Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Nowogródzki powiat, pow. nowogródzki
14.10.2016 14:01
Nowogródzki powiat, był do 1793—95 r., t. j. do chwili zajęcia go przez Rossyą, jednym z trzech pow. wdztwa nowogródzkiego. W tym czasie wschodnia i półnoona częśó zoatały przy nowoutworzonym pow. nieświeskim namiestnictwa mińskiego, zmienionym w pow. słucki przy ustanowieniu gub. mińskiej, zaś części: południowa i zachodnia weszły w skład gub. słonimskiej, a od ] 796 r. włączone do gub. litewskiej, która w 1801 r. rozdzielona na dwie: wileńską i grodzieńską, przekazała swój powiat nowogródzki tej ostatniej. W 1842— 43 z poecenia cesarza Mikołaja nastąpiła znowu przemiana granic i wtedy to pow. nowogródzki wcielono do gub. mińskiej. Tak więc części dawnego powiatu nowogródzkiego poodpadały w różne strony, są teraz bowiem w pow. słuckim, mozyrskim, mińskim, nieco w słonimskim i bobrujskim, ale rdzenna częśó onego dotąd pozostała pod nazwą dawną i stanowi najludniejszy i najbogatszy pow. gub. mińskiej, na zachodnim jej krańcu położony. Graniczy od płn.-zach. i płn. z pow. lidzkim i oszmiańskim gub. wileńskiej; od płn.-wsch. i wsch, z pow. mińskim i słuckim; od południa z pow. pińskim a od zach. z pow. słonimskim gub. grodzieńskiej i leży pomiędzy 43° a 45° płn. dł. i 53° a 54° wsch. szer. Według najświeższych obliczeń ma 4539 w. kw. obszaru, czyli przeszło 472800 dzies. ziemi. Skarb posiada 22206 dzies. w przestrzeniach leśnych i 7 dzies. gruntów skonfiskowanych; włośoianom nadzielono: w dobrach skarbowych 41919 dzies., w dobrach prywatnych 164608 dzies., żołnierzom dymis. 768 dziesięcin; różnym 164 dziesięcin; do cerkwi należy 3766 dzies., do kośc. katolickich 147 dzies., do mta Nowogródka 703 dzies., reszta należy do właścicieli prywatnych. Około 1880 r. 173 właśc, praWosł. posiadało 25341 dzies., 507 właśc. Polaków różnych wyznań 178819 dzies. W 1881 r. 4880 dzies. należących do właścicieli polskich przeszło w inno ręce. Odtąd niebyło znaczniejszych wyprzedaży własności polskich i chyba obecnie nastąpią wsiuitek klęsk w gospodarstwie 1885 r. i ekonomicznej wogóle stagnacyi. W 1881 r. zasiano w pow. pszenicy ozimej 4187 beczek litewskich, żyta 35192 beczek, pszenicy jai-ej 5384, owsa 10768, jęczmienia 4307, gryki 3059, różnych innych zboż 3393; kartofli zasadzono 57147 beczek. Zbiór wynosił: pszenicy ozimej 16748 beczek, żyta 150762, pszen, jarej 26918, owsa 53840, jęczmienia 21535, gryki 15345, różnych innych zboż 16962; kartofli 285738 beczek. Był to rok średnio urodzajny, można przeto po wyższe cyfry uważać za przeciętne w stanie obecnej produkcyi. Pol ornych w pow. jest przeszło 280000 dzies., łąk wybornych około 40000 dzies., lasów około 90000 dzies., reszta pod błotami, wodami, pastwiskami, i t. p. Gleba w stronie zach., płn. i wsch. znakomita pszenna; w tych miejscowościach grunta są falisto, gliniasto-szczerkowe, posiadają dużo żywej wody. Część płn. i wsch. pozbawiane są lasów, lecz napłd. pow, ma charakter poleski, a na zach. też lesisty z pewnemi przerwami. W latach około 1860 r. według statystycznych wiadomości urzędowych było w pow. 18195 koni, 62955 bydła rogatego, 40753 owiec prostych, 41460 cienkoweł., 27502 nierogacizny, 515 kóz. Pod względem etnograficznym N. pow. przedstawia charakterystyczną mieszaninę dawnych pokrewnych plemion słowiańsko-litewskich, bowiem zetknęły się tu szczepy Dregowiczan, Krywiczan, Jadźwingów i Litwinów i urobiły w typową Ruś, którą nasi historycy i etnografowie zaliczają do Czarnej lub do Białej. Zdania są w tem podzielone. Wśród owego plemienia rusińskipgo od czasów bodaj Witoldowych zjawili się Żydzi i Tatary, a od doby unii politycznej Litwy z Polską rozrodzili się Polacy. Ludoość cała wynosi około 185000 dusz, w tej liczbie około 18000 Polaków (Stołpiańskij), 9400 Li twinów, około 25000 Żydów, 408 Mahometan należących do społeczności polskiej, 268 protestantów należących do społeczności polskiej, około 4200 Rusinów katolików (Stołpiańskij), aresztę, t. j. około 137000, stanowią Rusini prawosławni, w 1839 r. z unii wyłączeni. Środki oświaty są nieznaczne. W Nowogródku po