Nowogródek, mto powiat, gub. mińskiej. Starożytny gród słowiański, zwany u kronikarzy ruskich Nowo-Horodok, w dok. łacińskich Parva Novogardia al. Neogardia, u historyków polskich Nowogródek Litewski al. N. Krywiczański, za czasów Rzpltej główne mto wdztwa nowogródzkiego, po drugim zaś podziale kraju z kolei mto pow. gub. słonimskiej, litewskiej, grodzieńskiej, a od r. 1843 mińskiej. Leży pod 53° 56' płn. szer. i 43° 30' wsch. dłg., w dorzeczu Niemna, w malowniczej miejscowości, pełnej ruczajów, dopływów Niemna, rozchodzących się ztąd w różnych kierunkach. Odl. 142 w. od Mińska, 141 od Wilna, 165 od Grodna, 176 od Słucka, 223 od Pińska a 497 w. od Warszawy (tr. poczt.). Ma około 12,000 mk. płci ob., w tem około 470 prawosł. Białorusinów, około 2200 katol. Polaków, około 1160 mahomet. liczących się do społeczności polskiej, resztę wypełniają żydzi. W 1817 r. było w N. 437 dm. (w tem 9 mur.) i 1571 mk. incl. 726 żydów i 319 Tatarów. W N. znajduje się st. poczt, i st. tel. międzynarodowa, dalej 2 cerkwie mur., 2 kościoły katol., parafialny i filialny z kaplicą mur., synagoga żydowska mur., 5 szkół żyd. al. domów modlitwy (1 mur. i 4 drewn.), oraz drewn. meczet; dalej około 130 dm. mur. i przeszło 780 drewnianych, w tem 86 sklepów mur. i 10 drewn. W 1877 r. było 27 rzemieślników przygotowujących przedmioty służące na pokarm, 70 do ubrania i 105 do gospodarstwa. Pod względem przemysłu było w N. w 1881 r.: 3 browary, zatrudn. (j ludzi i produk. piwa za 1700 rs., 1 miodosytnia, zatrudn. 2 ludzi i produk. za 200 rs., fabryka kafli, zatrud. 4 robotników, wartość produk. 2725 rs. W 1881 r. zawarto 98 ślubów, urodziło się 320 dzieci prawych, 5 nieprawych, umarło 290 osób, w tein 164 męż., 126 kobiet. Przyrost ludności wynosi -f35. W tymże roku dochód miasta wynosił 6498, rozchód 5138 rs. Pod względem obsługi sanitarnej znajduje się w mieście: 2 apteki, 3 lekarzy, w tej liczbie jeden powiatowy, dwa szpitale: miejski i żydowski. Dom przytułku dla sierot pochodzenia szlacheokiego na 16 osób, posiada przeszło 19,000 rs. kapitału. Miasto posiada 703 dzies. gruntów oraz 3 domy w mieście wydzierżawione oaobom prywatnym. Straż ogniowa składa się z 7 osób i posiada: 4 konie, 4 sikawki, 12 beczek i odpowiednią ilość innych narzędzi; wszystko to razem kosztowało miasto około 814 mk. Co się tyczy środków oświaty, to po kasacie szkoły dominikańskiej była tu od 1834 r. 5-klasowa szkoła powiatowa, przekształcona w 1858 r. na 7-klasowe gimnazyum, które w 1868 r. zostało zamienione na 4-klas. szkołę powiatową, mającą równoległe oddziały dla dla chłopców i dziewcząt, w której uczy się do 400 dzieci. Istnieje też od niedawna prywatna pensya żeńska. Dawniej N. słynął z kontraktów marcowych, na które zjeżdżała tłumnie szlachta. Teraz wszystko to mstało. Istnieją jednak zajazdy dla podróżnych, restauracya i kilka porządnych magazynów. Pomimo czarującej pozycyi, miasto ma ubogi i brudny wygląd, jest ono opuszczone, z najgorszym brukiem. Co niedziela odbywają się tu targi na produkta wiejskie, a 19 marca doroczny jarmark na konie i bydło, obrót którego obliczają na 10,000 rs.
