Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Czym żyła Polska w latach 1690-1780
12.04.2009 23:06
XVII wiek to powolny upadek polityczny Polski spowodowany wzrostem zagranicznych wpływów. Do kryzysu gospodarczego przyczyniły się nurty reformacyjne a także powszechny zwyczaj liberum veto przez który za Augusta II uchwałami zakończyła się tylko 4 sejmy a za Augusta III jeden. Europa zaczęła wyraźnie obawiać się Polski, która zagrażała jej szerokimi swobodami, uwolnieniem licznych mas ludności i przede wszystkim prawdziwym powoływaniem się na moralność, uczciwość wiarę.
Nimb sarmacki, umiłowanie tradycji, głębokie korzenie waleczności i patriotyzmu jest poniżany i wyśmiewany. Państwowość Polska utrzymuje się tylko dzięki sprzecznym interesom ościennych krajów. Kultura i nauka przeżywa powszechny kryzys, jednak na jego bazie rodzą się postacie niezwykłe takie jak Morsztyn, Heweliusz czy Kochański. Słabość polityczna Polski ujawniła się ze szczególną siłą za czasów saskich - wplątana w wojnę północną 1700-1721 przez Augusta II Mocnego (1709-1733) nie odniosła żadnych korzyści, uzależniła się natomiast na trwałe od Rosji i Prus. W tym czasie przez Polskę przewalały się wojska wszystkich ościennych państw. Szwecja zajęła Warszawę i Kraków, Rosja uderzała na Ukrainę i Niemcy. W latach 1704-1705 trwa wojna między Leszczyńskim i Augustem Mocnym od której pochodzi wyrażenie (Jedni do Sasa inni do Lasa). Zaczęła się bezprecedensowa ingerencja ościennych mocarstw w sprawy polskie. Okazję do interwencji dawały sąsiadom walki wewnętrzne, będące wynikiem kryzysu sojuszu polsko-litewskiego (1702), czy liczne konfederacje, szukające poparcia u sąsiednich mocarstw. Żyje wtedy Iwan Mazepa, właściwie Jan Kołodyński (1644-1709), hetman lewobrzeżnej Ukrainy 1687-1708. Szlachcic polski, sekretarz na dworze Jana Kazimierza. Usunięty z dworu zbiegł na Ukrainę gdzie organizował działania przeciwko Polsce.
W Polsce ścierają się dwa nurty tradycyjny - “sarmacki” i reformatorsko-postępowy i choć Sarmacji przypisuje się winę za polskie zacofanie to była ona ostoją ducha katolickiego i tradycji łacińskiej. Nimb przeszłości, duma szlachecka była motorem do organizowania życia duchowego, estetycznego, do pielęgnowania tradycji. Była siłą spajającą stan szlachecki rozrywany przez agentów obcych państw wnoszących do kraju nurt francuszczyzny, wzorów niemieckich, austryjackich, rosyjskich. W Galicji Lwów który w 1658 otrzymał prawa szlacheckie, co oznaczało, że nobilitowani mieszczanie mogli dalej wykonywać swój zawód bez obawy utraty szlachectwa, szybko rozwijał się i pod koniec XVII w. był się jednym z najbogatszych w Rzeczpospolitej. We Lwowie obok Polaków, Rusinów i Żydów mieszkało wielu Ormian, z reguły niemal całkowicie spolonizowanych, zajmujących się głównie handlem. W 1661 powstała Akademia Lwowska.
Jest to późny barok. Budowle cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych. Monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych. Typ pałacu otoczonego z jednej strony dziedzińcem a z drugiej ogrodem o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Wchodzi jednak już wynaleziony w Anglii typ ogrodu wzorowanego na naturze (w Polsce np. Arkadia k. Nieborowa i park w Puławach). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place. Dynamiczne rzeźby, patos, ruch, teatralność.. W malarstwie nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia, nurt klasycystyczny oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatając się z tendencjami mistyczno - symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej, były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno - symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa. Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm. D. Velázquez, P.P. Rubens, A. van Dyck, F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft. W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa. Działa Jan Andrzej Morsztyn.
Pod koniec XVII w działał w Polsce Jan Heweliusz - słynny Astronom. Zbudował największy wówczas na świecie teleskop. Odkrył zasady ruchu komet po paraboli, wprowadził 7 nowych gwiazdozbiorów, wykonał mapy nieba i księżyca. Żył także Adam Adamandy Kochański Nadworny matematyk i bibliotekarz króla Jana III Sobieskiego. Autor prac z zakresu mechaniki, statyki, matematyki i zegarmistrzostwa. Pierwszy polski uczony, który poznał podstawy rachunku różniczkowego i całkowego. Twórca tzw. konstrukcji Kochańskiego. W 1727 zostaje wprowadzone pojęcie pierwiastka chemicznego.