zamknięciu gimnazyum, od lt68 r. istnieje szkoła czteroklasowa a w mkn Mirze od .tegoż prawie czasu szkoła dwuklasowa. Nadto przy każdej gminie znajduje się szkółka wiejska; najważniejsze szkółki gminne istnieją: w Szczorsach na 120 uczniów i w Niehniewiczach na 116 uczniów. Do szkółek gminnych uczęszczają nietylko włościanie ale i szlachta drobna. Według ostatnich obliczeń statystycznych, jeden uczący się przypada na 110 mieszkańców. Tak szczupła oświata musi odbijać się na moralności ludu, to też wiele ona pozostawia do życzenia. Wogóle lud zaczyna zaniedbywać stary obyczaj, zmienia strój, kaleczy mowę macierzystą, a pieśń tradycyjną zamienia na erotyczno obozową. W 1881 r. było 2684 ślubów, urodziło się 7840 dzieci prawych, 184 dzioci nieprawych, zmarło 6407osób. Pożarów w 1881 r. było 163, w tej liczbie 74 od podpalenia (niemal połowa); spaliło się 948 domów, na summę 705156 rs. W tymże roku zaległość w podatkach wynosiła 125508 rs. W 1882 r. przemysł fabryczny wyraził się w następujących cyfrach: 8 browarów piwnych zatrudniało 16 robotn. i wyprodukowało za 3480 rs.; miodosytnia zatrud. 2 rob., wartość produkcyi200 rs.; fabryka kafli, 4 robot,, z produkcyą 2725 rs.; 6 cegielni, 26 rob., wyrób. na sumę 5265 rs.; 1 młyn parowy, 3 robotników, wartość produkcyi 71000 rs.; 1 olejarnia, 25 robot., produkcyą 10500 rs.; 6 serowarni, 12 rob., wartość wyrobu 12975 rs.; 16 gorzelni, 80 robot., wartość produkcyi 765356 rs., 7 terpentyniarni, za trud. 7 robot, i wyprod. na 3819 rs.; 8 smolarni, zatrud. 8 robot., i wyproduk. za 1650 rs. Wogóle 55 fabryk, zatrudniało 183 robot., suma wytworu 876970 rubl. Aptek w 1882 r. było trzy, mianowicie: 2 w Nowogródku i w mku Horodyszczu; szpitali trzy w Nowogródku; przy każdej gminie jest felczer i mała apteka. Pod względem dobroczynności publicznej, istnieje w Nowogródku przytulisko dla sierot, z legatów prywatnych powstałe, posiada ono 10787 rubli kapitału i wychowuje do 16-tu sierót szlacheckiego pochodzenia, wydając aa to około 1345 rocznie, gdyż zawsze nadzwyczajne ofiary prywatne zasilają budżet roczny zakładu.
Pod względem administracyjno policyjnym pow. dzieli się na pięć okr. policyjnych (stanów) i 24 gminy, obejmujące 57 starostw wiejskich. Okrąg l-szy niehniewicki, z zarządem w mku Niehniewiczach, obejmuje gminy: niehniewicką, szczorsowską, horodczańską, wereskowską, labczańską i wsiełubską; okr. pol. 2-gi z zarządem w mku Horodyszczu, obejmuje gminy: horodyszezańską, cyryńską, rajezańską, poczepowską i koazelewską; okr. pol. 3-ci, z zarządem w mku Nowej-Myszy, obejmuje gminy: nowomyską, stołowicką, czernichowską i żuchowicką; okr. pol. 4-ty z zarządem w mku Mirze, obejmuje gminy: mirską, hor odziej ską, korelicką i jeremicką; okr. pol. 5-ty z zarządem w mku Snowiu, obejm, gm.: darewską, snowską, jastreblewską, ostrowska i krzy woszyńską. Dalej powiat dzieli się na 4-ry okręgi sądowe i 4 okr. wojskowe, z zarządem w Nowogródku, Mirze, Horodyszczu i w Darewie. Według ostatnich obliczeń jest 723 wiosek, 371 folwarków, 54 zaścianków, 27 okolic szlacheckich i 25 miasteczek, mianowieie: Cyryn, Horodyszcze, Iszkołdź, Jeremioze, Koreliczo, Kraszyn, Krzywoszyn, Lipsk, Lubcz, Mir, Nowogródek, Nowa-Mysz, Niehniewicze, O.strów, Poczepowo, Połonka, Poruczyn, Połoneczka, Stołowicze, Swojatycze, Snów, Turzec, Wsielub, Wałówka i Wiedźma. Jeden Nowogró dek ma wygląd nieco porządniejszego miasta, wszystkie zaś inne stanowią typ znanych na Litwie ubogich, żydowskich przeważnie miasteczek, bez domów murowanych i brukowanych ulic. Zaznaczmy, iż jakkolwiek Horodziej nie liczy się za miasteczko, jednak w ostatnich czasach wskutek istnienia tu ważnej st. kolei żelaznej mosk.-brzeskiej, staraniem obywatela Marcinkiewicza zdobył się na porządne domy, za jazdy i kramy nawet, co mu nadaje prawo zwać się miasteczkiem. Najważniejszą rzeką w powiecie jest spławny Niemen, stanowiący na przestrzeni 122 w. pln.-zach. granicę powiatu; ma przystanie w Jeremiczach, Koladzinie, Szczorsach, Lubczu, Delatyczach, Moryniu i Krzywiczach. Spław odbywa się z powodu znacznych zakrętów rzeki bez żagli, zapomocą jeno wioseł lub szostów.