Początkowe dzieje miasta niewyjaśnione. Miejsce to położone na pograniczu dawnej Litwy i osad Jadźwingów, musiało posiadać warownię już w czasach odległych. Gdy zdobywcy waregscy rozleli się po ziemi słowiańskiej w X wieku, wszędzie utwierdzali swe panowanie przez zakładanie lub wzmacnianie grodów, to też w kronikach istnieje podanie o założeniu przez samego jakoby Woldemara (Włodzimierza Wielkiego), kunnnga kijowskiego, lub też przez syna jego Jarislejfa (Jarosława) po wyprawie na Litwę około 1044 r., lub wreszcie przez Jaropełka, syna Włodzimierza Monomacha, w 11 ifj r. Pewniejsze nieco dzieje N. zaczynają się od połowy prawie XIII w., mianowicie od zhołdo wania Litwie tej dzielnicy słowiańskiej przez ks. Erdziwiłła, który po spustoszeniu N. przez Mongołów pod wodzą Kajdana w 1241 r., korzystając z rozproszenia waregskicb władców, zajął opuszczony gród i okoliczną krainę i podniósłszy zamek z gruzów odbudował go i często w nim przebywał. Atoli N. stał się stolicą Litwy dopiero za panowania brata Erdziwiłła, dzielnego Mendoga (właściwie Mindowga). Założywszy stolicę w N. Mendog po mężnem odparciu najazdu szwagra swego Daniela, ks. halickiego, wyjednał sobie u papieża Innocentego IV tytuł króla Litwy, przyjął chrzest razem z swą żoną Martą i koronował się 1252 r. w swej nowej stolicy. Historyk Litwy, Teodor Narbut, twierdzi wprawdzie, że akt ten dziejowy odbył się w Nowogródku Litewskim, w pobliżu Kiernowa, zwanym u Krzyżaków Nauenpille (ob. Dz. Nar. Lit. t. IV, str, 135). Jakkolwiek przez przyjęcie chrztu Mendog utwierdził się na tronie litewskim, z tem wszystkiem rody kniaziów ruskich nie zapominały praw swoich do dzielnio słowiańskich i z tego powodu Mendig musiał ciągle walczyć z nimi, a rozprawa ta o supremacyę tem cięższą była, iż zawistny krewny Mendoga Towciwiłł wichrzył ciągle I łączył się z nieprzyjacioły Litwy. Tak w 1256 r. Towciwiłł sprzymierzony z kniaziami ruskimi i Jadżwingami zagroził N., ale go Mendog ubiegł pod Wrutą (dzisiejsze mko Horodyszcze pod Nowogródkiem) i zmusił do cofnięcia się. W 1258 r. ks. halicki Daniel dobijając się panowania nad Rusią, pomknął pod Grodno, Litwini zaś wkroczyli na odwet w jego posiadłości, co spowodowało układ miedzy Danielem i Mendogiem, na mocy którego pierwszy zrzekł się na zawsze praw do N. i innych dzielnic słowiańskich w Litwie. Mendog osadził potem w N. syna swego Wojsiełka, z tytułem ks. nowogródzkiego. Księstwo to, jak powiada Narbut, oblane było Jasiołdą, Bugiem, Narwią i Niemnem (Dz. Nar. Lit., t. IV, str. 182). Ale niedługo panbwał Wojsiełk na nowogródzkiem księstwie, za zezwoleniem bowiem ojca ustąpił je bratu ciotecznemu Romanowi Daniłowiczowi halickiemu, a sam wstąpił do monasteru w Połonnej, póiniej zaś zamieszkał w monasterze Ławryszewskim nad Niemnem; wreszcie, gdy wiarołomny Trojden zamordowawszy Mendoga przywłaszczył rządy nad Litwą, Wojsiełk tajemnie schronił się do monastern Leszczyńskiego pod Pińskiem. Po zamordowaniu Trojdena w 1265 r. Wojsiełk pozostając w Leszczu, po« wołał na tron litewski szwagra swego, ks. Swarna Daniłowicza chełmskiego, wszakże po rychłej śmierci jego, uproszony przez naród, objął rządy Litwy, lecz nie mieszkał już w N., jeno w Kiernowie. Za panowania Wojsiełka i następcy jego Swentoroga milczą kroniki o N. W 1274 r. przy w. ks. Germundzie doznał N. napadu Tatarów pod wodzą Jaruna, sprzymierzonych z kniaziami Rusi. Mężny opór załogi i waśnie sprzymierzeńców ocaliły gród, który stracił w pożodze tylko jedno przedmieście, a poróżnieni napastnicy rozeszli się, łupiąc bezbronnych kraju mioszkańców. W. ks. lit. Germund lubił N. i tu często przesiadując czuwał nad pretensyami napastników różnych. Za w. ks. Giligina, syna Germundowego, mianowicie w 1278 r., Tatarzy wspierający książąt Rusi południowej stanęli koszem pod N. i niemogąc go zdobyć, odeszli z