Krasne, pow. jampolski

Krasne, miasteczko, pow. jampolski, nad rz. Kraśnianką, która tworzy tu dwa duże stawy; mk, z górą 3000, w tej liczbie połowa żydów; ziemi włościan 2529, dworskiej 3831 dzies. Kośoiół katolicki murowany parafialny z r, 1746 pod wezwaniem św. Antoniego, dekan. jampolskiego, liczy 3065 parafian. Cerkiew pod wezwaniem N. P. Rożańcowej z 821 paraf, uposażona 101 dzies. ziemi, i cerkiew podwyższenia z 774 paraf, i 112 dzies. ziemi. Urząd gminny, do którego należą: Krasne, Huta, Kraśnianka, Hryszowa, Iwankowa, Czeremoszna, Pirogów, Rachny polowe, Rachny lasowe, Ujarzyńce, Śledzie, Boszynki, Strzelniki i Łopatyńoe, ra zem włościan 5331 i ich ziemi 13173 dzies. Miasteczko okrążone przedmieściami: Kaczanówką, Szwaczówką, Nowem Miastem i Rososzą, domów 599; grunta równe, ziemia glinkowata i Baletrzana (Marczyński). Jarmarków 26, synagoga, sklepów 54, rzemieślników 25, apteka; poczta i telegraf w Jaroszynce (stacya drogi odesko-kijowskiej). Z przeszłości pozostały resztki zamku i wały. K., bardzo stara osada, było dosyć obronne; miało zamek dobrze opatrzony. Już w 1450 r. stoczył tu bitwę Bohdan hospodar wołoski z Polakami. Stryjkowski tak nam to opjsuie: „Po śmierci Petryłły, wojewody wołoskiego, opanował tron jego Bohdan, nieprawy syn jego, wypędziwszy małoletniego Aleksandra. Król Kazimierz wyprawił Odrowąża z wojskiem, który Aleksandra na tron wprowadził. Przyszło jednak do umowy, mocą której Bohdan został opiekunem małoletniego i rządcą krajem do czasu pełnoletności; oprócz tego zobowiązał się jako lennik króla polskiego płacić corocznie Polsce po 70000 czerw. złot. i daninę obyczajem hołdowniczym z 200 koni, 200 wołów i 200 wozów wyzini (?). Umowy jednak nie dotrzymał, gdy Polacy bowiem wracali do domu, szedł za niemi, i w lesie pod Krasnem napadł na nich. Zawiązała się zacięta walka, trwająca dzień cały; Polacy wprawdzie pole utrzymali, lecz wiele szlachty ruskiej tu poległo: między niemi Piotr Odrowąż wojewoda, Michał z Buczącą, Mikołaj Porawa i inni pochowani z wielkim żalem we Lwowie." W czasie powstania Chmielnickiego, miasteczko zajęte zostało przez kozaków pod dowództwem watażki Daniła Neczaja. Marcin Kalinowski 22 lutego 1651 r. uderzył na nich niespodziewanie. Kozacy mężnie się bronili, wyparowali Polaków z miasta i wytrzymali 3-dniowe szturmy do miasta. Wkrótce jednak umarł z ran Neczaj, zamek został wzięty, a wszyscy obrońcy wyginęli. Bitwa ta toczyła się w dolinie zwanej „Sucha", między miasteczkiem i wsią Czeremoszną (ku wschodowi od obydwóch); pod usypaną mogiłą leżą polegli i wraz z niemi Neczaj. Mogiła ta do dziś dnia nosi nazwisko Neczaja. O bitwie tej zachowała się pieśń między ludem, kończąca się następującym czterowierszem: „Perewernułsia kozak Neczaj z hory na dolinu, Aż tam jeho pan Potocki zlapaw za czuprynu; Pora. tibi, wraży synu, uże propadaty, Wże ne budesz teper bilsze, taj Laszkiw rubaty." Mogiła Neczaja znajduje się właściwie na polach należących dziś do wsi