Nie licząc wielu ruczajów i rzeczek bezimiennych wymieniamy 65 rzek mających ustalone nazwiska: Bieroza, Bierozka, Bienina, Bałajca, Czarna, Cetranka, Ohadosa, Czerniawka, Chmarka, Czeszewla, Dzierewianka, Dzwieja, Dorogówka, Droczyłowka, Dziełomlanka, Izwa, Izówka, Jatra, Iszkołdź, Jabłonówka, Koczeryszka, Kołpienica, Kotówka, Kopanica, Krzeinuszówka, Leszczanka, Lipnica, Miranka, Myszanka, Mołozadź, Mołczadka, Mezawna, Mołotówka, Maryanówka, Mutwica, Nowosadka, Nalibówka, Nieżatka, Niegrymówka, Newda, Osówka, Osa, Pietuchówka, Plisa, Ruta, Retima, Rudzica, Szczara, Szczorszówka, Szewelówlca, Snówka, Sianieżyca, Świteź, Sworotwa, Słoczwa, Serwecz, Szarawa, Trościanka, Trepieczanka, Tartak, Usza, Wołownia, Wołowicz, Wiedźma, Zmiejka. Jezior wielkioh powiat nie posiada wcale. Największe z nich Świteź, upamiętnione baladą Adama Mickiewicza, ma około 200 morgów i jest dość rybne. Inne największe są: Czyreszle (nad Niemnem), Douhoje (nad Niemnem), Douhoje drugie, Głuche, Kruhłoje, Krzywickie (nad Niemnem), Kołdyczewskie (z którego wypływa Szczara), Płosa, Sinie, Święte, Święte drugie, Szpakowa kie, Snowskie, uformowane z rozlewu rz. Snowki, Tartackie uformowane z rozlewu rz. Dzierewianki, Zabołockie i Żłobińskie. Znaczna część powiatu jest falista i malownicza, najwyższe jednak punkta nad powierzchnią morza znajdują się w okolicy Koladzina (126 sążni) i w okolicy Czernichowa (106 sążni). Komunikacyą lądową N. pow. od północy na południe stanowi dr. żel. moskiewskobrzeska, ze stacyami: Horodziej, Pohoreloy, Baranowicze i Leśna, i część odnogi prowadzącej od stacyi Baranowicze ku Białemustolcowi. Południowym krańcem powiatu przechodzi dawna szosa moskiewsko-warszawska; są też trzy trakty pocztowe, wiodące: z Nowogródka do Mińska, z Nowogródka do Lidy, z Nowogródka do Nieświeża i Słucka. Drogi wojenno-komunikacyjne prowadzą z Nowogródka przez miasteczko florodyszcze do Stołowicz; ze Stołowicz do mka Mołczadzia i Połonki; z mka Nowa-Mysz do Połonki, Nieświeża, Kiecka i Lachowicz. Trakty handlowe idą: z Nowogródka do mka Mołczadzia, z Nowogródka do Mikołajowa i do Horodyszcza, z Horodyszcza do Mołczadzia, z mka Stołowicz przez Nową-Mysz do szosy moskiewsko-warszawskiej i z mka Korelicz do mka Zbyńska w Oszmiańskiem.