niczem. W tymże roku po śmierci w. ks. lit. Giligina na tron wielko-książęcy został wyniesiony w N. syn jego Romund; była to okoliczność świetna dla miasta, lecz nowy książę wkrótce tajemniczo zakończył życie. Następca jogo Trabus nie opuszczał N., ale po śmierci tego w. ks. lit. Narymund w 1280 r. przeniósł znowu stolicę do Kiernowa. Odtąd cicho czas jakiś o nowogrodzkiej dzielnicy, aż dopiero w. ks. litewski Witenes w 1297 r. reguluje granice tego księstwa od ziemi Dregowiczan, aż po Jasiołdę i Niemen górny. W 1314 r. komtur Henryk von Plozke powziął myśl podbicia Rusi u górnego Niemna i z doborowym żołnierzem podążył puszczami ku odległemu N. i spalił miasto. Mieszkańcy jednak schronili się do zamku, dzielnie odpierali Szturmy i robiąc z murów śmiałe wycieczki, odwagą swą skruszyli nadzieje Krzyżowców tak, że ci wycieńczeni, musieli się cofnąć i w drodze nad Niemnem, nieopodal N., zawadziwszy o warowne Krywicze, po krwawej potyczce i stracie walecznego rycerza Divonesa, już w popłochu biegli w strony swoje, wreszcie zdziesiątkowani chorobami i głodem na puszczy, zapisali ten nieszczęsny pochód w kronikach swoich. Daniłowicz Ignacy w „Skarbcu" swym przytacza te szczegóły z Dusburga i innych (ob. t. I, str. 143, tfs 278). W 1323 r. w. ks. lit. Gedymin w przywilejach swoich wspomina o istnieniu w N. franciszkanów przez niego fundowanych, a w następnym roku papież Jan XXII wysyłał w pomoc misyjną nowych zakonników (ob. „Skarbiec" Daniłowicza, t. I, Jfi 299, 300). W 1329 r. piąty z rzędu syn Gedymina i Olgi rusinki, Koryat, otrzymał od ojca księstwo nowogródzkie jako dzielnicę i koronował się w N. Po śmierci jego księstwo nowogródzkie około 1239 r. otrzymał Teodor, drugi z rzędu 8yn jego, który tu panował do 1352 r. Na nim zakończa się ród Koryatowiczów w nowogródzkiej dzielnicy. Następnie otrzymał dzielnicę nowogródzką dziesiąty z rzędu syn w. ks. lit. Olgerda, Dymitr Korybut, lecz gdy potom podniósł rokosz przeciwko w. ks. Witoldowi, pokonany pod Dokudowem i zabrany w niewolę, postradał udział nowogródzki; wszakże wkrótce potem, mianowicie w 1392 r., podczas ugody Jagiełły z Witoldem, przy uregulowaniu stosunków familijnych, przywrócono mu N., którym władał nie długo, bo Witold chcąc go oddalić jako wichrzyciela od granic Litwy, oddał mu w 1393 r. księstwo siewierskie, a Nowogródek Litewski, przestawszy być łenną dzielnicą, wrócił do korony. W 1394 r. zbrojne zastępy Krzyżaków w porze zimowej oparły się aż o N. Mieszkańcy wcześnie uwiadomieni o ciągnięciu nieprzyjaciół, spalili zamek i schronili się do lasów. Krzyżacy niemając co robić na zgliszczach nowogrodzkich wrócili na Drohiczyn, paląc i niszcząc kraj (ob. „Skarbiec" Daniłowicza, 1.1, 646). Witold podniósł zamek nowogródzki z gruzów, fundował tu kościół farny, zabudował miasto, osadził je Tatarami a w 1415 r. chcąc ze względów politycznych kościół słowiański oderwać od wpływów patryarohy carogrodzkiego, zebrał w połowie listopada w N. sobór władyków cerkwi ruskiej, dla obrania metropolity i ustanowienia jego oddzielnej hierarchii. Zebrali się wówczas w N. władycy: czernihowski, połocki, łucki, chełmski, włodzimierski, halicki, smoleński, czerwieński i turowski i obrali jednozgodnie metropolitą Hrehora Cemblaka, przeznaczając mu trzy katedry: w Kijowie, Wilnie i Nowogródku. W 1422 r. N. został upamiętniony nowym festynem, albowiem król Władysław Jagiełło poślubił tu czwartą żonę, Sońkę, córkę Andrzeja kn. Holszańskiego. W 1426 r. Witold wracając