Jan Solarz,
- Leokadia Małynowiczówna (pośredniczyła przy wykupie Archiwum).
Zasób Archiwum Filomatów w Lublinie
Archiwum Filomatów które znalazło się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL zostało opatrzone następującymi sygnaturami w zbiorach rękopiśmiennych:
Rkps 701-737 (37 jednostek), Rkps 904-907 (4 jednostki) i Rkps 1018-1044 (27 jednostek).
Razem jest to 68 jednostek rękopiśmiennych. Ponadto do zespołu należy także Rkps 1045, który obejmuje już spisy archiwaliów filomackich towarzyszące ich przekazywaniu do Biblioteki KUL.
Helena Mańkowska, pracownik Działu Rękopisów BU KUL w roku 1983 wydała kompletny katalog archiwaliów filomackich znajdujących się w Bibliotece KUL. Nosi on tytuł "Rękopisy z Archiwum Filomatów w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL: katalog" [5 ]. W pracy tej Helena Mańkowska szczegółowo rejestruje i charakteryzuje 68 jednostek rękopiśmiennych. I tak w BU KUL z Archiwum Filomatów znalazły się autografy Adama Mickiewicza, obejmujące jego działania organizacyjne w Towarzystwie (referaty, projekty, przemówienia), ale także kilkanaście drobnych utworów poetyckich. Wśród autografów A. Mickiewicza jest wiersz 'Romantyczność' (Rkps 728), oraz 35 listów poety pisanych z Kowna do przyjaciół. W zespole lubelskim są też kopie utworów Mickiewicza przepisywanych przez jego przyjaciół z poprawkami wieszcza - jak Dziady cz. II (kopia J. Czeczota, Rkps 731). Archiwum Filomatów w Lublinie zawiera też liczną korespondencję innych członków Towarzystwa. Jest więc między innymi korespondencja Jana Czeczota do Adama Mickiewicza i do Onufrego Pietraszkiewicza oraz bardzo obfita korespondencja Onufrego Pietraszkiewicza i rodziny Pietraszkiewiczów.
Generalnie Archiwum Filomatów znajdujące się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL w Lublinie obejmuje trzy grupy archiwaliów:
- materiały do historii Towarzystwa Filomatów,
- korespondencja członków Towarzystwa (listy),
- poezje.
Archiwum to jest ciągle wykorzystywane w badaniach historycznych i literackich i posłużyło już wznowieniu w roku 1973 wydawania pod redakcją Czesława Zgorzelskiego Archiwum Filomatów (kontynuacja dzieła Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie z lat 1913-1934). Jeszcze długo archiwalia te mogą służyć kolejnym wydaniom utworów filomatów jak i publikacjom materiałów jeszcze nie wydanych.
Co na przyszłość?
Czy można by scalić na powrót Archiwum Filomatów, które dziś znajduje się w Wilnie, Warszawie i Lublinie? Na pytanie o scalenie fizyczne - by wszystko znalazło się w jednym miejscu - nie próbuję dać dziś odpowiedzi. Ale nowe technologie informacyjne, wydawnicze i bibliotekarskie pozwalają już dziś na elektroniczne scalenie tych zbiorów.
Najpierw można by przygotować jeden zintegrowany elektroniczny Katalog Archiwum Filomatów, zaś później, przy pomocy digitalizacji, całość zbiorów przenieść do postaci elektronicznej. Pozwoliło by to na łatwiejsze korzystanie z archiwaliów osobom zainteresowanym, a treść archiwaliów ocaliło by od unicestwienia przez czas. Papier bowiem jest materiałem delikatnym; atrament, czasami, jeszcze mniej trwałym... Sięgnięcie po finansowe środki Unii Europejskiej pozwoliło by, myślę, taki wspólny polsko-litewski projekt zrealizować.
Tadeusz Stolz
[]
Ks. dr Tadeusz Stolz
9 maja 2005 r.