Miejsca historyczne lub do których są przywiązane wspomnienia różne: Darewo (tu pogrzebiemy Bochwic Floryan), Horodyszcze, starożytna Wruta (bitwa Mendoga z kniaziami waregskiemi około 1256 r.), Korelicze (pamiętne głównie utwierdzeniom się tu w 1733 r. frakcyi litewskiej króla Stanisława Leszczyńskiego), Krzywicze (pogrom Krzyżaków 1314 roku), Lubcz (starożytny gród słowiański, wsławiony drukarnią), Ławryszew (monaster), Ławczyce (miejsce święte litewskich Tatarów), Mir, Nowogródek, Nowa Mysz, Niedźwiadka (miejsce urodzenia Ignacego Domejki), Osowiec (podług niektórych miejsce urodzenia w 1798 r. Adama Mickiewicza), Połonka (pamiętna bitwą z Tatarami w 1506 roku i zwycięstwem Stefana Czarnieckiego nad kn. Chowańskim w ] 660 r.), Rzepiehowo (miejsce urodzenia Jana Czeczota), Ruta (miejsce urodzenia metropolity Weljamina Rutskiego), Soplicowo (upamiętnione w Panu Tadeuszu), Siedliszcze (miejsce urodzenia w 1791 r. Tomasza Zana), Tuhanowicze (miej sce zawierające wspomnienia po Mickiewiczu), Worończa (miejsce śmierci ostatniego w wdy nowogródzkiego Józefa Niesiołowskiego), Waszkowce (miejsoe pobytu i śmierci w 1856 r. uczonego Floryana Bochwica). Zbiory naukowe lub pamiątkowe znajdują się: w Czeszewli Kobylińskich (księgozbiór, pamiątki, zbiór numizmatyczny), Niańkowie (zbiory przyrodnicze d-ra Władysława Dybowskiego), w Obryniu Kaszyców (zbiór porcelany, dzieła sztuki), w Połoneczce Radziwiłłów (biblioteka, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki), Szozorsach Chreptowiczów (znakomita biblioteka, licząca 12000 tomów, wielkie archiwum i pamiątki), w Lipie Obuehowiczów (księgozbiór i archiwum), w Sworotwie Niezabitowskich (księgozbiór, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki), Serweczu Niesiołowskich (archiwum dawne), w Waazkowcach Bochwiców (księgozbiór), w Wojnowie Nargielewicza (biblioteka), w Zamirzu A. Puciaty (ważny księgozbiór) i inne Rezydencye bogate są w Obryniu," Wereskowie, Moryniu, Ostaszynie, w Szczorsach, w Horodzieju, w Połoneczce, w Sworotwie, Swojatyczach, w Snowiu i inne. Gospodarstwa wzorowe znajdują się w Szczorsach Chreptowicza, zarządzane przez F. Fiszera (ob. Jelskiego w Gazecie Rolniczej z 1880 roku, JfeMi 40—42), w Ostaszynie Bułhaka, w Waazkowcach O ttona Bochwica, w Rajcach Wereszczaki i niemało innych. Celniejsze Ogrody są: w Waszkowcach (n a 30 morgach), w Obryniu, w Swojatyczach Czapskich, w Sworotwie, w Horodzieju, w Szczorsach, w PołoneCzce i inne Stadniny znajdowały się dawniej: w Lipie i Swojatyczach Obuehowiczów, w Szczorsach Chreptowiczów, w Snowiu Rduł towskich, w Odachowszczyźnie Rdułtowskich. Mieli tuż stadniny Niesiołowscy, Wereszczakowie, Rejtanowie, Radziwiłłowie i inni. Z pomiędzy wielu ludzi zasłużonych krajowi, pochodzących pow. nowogródzkiego, lub którzy tu działali, ważniejsi: Mickiewicz Adam, Zan Tomasz, Czeczot Jan, Rejtan Tadeusz, Niesiołowski Józef, Slizień Rafał (rzeźbiarz), Domejko Ignacy, Bochwic Floryan (filozof), Rutski Weljamin, Chreptowiczowie Joachim i Adam, Moskiewicz Samuel autor pamiętników, Jewłaszewski (pamiętnikarz), Korsak Julian, Korsak (poseł nowogródzki), Obuchowicz Michał (pamiętnikarz), d-r Władysław Dybowski (przyrodnik), Rudomina Jan (kasztelan nowogródzki, wsławiony od wagą i autor opisu wojny chocimskiej). Pod względem kościelnym do 1839 r. Rusini tutejsi należeli do unii, odtąd przyłączeni do wyznania panującego. W 1880 r. było 20 cerkwi murowanych, powiększej części z kościołów przerobionych, 49 drewnianych, w tej liczbie 49 parafialnych; kaplic 1 murowa na i 52 drewnianych. I)o 1839 r. było w powiecie 50 parafij unickich. W granicach obecnego pow. nowogródzkiego 46 świątyń ruskich miało fundatorów lub benefaktorów w Polakach i duchowieństwie łacińskiem. Zapewne było tych fundacyi więcej, a pono żadna cerkiew niepowstała bez współudziału ziemian polskich, ale ślady o tem zaginęły w ciągłych burzach kraju. Rzecz pouczająca i z tego względy, iż nawet po kasacie unii, t. j. po 1839 r., niemało było erekcyi świątyń prawosławnych, dokonanych przez polskich obywateli. Szczegóły znajdują się w dziele archimandryty Mikołaja p. t. Iatoriczeskostatisticzeskoje opisanie Minskoj Eparchii (1864 r.).
