Podhajecki powiat, pow. podhajecki

Podhajecki powiat, Galicyi wschodniej, należy do nielicznej grupy środkowych powiatów niedotykających granic prowincyi. Granice jego są: od wsch. pow. tarnopolski i trembowelski, po łudn. buczacki i stanisławowski, od zach. rohatyński i brzeżański, z półn. brzeżański i tarnopolski. Obszar powiatu, obejmujący 18*34 mil kwadr, austr. albo 10'1844 miriametrów kwadr., przedstawia płaskowzgórze pochylające się w kierunku z półn. ku połudn., ku dolinie Dniestru. Płaskowzgórze tu dochodzi w najwyższym swym tarasie do 196 mt. (pod Mużyłowem). Przerzynające go rzeki płyną głęboko wyżłobionymi, rozległymi jarami, w których rozsiadły się wioski. Doliny rzek mają klimat o wiele łagodniejszy niż wyżyna stepowa, wystawiona na wiatry północnowschodnie, Wyżyny te mają zwykle spodnie warstwy gliniaste, nieprzepuszczalne, doliny zaś i stoki mają spodem wapień przepuszczający, stąd są o wiele suchsze. Gdy w dolinach rośnie i udaje się tytoń, to na płasko wzgórzach plony bywają dość ubogie w ziarno, choć bujne w słomę. Glebę w tym powiecie stanowi przeważnie głęboki czarnoziem, częścią na wapiennym, częścią na gliniastym podkładzie. Do Podola jednak tylko wschodnie brzegi Strypy zaliczane bywają, chociaż i one sa częściowo zimnym stepowym gruntem, po którym północne i wschodnie wiatry bez przeszkody hulają. Obszar powiatu przepływają w kierunku z półn. ku połudn. trzy rzeki: Strypa, Koropiec i Złota Lipa, dopływy Dniestru. Tworzyły one dawniej mnóstwo stawów, można powiedzieć, że każda z nich była jednym łańcuchem stawów. Pod groblą i śluzą wyższego zaczynały się wierzchowiny niższego. Stawy te w czasie gdy ludność była o wiele r/.adszą, stanowiły jednę z główniejszych gałęzi dochodów; role, chociaż urodzajne, nie przynosiły wiele, bo i nie było ich komu uprawiać, i Tatarzy, Wołosi, Turcy lub Kozacy niszczyli plony jeszcze na pniu stojące lub też już zebrane, a przy tern dla złych dróg, wielkiej odległości od miast zboże nie miało pokupu. Tak było jeszcze i w czasach spokojnych w XVIII a nawet i pierwszej połowie obecnego stulecia. Ryba zaś w stawach mnożyła się sama, rąk trzeba było tylko do naprawy grobel, nieprzyjaciel ryby nie zabrał ani spalił, a przy ściśle zachowywanych postach, zawsze znajdywała kupca. Obok tego stawy miały znaczenie jako środek obronny; leniwo płynące rzeczki, powstrzymane groblami, rozlewały swe wody na szerokich przestrzeniach i były naturalną obroną licznych zameczków, które broniły przepraw przez wąskie, kręte i błotniste grobelki. Takimi zamkami były nad Strypą: Zborów, Glinna, Kaplińce; nad Koropcem: Kozowa, Podhajce, Monasterzyska; nad Złotą Lipą: Buszcze, Kotów, Zawałów. Budowano niekiedy zamki na ostrowach czyli wyspach, wznoszących się w środku ogromnych stawów, jak Pomorzany, z początku Korabiem zwane, właśnie z powodu położenia na wyspie, Toki na środku stawu u źródeł Zbrucza, Jeżeli zaś układ gruntu na to pozwalał, to otaczano zamki z 2-ch lub 3-ch stron stawami, jak Zbaraż, Brzeżany, Podhajce i w. i. Obecnie, z wyjątkiem ogromnego stawu w Bohatkowcach, wszystkie inne w powiecie podhajeckim zostały pospnszczane i przemienione częścią na sianożęcia, częścią na orne pola. Pow. podhajecki obejmuje 2 sądy powiatowe: Podhajce i Wiśniowczyk, 65 osad, 58 gmin katastralnych i 61 obszarów dwors. Ludność wynosi 71,784 głów, w tem 35,675 męż., 36,109 kob; rz.