Klejnoty Jana Długosza ; Liber insignorum regionum atque clenodium regni Poloniae summa cum diligentia elaboratus, Insignia seu clenodia regni Poloniae
http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docm ... w_nav=true
Pochodzący zapewne z połowy lat 70. XVI wieku rękopis Klenodii Jana Długosza, ozdobiony został 134 wklejonymi do kodeksu miedziorytami autorstwa Erazma Kamienia (Kamyna) - utalentowanego złotnika i grafika poznańskiego, autora rytowanego wzornika z ornamentami złotniczymi. Kodeks jest jedną z siedmiu znanych redakcji Insigna seu clenodia regni Poloniae - czyli opisu najważniejszych herbów rycerstwa polskiego - powstałych w XV wieku, a znanych z piętnasto- i szesnastowiecznych rękopiśmiennych kopii, dla których bazą był tekst Jana Długosza. Warszawski kodeks należy do jednego z trzech ilustrowanych egzemplarzy i jest jednym z dwóch powstały w zakładzie Kamyna, które ocalały. Kolorowane ręcznie miedzioryty ukazują herby rycerskie znane z Długoszowych Klenodii i ich późniejszych redakcji (jeden z ostatnich przedstawionych tu herbów - Demboróg - nadany został przez Zygmunta Augusta Janowi Haynowi w 1564 r.) oraz herby biskupstw (gnieźnieńskiego, krakowskiego, włocławskiego, lwowskiego, lubelskiego i płockiego), jak i godło Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kodeks uchodzi za jedno z najobszerniejszych źródeł ikonograficznych heraldyki polskiej przed pracami Bartosza Paprockiego. Herby ukazano na sposób nowożytny, traktując je jako graficzne elementy dekoracyjne. Godła, pozbawione średniowiecznych tarcz zwieńczonych hełmem z klejnotem i labrami, ujęto w owalne, manierystyczne kartusze, bliższe ówczesnym wzornikom i tradycji warsztatu Kamyna. Dzieło wydane było zapewne w więcej niż kilku egzemplarzach. Być może miało służyć za wyjątkowo ekskluzywny prezent lub ozdobę biblioteki. Zestawienie ukazanych graficznie herbów z łacińskimi opisami przywodzi na myśl renesansową tradycję "alba amicorum" - sztambuchów, do których wpisywano pamiątkowe sentencje, często ilustrując je herbem lub elblemem. Można przypuszczać , iż omawiany egzemplarz znajdował się od początku w księgozbiorze Jana Zamoyskiego (1542-1605) sekretarza królewskiego, podkanclerzego koronnego, kanclerza wielkiego koronnego, hetmana wielkiego koronnego, doradcy królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, twórcy Zamościa. Zamoyski - bibliofil, humanista, mecenas sztuki, filolog i mówca - żywo interesował się heraldyką i na własne potrzeby w młodości opracował "Adnotationes spectantes ad familias", czyli opisy herbów występujących na dokumentach znajdujących się w bibliotece Zamoyskich. Fakt posiadania przez Zamoyskiego opisywanych Klenodii zdają się potwierdzać dopiski wykonane przez Andrzeja Srzedzińskiego, bibliotekarza Zamoyskich w latach 1575-1615. W XIX wieku poddano kodeks konserwacji, karty nieco przycięto, w 1829 roku uzupełniono dziesięć brakujących herbów rysunkami. Zapewne podczas przeprowadzania renowacji kodeksu niepoprawnie wszyto karty, zmieniając ich kolejność przez co zakłócono pierwotny ciąg następujących po sobie ilustracji. Kodeks opatrzony został ekslibrisem Biblioteki Ordynacji Zamojskiej i rękopiśmiennym wstępem autorstwa Stanisława Kostki Zamoyskiego (1775-1856), a także indeksem herbów (zapewne już wtedy brakowało kilku stron z godłami ziem, gdyż nie zostały one w spisie uwzględnione). Rękopis do wybuchu II wojny światowej przechowywany był w Bibliotece Ordynacji Zmojskiej w Warszawie. W czasie wojny kodeks ten, wraz z innymi ocalałymi obiektami, przejęły okupacyjne władze niemieckie. W 1940 roku herbarz zaprezentowano na wystawie "Sichergestellte Kunstwerke" na Wawelu. Po wojnie kodeks złożony został w Muzeum Narodowym w Warszawie, a w 2005 roku prezentowany był na wystawie "Biblioteka Ordynacji Zamojskiej. Od Jana do Jana" zorganizowanej w Bibliotece Narodowej w Warszawie. [Piotr P. Czyż]Bibliografia: M. Wojciechowski, Oficyna wolrabowska i Erazm Kamin. Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku, "Kurier Poznański", 1926 nr 334, s. 7. M. Friedberg, Klejnoty Długoszowe. Krytycznie opracował i na nowo wydał Dr Marjan Friedberg, "Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego" X (1930), Kraków 1931, s. 1-118. A. Brosig, Dwa przykłady wielkopolskie, "Kurier Poznański", 1935 nr 287, s. 5. J. Orańska, Grafika i rysunek do końca XIX w., w: Dziesięć wieków Poznania, t. III Sztuki plastyczne, Poznań - Warszawa 1956, s. 162. S. Szulc, Księga herbów Erazma Kamyna, "Kronika Miasta Poznania", XXVII, Poznań 1959 (1960) nr 4, s. 73-77. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 3, część 1: Wielkopolska, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, J. Sójka, Wrocław-Warszawa 1977, s. 138. S.K. Kuczyński, Herby w twórczości historycznej Jana Długosza, w: Sztuka i ideologia XV wieku, Warszawa 1978, s. 211-232. M. Cetwiński, Wokół "Klejnotów", w: Genealogia. Studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Toruń 1987, s. 127-147. B. Smoleńska, K. Muszyńska, Katalog rękopisów. Seria 3, Zbiory Ordynacji Zamojskiej, t. 2, Rękopisy od XVI do XIX wieku, Warszawa 1991, s. 75, poz. 100. K. Ajewski, Zbiory ikonograficzne Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, "Rocznik Biblioteki Narodowej", XXIX (1994), s. 38, 39. J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001, s. IX. P.P. Czyż, Klejnoty Jana Długosza, w: Biblioteka Ordynacji Zamojskiej. Od Jana do Jana, katalog wystawy, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2005, s. 186-188, poz. 104 (CD-ROM).