Wymienimy pokrótce wszystkie świątynie wzniesione kosztem polskim w obrębie obecnego nowogródzkiego powiatu. I tak 1.) monaster Borysohlebski w Nowogródku do swych dobroczyńców zaliczył Adama Chreptowicza, właściciela Szczors; 2) monaster w Wolnej, fundacyi Krzysztofa Kamieńskiego z 1632 r. Benefaktorami w różnych czasach byli: Michał Domasławski, Kazimierz Malawski, Paweł Makaszyoki; 3) monaster w Mirze z 1705 r., fundacyi ks. Karola Stanisława Radziwiłła, z zapisem sumy znacznej, zamknięty 1824 r.; 4) monaster w Darewie, miał benefaktorów Krzyżanowskich i Łopotów; 5) cerkiew w Nowogródku z roku 1780. r. fundacyi ks. franciszkanów; 6) cerk. w Berezcach, jej dobroczyńcami Radziwiłłowie przez zapis ziemi w 1627 r.; 7) cerk. w Wołkowiczach z 1787 r., fundacyi Korsaków; 8) cerk. w Miratyczach z 1713 r., fundacyi Jeśmanów; 9) cerk. w Wałówce, fundacyi obywatela Kurczą; 10) cerk. we Wsielubiu, zbudowana w 1840 r. kosztem hr. Józefa O'Rurka; 11) cerk. w Wielkich-Żuchowiczach, fundacyi radziwiłłowskiej; 12) cerk. w Czernichowie, fundacyi Marcina Chaleckiego; 13) cerk. w Stojkach, fundacyi Judyckich; 14) cerk. w Horodzieju, zbudowana 1808 r. kosztem obywatela Brochockiego, benefaktorami jej Bykowscy; 15) cerk. w Oszpowie, fundacyi Miternawskich; 16) cerk. w Podlesiu z 1794 r., fundacyi Bykowskich; 17) cerk. w Horodyszczu z 1764 roku, fundacyi Paców; 18) cerk. w Darewie druga, z 1550 r., fundacyi Jurahów; 19) cerk. w Jeremiczach z 1790 r., fundacyi Chodkiewiczów; 20) cerk. w Załużu, fundacyi radziwiłłowskiej; 21) cerk. w Izwie z 1757 r., fundaoyi Sobolewskich; 22) cerk. w Kołpienicy z 1781 r., fundacyi kapituły rz.-kat. wileńskiej; 23) cerk. w Łukach z 1779 r., fundacyi Kossakowskich; 24) cerk. w Lipie z 1773 r.} fundacyi Obuchowiozów, benefaktorowie Czapscy; 25) cerk. w Łysicy z 1689 roku, fundacyi Łyżykiewiczów; 26) cerkiew w Małych-Żuchowiczach z 1783 r., fundacyi Niesiołowskich: 27) cerk. w Moryniu, fundacyi Pociejów, benefaktorami: Brochoccy i Krzysztof Radziwiłł; 28) cerk. w Ostrowiu, fundacyi Bakanowskich; 29) cerk. w Ostrówku, liczy do dobroczyńców Protasewiczów; 30) cerk. w Niedźwiadce, fundacyi Jabłońskich; 31) cerk. w Poczepowie z 1770 r., fundaoyi Korsaków; 32) cerk. Delatyozach, fundacyi Radziwiłłów; 33) cerk. w Połonee, fundaoyi ks. dominikanów; 34) cerk. w Poruczynie z 1783 r., fundacyi ks. łacińskiego Jakuba Kobylińskiego; 35) cerk. w Rajcach z 1817 roku, fundacyi Rąjeckich; 36) cerk. w Luboniczach; z dawnego zapisu właściciel dóbr daje annuatę; 37) cerk. w Swojatyczach, zbudowana w 1823 r. kosztem dziedziców Niezabitowskich; 38) cerk. w Siennej z 1770 roku, fundacyi Wołodkowiczów; 39) cerk. w Niańkowie z 1750 r., fundacyi Wojniłłowiczów; 40) cerk. w Sulatyczach, zbudowana z muru w 1850 r. kosztem obywatelki Puchalskiej; 41) cerk. w Sulatyczach druga, zbudowana w 1824 r. kosztem obywatela Jaźwińskiego; 42) cerk. w Basinie, posiada z zapisu obywatela Ignacego Jaźwińskiego, uczynionego w 1839 roku, przytulisko dla 6 ubogich starców; 43) cerk. w Snowiu z 1836 roku, fundacyi Rdułtowskich; 44) cerkiew w Szczorsach z 1776 r., fundacyi Joachima Chreptowicza, kosztownie z muru wzniesiona i funduszem opatrzona; 45) cerk. w Jatrze z 1773 r., fundacyi Kaszyców; 46) cerk. w Jastreblewie, opatrzona funduszem przez Kotłubajów. Pod względem administracyjnym parochie są podzielone na trzy dekanaty (błahoczynia): w Nowogródku, w Wielkich-Żuchowiczach, w Kołpienicy. Kościół katolicki, zredukowany bardzo w świątyniach i osobach stanu duchownego, w 1869 r. z dyecezyi mińskiej, po jej kasacie, dołączony do wileńskiej, a obecnie od 1883 r. załączony do archidyecezyi mohilewskiej, liczy do 24360 wiernych płci obojga, ma siedm parafij: w Nowogródku, Wsielubiu, Woroneży, Kro szynie, Darewie, Połoneczce i Nowej-Myszy. Bliższe szczegóły ob. Mińska dyecezya (t. VI, str. 470). Świątynie parafialne w Nowogródku, WorOńczy, Wsielubiu i Nowej-Myszy są wznilsione z muru, pozostałe zaś z drzewa.