Nowym wynalazkiem jest Wasąg, wasążek, czterokołowy, nieresorowany pojazd konny, o bokach nadwozia wyplatanych wikliną. Używany w Polsce jako pojazd podróżny i bagażowy od XVIII do połowy XX w.
W 1733 królem zostaje po raz drugi Stanisław Leszczyński (1733-36). W 1736 August III wygrał z nim walkę o tron dzięki zbrojnej interwencji wojsk rosyjskich i saskich i został koronowany na króla polskiego. Sprawy polskie nie interesowały go, ulegał natomiast wpływom magnatów (Małachowscy, Radziwiłowie, Czartoryscy). Doprowadził do upadku politycznego Polski i uzależnił ją jeszcze bardziej od państw ościennych. W latach 40-tych trwają I i II wojny o Śląsk z Austrią. Zarówno te wojny jak i europejską wojnę siedmioletnią podjął Fryderyk Hohenzollern pragnący hegemonii Prus. W Polsce zwalczają się dwa stronnictwa: Radziwiłłów oraz Potockich sprzymierzonych z państwami ościennymi oraz Czartoryskich zakładających przymierze z Rosją którzy później w latach 60-tych będą próbowali dokonać znacznych reform ratujących kraj. Powstają pierwsze loże wolnomularskie - masoneria.
1732 Rosja, Prusy i Austria zawarły układ o uzgadnianiu wspólnego kandydata na tron polski, zwany traktatem Loewenwolda bądź traktatem "trzech czarnych orłów". Faktyczne rządy w Polsce sprawowali rezydenci rosyjscy i pruscy zainteresowani w utrzymywaniu anarchii i złotej wolności szlacheckiej. Nie spełniał swej roli sejm, panujący nie posiadali realnej władzy, państwo polskie istniało już tylko formalnie.
Jest to okres schyłkowego baroku – pełnego przepychu, przerysowań, dziwnych kształtów, skręconych kolumn, pofalowanych fasad i kościołów na planie owalu. Bogactwo kształtów, form, gry światłocieni. Modnym materiałem staje się bardzo drogi aksamit. Panuje moda na francuszczyznę – makaronizmy. Rozpoczyna swą działalność Stanisław Konarski
Po śmierci Augusta III (1763) w Polsce utworzyły się dwa obozy polityczne: Familia pod przewodnictwem Czartoryskich, posiadająca program reform mających przywrócić świetność Rzeczypospolitej, opierająca siłę o Rosję - i tzw. "republikanie" z rodziną Potockich, których program opierał się na obronie "złotej wolności" i sprzeciwie wobec wszelkich zmian ustrojowych. Dążyli do podporządkowania Polski sąsiadom, już od 1732 istniało bowiem porozumienie (wspomniany układ Loewenwolda) między przyszłymi krajami rozbiorowymi o niedopuszczaniu do zmian ustrojowych w Polsce.
Początkowo Katarzyna II chciała sama uzależnić Polskę, jednakże częste niepokoje wewnętrzne, zwłaszcza trwająca cztery lata (1768-1772) konfederacja barska, przekonały ją, że nie utrzyma w ryzach podbitych Polaków. Ostatecznie 5 VIII 1772 Rosja, Prusy i Austria zawarły konwencję mającą na celu zabór znacznych części terytorium Rzeczypospolitej.
W wyniku I rozbioru Prusy uzyskały: Warmię, pomorskie, malborskie i chełmińskie oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 i pół miliona mieszkańców. Rosja zajęła tereny na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km2 i 1 mln 300 tys. ludności. Austria - południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km2 i 2 mln 600 tys. ludności.
W sytuacji kryzysowej działa Stanisław Konarski, popierając „familię” Czartoryskich. Mają oni bogaty program reform, których jednak nie udaje im się przeprowadzić. Dochodzi natomiast do reformy szkolnictwa, zapoczątkowany zostaje kierunek oświecenia.
W 1747 powstaje w Warszawie Biblioteka Załuskich. W 1750 umiera Kartezjusz – twórca sentencji „Myślę więc jestem”. 1762 umiera Pascal – propagator św. Augustyna, twórca wielu teorii matematycznych, zwolennik rozdziału wiary i rozumu.
W roku 1748 zostają odkryte ruiny Pompejów co daje początek ogarniającemu całą Europę nurtowi klasycznemu. Myślą przewodnią jest prostota, czystość formy. Nie powstają jednak jeszcze najsłynniejsze dzieła tego okresu. Propaguje się go głównie w głównych miastach – Warszawa, Kraków, Wilno, Lwów. Powstają nowe kościoły, nagrobki, rzeźby z marmuru – ulubionego materiału klasycyzmu. Maluje się jasne, czytelne sceny mitologiczne oraz polityczne. Króluje portret. W Polsce czytuje się Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, Pamiętnik Polityczno-Historyczny, Magazyn Warszawski, Polak Patriota. W 1765 powstaje Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska – kuźnia kadr patriotycznej i dobrze wykształconej młodzieży. Modne są sentymentalizm i rokoko.