Historia Archiwum Filomatów
W Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego znajduje się 69 jednostek rękopiśmiennych określonych wspólnym mianem Archiwum Filomatów.
Filomaci stanowili tajne naukowe stowarzyszenie młodzieży działające w Wilnie w latach 1817-1823, początkowo o programie samokształceniowym, a później także społecznym i narodowościowym. Filomaci wywarli wpływ na powstanie i działalność innych stowarzyszeń i związków o charakterze filialnym (Promieniści, Filareci, Związek Przyjaciół, Filadelfiści), a zrzeszającym młodzież Uniwersytetu Wileńskiego oraz młodzież szkolną Wilna, Kowna, Kiejdan i innych sąsiednich miast. Działalność Filomatów obejmowała ćwiczenia naukowe z tworzenia własnej literatury i dyskusje nad nią, wypracowywanie dyscypliny moralnej i umiłowanie rzeczy ojczystych u młodzieży polskiej, badania nad gospodarką i szkolnictwem w kraju.
W roku 1823 władze rosyjskie wykryły istnienie Towarzystwa Filomackiego i po głośnym procesie zorganizowanym przez N. N. Nowosilcowa skazały 20 filomatów i filaretów na zesłanie w głąb Rosji. Do założycieli Filomatów i do zesłanych należeli: Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, Józef Jeżowski, Jan Czeczot, Franciszek Malewski, Onufry Pietraszkiewicz... i inni.
Po wielu latach od procesu Filomatów okazało się, że Onufry Pietraszkiewicz, który był archiwistą stowarzyszenia, pomimo 5-letniego obowiązkowego pobytu w Moskwie i 30-letniego pobytu na Syberii w Tobolsku, zdołał przy pomocy swojej rodziny zabezpieczyć i przechować liczne dokumenty będące dowodem działalności Towarzystwa Filomackiego. Po jego śmierci w roku 1863 kolejne pokolenia jego krewnych z rodziny Pietraszkiewiczów przechowywały w ukryciu filomackie dokumenty. Dopiero po latach dr Jan Pietraszkiewicz (potomek Feliksa, brata Onufrego Pietraszkiewicza) odważył się na początku wieku XX ujawnić przechowywane Archiwum. Obejmowało ono protokoły posiedzeń Towarzystwa Filomatycznego oraz protokoły posiedzeń i pisma dotyczące związków filialnych, liczne rozprawy, prace, referaty, przemówienia Filomatów, nieopublikowane utwory literackie oraz olbrzymią korespondencję Filomatów z lat 1819-1823 - blisko tysiąc listów.
To przebogate Archiwum, będące od początku prywatną własnością rodziny Pietraszkiewiczów (po śmierci Jana Pietraszkiewicza w roku 1908 prawowitą właścicielką zbiorów została jego córka, Stanisława Pietraszkiewiczówna [1 ] ), zostało przekazane z Wilna w depozyt do Polskiej Akademii Umiejętności do Krakowa w roku 1908, aby mogło zostać krytycznie wydane. Materiały z Archiwum Filomatów zostały w znacznej mierze opublikowane przez PAU w latach 1913-1934 i rękopisy powróciły do Wilna, gdzie szczęśliwie przetrwały II Wojnę Światową.