Wyznanie protestanckie posiada starożytny zbór murowany w Ostaszynie, fundacyi Szwejkowskich, (ob. Łukaszewicza, Dzieje kośc. wyzn. helw., t. II, str. 57). Kościół ostaszyński jest filią parafii słuckiej. Mahometanie mają dwa meczety, mianowicie: w Ławczycach (ob.) i w Nowogródku. Żydzi posiadają 7 synagog i 20 szkół lub domów modlitwy. Jarmarki odbywają się: w Lubczu na ś. Eliasza 20 lipca; w Koreliczach 1 października na ruskie Pokrowy; w Horodyszczu na ś. Jerzy ruski 23 kwietnia, tudzież na Zielone Świątki, 15 sierpnia, "i 8 września; w Mirze na Trzy Króle 6 stycznia, i w dni ś. Mikołaja 9 maja i 6 grudnia. Obroty wszystkich tych jarmarków wynoszą do 30000 rubli. Przeważnym przedmiotem zbytu i kupna są konie i bydło; zwłaszcza jarmarki w Mirze i Lubczu wtem celują. Główny przemysł zawiera się w rolnictwie, jakoż powiat wywozi zboża prawie na 1000000 rubli rocznie, a koleje żelazne ułatwiają eksport.
Lasu wyprzedawało się na 200000 rubli rocznie, lecz lasy coraz bardziej nikną. Wódki i spirytusu powiat zbywa na 200000 rubli; wełny na 80000 rs., rozmaitego bydła na 150000 rubli. Owoce, drób, przeróbki nabiałowe też pomnaża sumę wywozu. Natomiast powiat nabywa: soil, żelaza, śledzi, naczyń miedzianych, wyrobów stalowych, oraz towarów manufakturnych i kolonialnych przeszło za 500000 rubli. Pszczolnictwo jest reprezentowane zaledwo przez 3000 uli. Rybołówstwo w porównaniu z innymi powiatami gub. mińskiej jest nieznaczne i zaledwo starczy na miejscowe potrzeby. W rzekach i jeziorach poławiają się: szczupaki, okonie, liny, karasie, pstrągi, płocie, leszcze, jazgarze i inne drobniejsze. Co się tyczy zwierzyny, to części powiatu północna i wschodnia, ogołocone z lasów, mają zaledwo zające, lisy, kuropatwy, cietrzewie, ale w południowych częściach poleskich nierzadko zdarza się i zwierz gruby. Klimat umiarkowany, sprzyja roślinności ogrodowej, to też w sadach znajdują się wszędzie delikatne gatunki owoców, spotyka się nawet orzech włoski, winogrona przy ścianach, wyborne śliwy i grusze. Co do temperatury powiatu, to izotermy onego odpowiadają Suwałkom, Grodnu i Charkowowi; izotery Radomiowi, Niższemu Nowgorodowi i Permowi; izohimeny: Warszawie, Grodnu, Żytomierzowi i Stawropolowi. Najpospolitsze wiatry zachodnie i zachodnio-półnoone.
Marszałkami pow. nowogródzkiego byli: Brochocki Władysław h. Osorya (ostatni z wyborów do 1863 r.), Jundził Jędrzej h. Łabędź, Korbut Józef h. Korczak (1807—12), hr. 0'Rourk Aleksander h. własnego, ks. Radziwiłł Konstanty, Rdułtowski h. Drogosław, Rejtan Kazimierz h. Rejtan (przed 1805 r,), Rajecki Franciszek Dunin h. Łabędź (1822), Wojniłłowicz Józef h. Syrokomla z odmianą (1816—20), Wojniłłowicz Józef t. h. (1858 roku), Wolaki Mikołaj h. Półkozic, Wereszczaka Józef h. Lis (1825 r.).