Nimb sarmacki, umiłowanie tradycji, głębokie korzenie waleczności i patriotyzmu jest poniżany i wyśmiewany. Państwowość Polska utrzymuje się tylko dzięki sprzecznym interesom ościennych krajów. Kultura i nauka przeżywa powszechny kryzys, jednak na jego bazie rodzą się postacie niezwykłe takie jak Morsztyn, Heweliusz czy Kochański. Słabość polityczna Polski ujawniła się ze szczególną siłą za czasów saskich - wplątana w wojnę północną 1700-1721 przez Augusta II Mocnego (1709-1733) nie odniosła żadnych korzyści, uzależniła się natomiast na trwałe od Rosji i Prus. W tym czasie przez Polskę przewalały się wojska wszystkich ościennych państw. Szwecja zajęła Warszawę i Kraków, Rosja uderzała na Ukrainę i Niemcy. W latach 1704-1705 trwa wojna między Leszczyńskim i Augustem Mocnym od której pochodzi wyrażenie (Jedni do Sasa inni do Lasa). Zaczęła się bezprecedensowa ingerencja ościennych mocarstw w sprawy polskie. Okazję do interwencji dawały sąsiadom walki wewnętrzne, będące wynikiem kryzysu sojuszu polsko-litewskiego (1702), czy liczne konfederacje, szukające poparcia u sąsiednich mocarstw. Żyje wtedy Iwan Mazepa, właściwie Jan Kołodyński (1644-1709), hetman lewobrzeżnej Ukrainy 1687-1708. Szlachcic polski, sekretarz na dworze Jana Kazimierza. Usunięty z dworu zbiegł na Ukrainę gdzie organizował działania przeciwko Polsce.
W Polsce ścierają się dwa nurty tradycyjny - “sarmacki” i reformatorsko-postępowy i choć Sarmacji przypisuje się winę za polskie zacofanie to była ona ostoją ducha katolickiego i tradycji łacińskiej. Nimb przeszłości, duma szlachecka była motorem do organizowania życia duchowego, estetycznego, do pielęgnowania tradycji. Była siłą spajającą stan szlachecki rozrywany przez agentów obcych państw wnoszących do kraju nurt francuszczyzny, wzorów niemieckich, austryjackich, rosyjskich. W Galicji Lwów który w 1658 otrzymał prawa szlacheckie, co oznaczało, że nobilitowani mieszczanie mogli dalej wykonywać swój zawód bez obawy utraty szlachectwa, szybko rozwijał się i pod koniec XVII w. był się jednym z najbogatszych w Rzeczpospolitej. We Lwowie obok Polaków, Rusinów i Żydów mieszkało wielu Ormian, z reguły niemal całkowicie spolonizowanych, zajmujących się głównie handlem. W 1661 powstała Akademia Lwowska.
Jest to późny barok. Budowle cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych. Monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych. Typ pałacu otoczonego z jednej strony dziedzińcem a z drugiej ogrodem o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Wchodzi jednak już wynaleziony w Anglii typ ogrodu wzorowanego na naturze (w Polsce np. Arkadia k. Nieborowa i park w Puławach). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place. Dynamiczne rzeźby, patos, ruch, teatralność.. W malarstwie nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia, nurt klasycystyczny oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatając się z tendencjami mistyczno - symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej, były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno - symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa. Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm. D. Velázquez, P.P. Rubens, A. van Dyck, F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft. W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa. Działa Jan Andrzej Morsztyn.
Pod koniec XVII w działał w Polsce Jan Heweliusz - słynny Astronom. Zbudował największy wówczas na świecie teleskop. Odkrył zasady ruchu komet po paraboli, wprowadził 7 nowych gwiazdozbiorów, wykonał mapy nieba i księżyca. Żył także Adam Adamandy Kochański Nadworny matematyk i bibliotekarz króla Jana III Sobieskiego. Autor prac z zakresu mechaniki, statyki, matematyki i zegarmistrzostwa. Pierwszy polski uczony, który poznał podstawy rachunku różniczkowego i całkowego. Twórca tzw. konstrukcji Kochańskiego. W 1727 zostaje wprowadzone pojęcie pierwiastka chemicznego.
Nowym wynalazkiem jest Wasąg, wasążek, czterokołowy, nieresorowany pojazd konny, o bokach nadwozia wyplatanych wikliną. Używany w Polsce jako pojazd podróżny i bagażowy od XVIII do połowy XX w.