-kat. 18,469, gr.-kat. 45,859, ewan. 17, izrael. 7431. Wedle zatrudnienia: kupców 400, rękodzielników 1281, gospodarzy 9018, sług 32,955. Dwa gościńce przecinają ten powiat; jeden rządowy, łączący Brzeżany ze Stanisławowem, drugi krajowy, z Podhajec na Zawałów do st. kolei żel. lwow.–czerniow.-jasskiej w Haliczu. Rz.-kat. parafii jest 8, mianowicie: Horożanka, Markowa, P., Toustobaby, Zawałów, Wiśniowczyk, Złotniki i Rosochowaciec; gr.-kat. parafie wyliczono powyżej (ob. Podhajce). Szkoły: etatowe męskie 4-klas. w Podhajcach, 2-klas. w Nowosiółkach, 1-klas.: Beckersdorf, Bieniawa, Bohatkowce, Burkanów, Dobrowody, Hajworonlca, Hnilcze, Horożanka, Iszczków, Kotuzów, Mużyłów, Rosochowaciec, Siemikowce, Sławentyn, Sokołów, Soenów, Wierzbów, Wiśniowczyk, Zarwaniea, Zawałów, Złotniki. Filialne: Białokiernica, Litwinów, Małowody, Rakowiec, Szmulany. Należą wszystkie do rady szkolnej okręgowej w Brzeżanach. Kasy pożyczkowe gminne istnieją w 51 gminach. Zakłady dobroczynne: szpital w Podhajcach, fundusz i dom ubogich w Telaczu. Wedle sprawozdania izby handlowo-przemysłowej w Brodach za lata 1876—81 było w pow. podhajeckim kupców i przemysłowców: szklarzy 5, cieśli 3, zegarmistrz 1, kupców żelaza 4, kowali 17, garncarzy 7, cegielnik 1, sprzedających sól 12, rzeźników 20, wypasających woły 3, piekarzy 4, graizlerów 2, dzierżawców młynów 21, mielników 6, palących gorzałkę 17, handlarz gorzałką 1, restauratorów 9, dzierżawców propin. 78, handlarz płótnem 1, krawców 12, szewców 16, kuśnierzy 5, bednarzy 2, stolarzy 13, agent 1, aptekarz 1, utrzymujący łazienki 1 (w Zawałowie był zakład wodoleczniczy, obecnie już zwinięty i przeniesiony do Morszyna, pow. stryjski), notaryusz ], furmanów 5, faktorów 7, zakupujący lasy na wycięcie 1, balwierzy i chirurgów 10, właściciel browaru 1, właścicieli gorzelń 13, szynkarzy piwa i gorzałki 50, dzierżawców dóbr i spekulantów 27, kupczących drzewem 3, właścicieli pieców wapiennych, gipsowych i cegielni 3, drobnych kupców i kramarzy 59, kupczących skórami i futrami 13, mechaników i optyków 2, handlarzy mąką i krupami 9, właścicieli młynów 26, robiących pługi i koła 18, kupców ubraniami kobiecemi 2, kominiarz 1, handlarzy surowymi produktami i zbożem 42, handlarzy suknem i materyami jedwabnemi 5, handlarzy korzennych 5, pończosznik i sitarz 1, handlarzy dziegciem 3, handlujących naczyniami glinianemi 3, tandociarzy 2, robiących i strzyżących sukno 1, handlarzy bydłem 3, handlarzy smarowidłem do wozów 3, kołodziejów 3, robiących i drukujących płótna 3. Co do inwentarza, było: ogierów 273, klaczy 5878, wałachów 5717, źre biąt 1932, mułów 63, ostów 10, buhajów 228, krów 9582, wołów 4943, cieląt 3519, owiec 10477, kóz 100, świń 10309, ułów z pszczołami 13470. Zakłady przemysłowe: browar piwny 1 w Podhajcach, gorzelni 16: Białokiernica, Bożyków, Hołhocze, Litwinów, Mużyłów, Nowosiółka, Podhajce, Sławentyn, Sosnów, Szumlany, Szwejków, Toustobaby, Zarwanica, Zastawce, Zawałów, Złotniki; pieców wapiennych 3: Szwejków, Tłuste W. i Woli ca; fabryka maszyn rolniczych 1 w Siółku; garncami 8 w Podhajcach, 1 w Wiśniowczyku; młynów wodnych 34. Jarmarki i targi odbywają się w Podhajcach i Zawałowie.
[SGKP]