[SGKP]
Pod względem administracyjno policyjnym pow. dzieli się na pięć okr. policyjnych (stanów) i 24 gminy, obejmujące 57 starostw wiejskich. Okrąg l-szy niehniewicki, z zarządem w mku Niehniewiczach, obejmuje gminy: niehniewicką, szczorsowską, horodczańską, wereskowską, labczańską i wsiełubską; okr. pol. 2-gi z zarządem w mku Horodyszczu, obejmuje gminy: horodyszezańską, cyryńską, rajezańską, poczepowską i koazelewską; okr. pol. 3-ci, z zarządem w mku Nowej-Myszy, obejmuje gminy: nowomyską, stołowicką, czernichowską i żuchowicką; okr. pol. 4-ty z zarządem w mku Mirze, obejmuje gminy: mirską, hor odziej ską, korelicką i jeremicką; okr. pol. 5-ty z zarządem w mku Snowiu, obejm, gm.: darewską, snowską, jastreblewską, ostrowska i krzy woszyńską. Dalej powiat dzieli się na 4-ry okręgi sądowe i 4 okr. wojskowe, z zarządem w Nowogródku, Mirze, Horodyszczu i w Darewie. Według ostatnich obliczeń jest 723 wiosek, 371 folwarków, 54 zaścianków, 27 okolic szlacheckich i 25 miasteczek, mianowieie: Cyryn, Horodyszcze, Iszkołdź, Jeremioze, Koreliczo, Kraszyn, Krzywoszyn, Lipsk, Lubcz, Mir, Nowogródek, Nowa-Mysz, Niehniewicze, O.strów, Poczepowo, Połonka, Poruczyn, Połoneczka, Stołowicze, Swojatycze, Snów, Turzec, Wsielub, Wałówka i Wiedźma. Jeden Nowogró dek ma wygląd nieco porządniejszego miasta, wszystkie zaś inne stanowią typ znanych na Litwie ubogich, żydowskich przeważnie miasteczek, bez domów murowanych i brukowanych ulic. Zaznaczmy, iż jakkolwiek Horodziej nie liczy się za miasteczko, jednak w ostatnich czasach wskutek istnienia tu ważnej st. kolei żelaznej mosk.-brzeskiej, staraniem obywatela Marcinkiewicza zdobył się na porządne domy, za jazdy i kramy nawet, co mu nadaje prawo zwać się miasteczkiem. Najważniejszą rzeką w powiecie jest spławny Niemen, stanowiący na przestrzeni 122 w. pln.-zach. granicę powiatu; ma przystanie w Jeremiczach, Koladzinie, Szczorsach, Lubczu, Delatyczach, Moryniu i Krzywiczach. Spław odbywa się z powodu znacznych zakrętów rzeki bez żagli, zapomocą jeno wioseł lub szostów.
Nie licząc wielu ruczajów i rzeczek bezimiennych wymieniamy 65 rzek mających ustalone nazwiska: Bieroza, Bierozka, Bienina, Bałajca, Czarna, Cetranka, Ohadosa, Czerniawka, Chmarka, Czeszewla, Dzierewianka, Dzwieja, Dorogówka, Droczyłowka, Dziełomlanka, Izwa, Izówka, Jatra, Iszkołdź, Jabłonówka, Koczeryszka, Kołpienica, Kotówka, Kopanica, Krzeinuszówka, Leszczanka, Lipnica, Miranka, Myszanka, Mołozadź, Mołczadka, Mezawna, Mołotówka, Maryanówka, Mutwica, Nowosadka, Nalibówka, Nieżatka, Niegrymówka, Newda, Osówka, Osa, Pietuchówka, Plisa, Ruta, Retima, Rudzica, Szczara, Szczorszówka, Szewelówlca, Snówka, Sianieżyca, Świteź, Sworotwa, Słoczwa, Serwecz, Szarawa, Trościanka, Trepieczanka, Tartak, Usza, Wołownia, Wołowicz, Wiedźma, Zmiejka. Jezior wielkioh powiat nie posiada wcale. Największe z nich Świteź, upamiętnione baladą Adama Mickiewicza, ma około 200 morgów i jest dość rybne. Inne największe są: Czyreszle (nad Niemnem), Douhoje (nad Niemnem), Douhoje drugie, Głuche, Kruhłoje, Krzywickie (nad Niemnem), Kołdyczewskie (z którego wypływa Szczara), Płosa, Sinie, Święte, Święte drugie, Szpakowa kie, Snowskie, uformowane z rozlewu rz. Snowki, Tartackie uformowane z rozlewu rz. Dzierewianki, Zabołockie i Żłobińskie. Znaczna część powiatu jest falista i malownicza, najwyższe jednak punkta nad powierzchnią morza znajdują się w okolicy Koladzina (126 sążni) i w okolicy Czernichowa (106 sążni). Komunikacyą lądową N. pow. od północy na południe stanowi dr. żel. moskiewskobrzeska, ze stacyami: Horodziej, Pohoreloy, Baranowicze i Leśna, i część odnogi prowadzącej od stacyi Baranowicze ku Białemustolcowi. Południowym krańcem powiatu przechodzi dawna szosa moskiewsko-warszawska; są też trzy trakty pocztowe, wiodące: z Nowogródka do Mińska, z Nowogródka do Lidy, z Nowogródka do Nieświeża i Słucka. Drogi wojenno-komunikacyjne prowadzą z Nowogródka przez miasteczko florodyszcze do Stołowicz; ze Stołowicz do mka Mołczadzia i Połonki; z mka Nowa-Mysz do Połonki, Nieświeża, Kiecka i Lachowicz. Trakty handlowe idą: z Nowogródka do mka Mołczadzia, z Nowogródka do Mikołajowa i do Horodyszcza, z Horodyszcza do Mołczadzia, z mka Stołowicz przez Nową-Mysz do szosy moskiewsko-warszawskiej i z mka Korelicz do mka Zbyńska w Oszmiańskiem.