Jednakże po wojnie Archiwum Filomatów uległo rozproszeniu. Część została skradziona, gdy Stanisława Pietraszkiewiczówna ciężko chorowała (zmarła w roku 1952), część została w roku 1958 sprzedana do Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie. Pozostałości Archiwum Irena Kulicka, prawna spadkobierczyni Stanisławy Pietraszkiewiczówny, zgodnie z intencją zmarłej, w roku 1959 postanowiła umieścić w polskiej instytucji kulturalno-oświatowej związanej z Kościołem Katolickim [2 ]. Wybór padł na Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Przewiezienie tych skarbów z Wilna (które od jesieni 1939 roku znajdowało się w granicach Związku Radzieckiego) do Polski, w tym czasie nie było rzeczą łatwą. Oficjalny transport nie mógł być brany pod uwagę. Inaczej rzecz miała by się, gdyby Stanisława Pietraszkiewiczówna, bezpośrednio po wojnie zdecydowała się przyjechać do Polski i przywieźć Archiwum jako swoją własność prywatna w ramach organizowanych wówczas transportów repatriacyjnych (ale Pietraszkiewiczówna postanowiła Wilna nie opuszczać, tym bardziej, że jej wychowanka Irena Kulicka przebywała na zesłaniu w głębi Związku Radzieckiego i Pietraszkiewiczówna chciała jej pomagać wysyłając paczki i czekając na jej powrót). Należało więc szukać innego sposobu. W roku 1959 Archiwum Filomatów zostało wykupione od Ireny Kulickiej przez prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego i nieoficjalnie, w ośmiu transportach w latach 1960-1980, przez osoby prywatne, jako własność prywatna (Archiwum Filomatów bowiem nigdy nie było własnością państwową) zostało przewiezione do Polski. Trzykrotnie Archiwum przewoziła krewna Stanisławy Pietraszkiewiczówny Janina Zienowicz-Zagałowa. Niestety, kiedy w roku 1964 Zagałowa po raz trzeci (tym razem wspólnie z nieletnią córką Kamilą) przewoziła filomackie archiwalia, dokumenty te zostały wykryte przez celników na granicy radziecko-polskiej i jedna ich część została zatrzymana przez sowieckie służby celne w Brześciu, a druga przez polskie w Terespolu. Po licznych staraniach i naciskach J. Zienowicz-Zagałowej na władze polskie, dokumenty zatrzymane w Terespolu udało się polskiemu Ministerstwu Kultury odzyskać szybciej, a partię archiwaliów zatrzymanych w Brześciu dopiero po półtorarocznych zabiegach dyplomatycznych (minister Kultury ZSRR E. Furcewa przekazała je Ministerstwu Kultury PRL jako dar Związku Radzieckiego dla Polski - sic!). Niestety, archiwalia z niefortunnego transportu w roku 1964 do Lublina już nigdy nie dotarły: Ministerstwo Kultury PRL przekazało je do Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, gdzie znajdują się do dzisiaj. Później, czterokrotnie po filomackie archiwalia wyprawiał się do Wilna profesor KUL Czesław Zgorzelski, a ostatni transport archiwaliów przez granicę miał miejsce w roku 1980 i był dziełem Jana Solarza, siostrzeńca Janiny Zienowicz-Zagałowej. Przywożone do Lublina od 1960 roku archiwalia filomackie nie trafiały od razu do Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, bowiem czasy były ciągle trudne. Przechowywał je najpierw w swoim mieszkaniu, w ogniotrwałej kasecie profesor Zgorzelski, a gdy nie czuł się bezpiecznie, przekazywał je na przechowanie osobom wskazanym przez rektora KUL.
Oficjalnie prymas Polski Stefan Kardynał Wyszyński przekazał Archiwum Filomatów, nazwane Mickiewicziana, Bibliotece Uniwersyteckiej KUL na własność pismem z 15 czerwca 1970 roku [3 ] - i już 17 lipca 1970 roku archiwalia te zostały umieszczone w Dziale Rękopisów Biblioteki KUL. Te pakiety archiwaliów filomackich, które dotarły do Polski po roku 1970, zostały przekazane do Biblioteki w latach 1971, 1976 i 1980 [4 ].
Osoby, którym Biblioteka Uniwersytecka KUL winna jest szczególną wdzięczność
za zgromadzenie w swoich zbiorach istotnej części Archiwum Filomatów to:
- Prymas Polski Stefan Kardynał Wyszyński,
- doc. dr Maria Rzeuska (była inicjatorką realizacji przeniesienia Archiwum do Lublina),
- Janina Zienowicz-Zagałowa i jej córka Kamila,
- prof. Czesław Zgorzelski,
- rektor KUL ks. prof. Marian Rechowicz,
- prof. Stanisław Pigoń,
- dr Jan Solarz,
- Leokadia Małynowiczówna (pośredniczyła przy wykupie Archiwum).