Czeremoszni, obok m. Krasnego. Składa się ona z jednej większej mogiły, w której mają spoczywać zwłoki Neczaja, i 6 pomniejszych. Niektórzy kronikarze utrzymują, że bitwą tą dowodził nie Potocki Mikołaj, lecz Kalinowski i Linckoroński. Miało to być w ozasie zapust, i sam Neczaj miał być pijany. Między ludem krąży także pieśń zaczynająca się od słów: ,,Oj z temnaho lesu, lesu, iz czernaho gaju, Oj kryknuli kozaczeńki, utekaj Neczaju." Według tej pieśni miał spaść z konia Neczaj w czasie bitwy i głowę mu ucięli. Kiedy K. i przez kogo założone— niewiadomo; wiemy tylko, że należało ono do Koszków, starej rodziny w braeławszczyznie. Koszkowie siedzieli tu na obszernej fortunie; należał do nich cały klucz kraśniański i szpikowski. W 1582 r. Iwan i Andrzej Koszkowie zrobili dział między sobą i w tymże samym roku Iwan sędzia bracławski całą swą schedę: Szpików, Woronowieo i Rohoznę sprzedał ks. Ostrogskiemu (Rulikowski). Następnie spotykamy właścicielami Krasnego Zamojskich; tworzyło ono oddzielną włość kraśniańską, składającą się z miasteczka i 16 wsi; dochód z niej oceniony był 82000 złp. ówczesnych. Joanna Barbara Zamojska, córka kanclerza, wniosła go wraz z włością szarogrodzką w dom Koniecpolskich. Wiano to składało się z 33 miast i 136 wsi, czyniło dochodu 229000 złp. i zajmowało przestrzeni 3 części prawie dzisiejszego powiatu, zaczynając o kilka mil niżej Winnicy aż do Jahorłyka, Po śmierci ostatniego z rodu Koniecpolskich, wojewody sieradzkiego, w 1720 r., fortuna ta dostała się chwilowo Walewskim, a następnie ks. Jerzemu Lubomirskiemu oboźnemu koronnemu. Ks. Józef Lubomirski pobudował tu kościół farny z drzewa w 1746 r., konsekrowany w 1750 r. przez biskupa Kobielskiego, gdzie w oddzielnej kaplicy, fundowanej przez ks. Pieńkowskiego, umieszczono cudowny obraz św. Antoniego. Obraz ten pierwotnie należał do Krzepeckiego, oficyalisty Potockich w krakowskiem, od którego dostał się do Marcina Kudaszewskiego, a ten go w 1748 r. do kościoła kraśniańskiego oddał, gdzie zasłynął jako cudowny, (z relacyi własnoręcznej Kudaszewskiego). Lubomirscy posiadali liczną milicyą, mimo to K. często było nawiedzane przez hajdamaków; tak w 1765 r. kościół został przez nich zupełnie zrabowany wraz z zamkiem i miastem. Od Lubomirskich K. przeszło do Piaskowskiego podczaszego koronnego wraz z 9 okolicznemi wsiami. W 1775 r. było tu 265 domów w mieście, a 133 na przedmieściach. Stanisław August wracając z Kamieńca w 1787 r. nocował tu 21 maja u Piaskowskiego ststy taraszczańskiego. Kościół, jak wyżej wspomniano, pobudowany był z drzewa przez Lubomirskiego; dopiero w 1831 r. proboszcz tamtejszy ks. Ignacy Krzeczkowski położył fundamenta nowego murowanego kościoła, ale dla braku funduszów budowa dopiero wykończona w 1862 r. Jestto świątynia dosyć obszerna o 3-ch nawach z wieżą z frontu. Dziś K. należy do kilkunastu właścicieli; największe części Zagórskiego, Steckiego, następnie Krasowskiej, Januszowskiego i innych drobnych właścicieli.
[SGKP]