W 1733 królem zostaje po raz drugi Stanisław Leszczyński (1733-36). W 1736 August III wygrał z nim walkę o tron dzięki zbrojnej interwencji wojsk rosyjskich i saskich i został koronowany na króla polskiego. Sprawy polskie nie interesowały go, ulegał natomiast wpływom magnatów (Małachowscy, Radziwiłowie, Czartoryscy). Doprowadził do upadku politycznego Polski i uzależnił ją jeszcze bardziej od państw ościennych. W latach 40-tych trwają I i II wojny o Śląsk z Austrią. Zarówno te wojny jak i europejską wojnę siedmioletnią podjął Fryderyk Hohenzollern pragnący hegemonii Prus. W Polsce zwalczają się dwa stronnictwa: Radziwiłłów oraz Potockich sprzymierzonych z państwami ościennymi oraz Czartoryskich zakładających przymierze z Rosją którzy później w latach 60-tych będą próbowali dokonać znacznych reform ratujących kraj. Powstają pierwsze loże wolnomularskie - masoneria.
1732 Rosja, Prusy i Austria zawarły układ o uzgadnianiu wspólnego kandydata na tron polski, zwany traktatem Loewenwolda bądź traktatem "trzech czarnych orłów". Faktyczne rządy w Polsce sprawowali rezydenci rosyjscy i pruscy zainteresowani w utrzymywaniu anarchii i złotej wolności szlacheckiej. Nie spełniał swej roli sejm, panujący nie posiadali realnej władzy, państwo polskie istniało już tylko formalnie.
Jest to okres schyłkowego baroku – pełnego przepychu, przerysowań, dziwnych kształtów, skręconych kolumn, pofalowanych fasad i kościołów na planie owalu. Bogactwo kształtów, form, gry światłocieni. Modnym materiałem staje się bardzo drogi aksamit. Panuje moda na francuszczyznę – makaronizmy. Rozpoczyna swą działalność Stanisław Konarski
Po śmierci Augusta III (1763) w Polsce utworzyły się dwa obozy polityczne: Familia pod przewodnictwem Czartoryskich, posiadająca program reform mających przywrócić świetność Rzeczypospolitej, opierająca siłę o Rosję - i tzw. "republikanie" z rodziną Potockich, których program opierał się na obronie "złotej wolności" i sprzeciwie wobec wszelkich zmian ustrojowych. Dążyli do podporządkowania Polski sąsiadom, już od 1732 istniało bowiem porozumienie (wspomniany układ Loewenwolda) między przyszłymi krajami rozbiorowymi o niedopuszczaniu do zmian ustrojowych w Polsce.
Początkowo Katarzyna II chciała sama uzależnić Polskę, jednakże częste niepokoje wewnętrzne, zwłaszcza trwająca cztery lata (1768-1772) konfederacja barska, przekonały ją, że nie utrzyma w ryzach podbitych Polaków. Ostatecznie 5 VIII 1772 Rosja, Prusy i Austria zawarły konwencję mającą na celu zabór znacznych części terytorium Rzeczypospolitej.
W wyniku I rozbioru Prusy uzyskały: Warmię, pomorskie, malborskie i chełmińskie oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 i pół miliona mieszkańców. Rosja zajęła tereny na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km2 i 1 mln 300 tys. ludności. Austria - południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km2 i 2 mln 600 tys. ludności.
W sytuacji kryzysowej działa Stanisław Konarski, popierając „familię” Czartoryskich. Mają oni bogaty program reform, których jednak nie udaje im się przeprowadzić. Dochodzi natomiast do reformy szkolnictwa, zapoczątkowany zostaje kierunek oświecenia.
W 1747 powstaje w Warszawie Biblioteka Załuskich. W 1750 umiera Kartezjusz – twórca sentencji „Myślę więc jestem”. 1762 umiera Pascal – propagator św. Augustyna, twórca wielu teorii matematycznych, zwolennik rozdziału wiary i rozumu.
W roku 1748 zostają odkryte ruiny Pompejów co daje początek ogarniającemu całą Europę nurtowi klasycznemu. Myślą przewodnią jest prostota, czystość formy. Nie powstają jednak jeszcze najsłynniejsze dzieła tego okresu. Propaguje się go głównie w głównych miastach – Warszawa, Kraków, Wilno, Lwów. Powstają nowe kościoły, nagrobki, rzeźby z marmuru – ulubionego materiału klasycyzmu. Maluje się jasne, czytelne sceny mitologiczne oraz polityczne. Króluje portret. W Polsce czytuje się Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, Pamiętnik Polityczno-Historyczny, Magazyn Warszawski, Polak Patriota. W 1765 powstaje Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska – kuźnia kadr patriotycznej i dobrze wykształconej młodzieży. Modne są sentymentalizm i rokoko.