Zasób Archiwum Filomatów w Lublinie
Archiwum Filomatów które znalazło się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL zostało opatrzone następującymi sygnaturami w zbiorach rękopiśmiennych:
Rkps 701-737 (37 jednostek), Rkps 904-907 (4 jednostki) i Rkps 1018-1044 (27 jednostek).
Razem jest to 68 jednostek rękopiśmiennych. Ponadto do zespołu należy także Rkps 1045, który obejmuje już spisy archiwaliów filomackich towarzyszące ich przekazywaniu do Biblioteki KUL.
Helena Mańkowska, pracownik Działu Rękopisów BU KUL w roku 1983 wydała kompletny katalog archiwaliów filomackich znajdujących się w Bibliotece KUL. Nosi on tytuł "Rękopisy z Archiwum Filomatów w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL: katalog" [5 ]. W pracy tej Helena Mańkowska szczegółowo rejestruje i charakteryzuje 68 jednostek rękopiśmiennych. I tak w BU KUL z Archiwum Filomatów znalazły się autografy Adama Mickiewicza, obejmujące jego działania organizacyjne w Towarzystwie (referaty, projekty, przemówienia), ale także kilkanaście drobnych utworów poetyckich. Wśród autografów A. Mickiewicza jest wiersz 'Romantyczność' (Rkps 728), oraz 35 listów poety pisanych z Kowna do przyjaciół. W zespole lubelskim są też kopie utworów Mickiewicza przepisywanych przez jego przyjaciół z poprawkami wieszcza - jak Dziady cz. II (kopia J. Czeczota, Rkps 731). Archiwum Filomatów w Lublinie zawiera też liczną korespondencję innych członków Towarzystwa. Jest więc między innymi korespondencja Jana Czeczota do Adama Mickiewicza i do Onufrego Pietraszkiewicza oraz bardzo obfita korespondencja Onufrego Pietraszkiewicza i rodziny Pietraszkiewiczów.
Generalnie Archiwum Filomatów znajdujące się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL w Lublinie obejmuje trzy grupy archiwaliów:
- materiały do historii Towarzystwa Filomatów,
- korespondencja członków Towarzystwa (listy),
- poezje.
Archiwum to jest ciągle wykorzystywane w badaniach historycznych i literackich i posłużyło już wznowieniu w roku 1973 wydawania pod redakcją Czesława Zgorzelskiego Archiwum Filomatów (kontynuacja dzieła Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie z lat 1913-1934). Jeszcze długo archiwalia te mogą służyć kolejnym wydaniom utworów filomatów jak i publikacjom materiałów jeszcze nie wydanych.
Co na przyszłość?
Czy można by scalić na powrót Archiwum Filomatów, które dziś znajduje się w Wilnie, Warszawie i Lublinie? Na pytanie o scalenie fizyczne - by wszystko znalazło się w jednym miejscu - nie próbuję dać dziś odpowiedzi. Ale nowe technologie informacyjne, wydawnicze i bibliotekarskie pozwalają już dziś na elektroniczne scalenie tych zbiorów.
Najpierw można by przygotować jeden zintegrowany elektroniczny Katalog Archiwum Filomatów, zaś później, przy pomocy digitalizacji, całość zbiorów przenieść do postaci elektronicznej. Pozwoliło by to na łatwiejsze korzystanie z archiwaliów osobom zainteresowanym, a treść archiwaliów ocaliło by od unicestwienia przez czas. Papier bowiem jest materiałem delikatnym; atrament, czasami, jeszcze mniej trwałym... Sięgnięcie po finansowe środki Unii Europejskiej pozwoliło by, myślę, taki wspólny polsko-litewski projekt zrealizować.
Tadeusz Stolz
[]