w tryumfie z wyprawy na Pskowian, w N. rozdawał dary mężnemu rycerstwu swemu. W 1444 roku król Kazimierz Jagiellończyk ustanawia magdeburgią w Nowogródku, gdy zaś w 1447 r. na sejmie Lubelskim zaszły waśnie pomiędzy panami Polski i Litwy, Kazimierz Jagiellończyk dla zażegnania burzy domowej zebrał sejm litewski do N. d. 8 września 1448 r. i ra«dził o uspokojeniu umysłów. Podczas najścia Tatarów perekopskich na Litwę za króla Aleksandra w latach 1503—1506, N. kilka razy widział ich kosze pod ścianami swemi i uległ łupiestwu. Chociaż przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1444 r., wydany w Brześciu, podnosił Nowogródek do znaczenia większego miasta i ustanawiał roagdeburgią, wszakże takowa ostatecznie zorganizowała się dopiero w 1511 r., w którym Zygmunt Stary potwierdził nadania ojca i nowe dodał przywileje miastu. Kiedy szlachta wezwana przez wicie Zygmunta I w 1537 r., miała się zebrać pod Lwowem, litewskie rycerstwo pierwej zgromadziło się w N. i stąd pociągnęło do Lwowji na osławiony sejmik (wojnę kokoszą). W 1581 r. Stefan Batory ustanawiając trybunał w. ks. litew., polecił, aby tak zwana kadencya ruska zasiadała co dwa lata przez 22 niedziel na przemian w Nowogródku i Mińsku. Zjazdy te trybunalskie niezmiernie podniosły miasto, uwłaszcza że się tu przechowywały archiwa i szlachta potrzebująca dokumentów zjeżdżała się tłumnie. Dla bezpieczeństwa dokumentów wyjednano w 1638 r. konstytucyą, na mooy której przeznaczoną została na archiwum województwa nowogródzkiego wieża zamkowa, zwana Szczytowską (ob. Vol. Log., t. III, fol, 457), część jednak archiwów przechowywała się i w klasztorze ks. dominikanów. Podczas najścia wojsk cara Aleksego Michajłowicza pod kn. Trubeckim w 1662 r. znaczna część archiwum zabraną została przez nieprzyjaciela, a d. 1 maja 1751 r, straszny pożar zniszczywszy niemal całe miasto, nie oszczędził i archiwum. Po pierwszym podziale kraju w 1775 r. sądy trybunalskie wraz z pozostałą częścią archiwum przeniesiono z N. do Grodna. W 1676 r. N. otrzymał od króla Jana Sobieskiego dwa ważne przywileje; przez je• den z nich zostało miasto oswobodzone na zawsze od kwaterunku wojskowego a nawet i hiberny, a to w skutek konsysteneyi tu trybunału, przez drugi, nowo zbudowany ratusz zrównany w prawach z innemi ratuszami, ustanowiony urząd horodniczego, którym został natenczas Samuel Korsak (ob. Vol. Leg,, t. V, fol. 440, 444). Obrządek słowiański na Rusi litewskiej wiele wyprzedził łaciński, to też w N. od czasów niepamiętnych istniały dwie cerkwie: jedna na zamku pod wez. Wniebowzięcia N. M. P., a druga w mieście t. z. Borysohlebska, ta ostatnia jakoby fundacyi kn. Wojsiełka Mendogowicza. Na wzniesienie cerkwi tej hetman litewski Konstanty Ostrogski w 1517 r. zapisał majętność Bykowicze w powiecie cyryńskim, w stronie wsch. od Nowogródka położoną. W 1636 r. metropolita Weliamin Rudzki przy tej cerkwi fundował zakon bazylianów, uposażony przez rodzinę Chreptowiczów, których tu są groby. Monaster borysohlebski w 1800 r. uczyniono filialnym monasteru ławryszewskiego, a po 1830 r. skasowano. Jeszcze w XVII wieku oprócz dwóch wzmiankowanych, istniało w N. ośm cerkwi: Podwyższenia ś. Krzyża, ś. Mikołaja cudotwórcy, Zmartwychwstania, ś. Jana, ś. Trójcy, ś. Mikołaja męczennika, ś. Paraskewii, i ś. Symeoua na zamku. Cerkwie te są wymienione w dyplomacie Zygmunta III z 1610 r. Częste pożogi wojenne niszcząc miasto nie oszczędziły i świątyń, jakoż ze wszystkich wymienionych cerkwi starożytnych pozostała tylko borysohlebska, w drugiej zaś ś. Mikołaja, mniej starej, gdyż fundowanej przez księży franciszkanów w 1780 r., znajduje się starożytny obraz Bogarodzicy, ocalony z pierwotnej świątyni zamkowej. Około 1620 r. Adam Chreptowicz, podkomorzy nowogródzki, fundował przy cerkwi borysohlebskioj, obok klasztoru bazylianów, klasztor żeński bazylianek. Bazylianki skasowane w 1839 r. i jednocześnie założono prawosławny monaster czernic w Wolnej. Co do świątyń wyznania łacińskiego, to wyżej nadmieniono, że założycielem franciszkanów w N. był w. ks litew. Gedymin, zaś w. ks. Witold miał fundować kośoiół farny na okopisku świątyni Peruna, lecz bliższych szczegółów tej erekcyi nie przechowały dzieje. Kościół z klasztorem ks. dominikanów w pierwszej połowie XVII w. fundował Krzysztof Chodkiewicz, koniuszy litewski, późniejszy wwda wileński. Powstały prawie jednocześnie fundacye: bonifratrów przez Kazimierza Lwa Sapiehę, jezuitów przez Moszyńskiego, zabitego w Nieświeżu podczas najścia Rossyan w 1659 r., tudzież dominikanek. Kalwini mieli tu zbór od połowy XVI w.; nieco później pełnił przy tej świątyni obowiązki duchowne Jan Zygrowiusz. Mnożyli się tu i aryanie, nienawidzeni zarówno przez katolików i protestantów. Była to smutna chwila nietolerancyi i kontrowersyi, jakoż d. 9 stycznia 1616 r. Zygrowiusz odbył w N. pamiętną dysputę z jezuitą nieświeskim Benedyktem Brywilias. Dysputa ta Zygrowiusza w tymże roku została wydrukowaną w Lubczu. Zbór został zamknięty z rozkazu Zygmunta III w 1618 r. Wszystkie powyższe klasztory katolickie nie istnieją także w skutek kasat po 1830 i 1863 r. W 1785 r. król Stanisław August w przejeździe z Nieświeża do Grodna zwiedził N, i onego pamiątki. Z ocalałych pamiątek zasługują na uwagę resztki pięknych ruin historycznego zamczyska na wyniosłej górze, tudzież w pobliżu tych ruin góra, zwana Grobem Mendoga, ale rzecz nieprawdopodobna aby tu spoczywały zwłoki bohatera Litwy, zamordowany zdradziecko w 1263 r. w Inflantach. W kościele farnym, dziś na filialny zamienionym, znajduje się piękny pomnik marmurowy, wzniesiony przez Jana Rudominę, kasztelana nowogródzkiego, na pamiątkę poległych rycerzy w bitwie pod Chocimem w 1621 r. Zabytek ten sztuki przedstawia w wypukłorzeźbie samego naczelnika Rudominę, klęczącego w całej postaci, obok niego zaś klęczy dziewięciu towarzyszy broni z uciętemi głowami, które leżą u ich stóp. N. był miejscem chrztu i pobytu w dzieciństwie Adama Mickiewicza. Oprócz wymienionych źródeł liozne są artykuły dotyczące N. i jego dziejów, mianowicie: F. M. Sobieszczańs kiego, w Wielkiej Bncyklopedyi Orgelbranda (t. XIX); Adama Kirkora w Opiekunie Domowym (1875 r. Mi 32); Michała Hausmana, Opis N., po rossyj. (w Mińskich Guber. Wiedom. za 1877 r., M 25—29); w Tygodniku Ilustrow. (z 1862 r. t. V, str. 216 i z 1872 r. t. IX, str. 52); Wojniłowicza w Bibliotece Warsz. (1841 r., t. II, str. 178). Nowogródzkie sstwo grodowe podług ustaw sejmowych obejmowało mto N. z przyległościami i zamkiem, gdzie sądy swe odbywał trybunał w. ks. litewskiego co drugi rok przez 22 tygodnie. Sstwo to było zawsze połączone z godnością wojewody nowogródzkiego i spoinie z ekonomią królewską oraz wójtostwem nowogródzkiem opłacało kwarty w r. 1783 złp. 347 gr. 8, zaś hyberny złp. 412. Sejmiki, sądy ziemskie i popisy rycerstwa dla całego rycerstwa, odbywały się także w tem starostwie. Ostatnim posiadaczem był Józef ks. Jabłonowski, wojewoda nowogródzki. [SGKP]