Miejsca historyczne lub do których są przywiązane wspomnienia różne: Darewo (tu pogrzebiemy Bochwic Floryan), Horodyszcze, starożytna Wruta (bitwa Mendoga z kniaziami waregskiemi około 1256 r.), Korelicze (pamiętne głównie utwierdzeniom się tu w 1733 r. frakcyi litewskiej króla Stanisława Leszczyńskiego), Krzywicze (pogrom Krzyżaków 1314 roku), Lubcz (starożytny gród słowiański, wsławiony drukarnią), Ławryszew (monaster), Ławczyce (miejsce święte litewskich Tatarów), Mir, Nowogródek, Nowa Mysz, Niedźwiadka (miejsce urodzenia Ignacego Domejki), Osowiec (podług niektórych miejsce urodzenia w 1798 r. Adama Mickiewicza), Połonka (pamiętna bitwą z Tatarami w 1506 roku i zwycięstwem Stefana Czarnieckiego nad kn. Chowańskim w ] 660 r.), Rzepiehowo (miejsce urodzenia Jana Czeczota), Ruta (miejsce urodzenia metropolity Weljamina Rutskiego), Soplicowo (upamiętnione w Panu Tadeuszu), Siedliszcze (miejsce urodzenia w 1791 r. Tomasza Zana), Tuhanowicze (miej sce zawierające wspomnienia po Mickiewiczu), Worończa (miejsce śmierci ostatniego w wdy nowogródzkiego Józefa Niesiołowskiego), Waszkowce (miejsoe pobytu i śmierci w 1856 r. uczonego Floryana Bochwica). Zbiory naukowe lub pamiątkowe znajdują się: w Czeszewli Kobylińskich (księgozbiór, pamiątki, zbiór numizmatyczny), Niańkowie (zbiory przyrodnicze d-ra Władysława Dybowskiego), w Obryniu Kaszyców (zbiór porcelany, dzieła sztuki), w Połoneczce Radziwiłłów (biblioteka, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki), Szozorsach Chreptowiczów (znakomita biblioteka, licząca 12000 tomów, wielkie archiwum i pamiątki), w Lipie Obuehowiczów (księgozbiór i archiwum), w Sworotwie Niezabitowskich (księgozbiór, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki), Serweczu Niesiołowskich (archiwum dawne), w Waazkowcach Bochwiców (księgozbiór), w Wojnowie Nargielewicza (biblioteka), w Zamirzu A. Puciaty (ważny księgozbiór) i inne Rezydencye bogate są w Obryniu," Wereskowie, Moryniu, Ostaszynie, w Szczorsach, w Horodzieju, w Połoneczce, w Sworotwie, Swojatyczach, w Snowiu i inne. Gospodarstwa wzorowe znajdują się w Szczorsach Chreptowicza, zarządzane przez F. Fiszera (ob. Jelskiego w Gazecie Rolniczej z 1880 roku, JfeMi 40—42), w Ostaszynie Bułhaka, w Waazkowcach O ttona Bochwica, w Rajcach Wereszczaki i niemało innych. Celniejsze Ogrody są: w Waszkowcach (n a 30 morgach), w Obryniu, w Swojatyczach Czapskich, w Sworotwie, w Horodzieju, w Szczorsach, w PołoneCzce i inne Stadniny znajdowały się dawniej: w Lipie i Swojatyczach Obuehowiczów, w Szczorsach Chreptowiczów, w Snowiu Rduł towskich, w Odachowszczyźnie Rdułtowskich. Mieli tuż stadniny Niesiołowscy, Wereszczakowie, Rejtanowie, Radziwiłłowie i inni. Z pomiędzy wielu ludzi zasłużonych krajowi, pochodzących pow. nowogródzkiego, lub którzy tu działali, ważniejsi: Mickiewicz Adam, Zan Tomasz, Czeczot Jan, Rejtan Tadeusz, Niesiołowski Józef, Slizień Rafał (rzeźbiarz), Domejko Ignacy, Bochwic Floryan (filozof), Rutski Weljamin, Chreptowiczowie Joachim i Adam, Moskiewicz Samuel autor pamiętników, Jewłaszewski (pamiętnikarz), Korsak Julian, Korsak (poseł nowogródzki), Obuchowicz Michał (pamiętnikarz), d-r Władysław Dybowski (przyrodnik), Rudomina Jan (kasztelan nowogródzki, wsławiony od wagą i autor opisu wojny chocimskiej). Pod względem kościelnym do 1839 r. Rusini tutejsi należeli do unii, odtąd przyłączeni do wyznania panującego. W 1880 r. było 20 cerkwi murowanych, powiększej części z kościołów przerobionych, 49 drewnianych, w tej liczbie 49 parafialnych; kaplic 1 murowa na i 52 drewnianych. I)o 1839 r. było w powiecie 50 parafij unickich. W granicach obecnego pow. nowogródzkiego 46 świątyń ruskich miało fundatorów lub benefaktorów w Polakach i duchowieństwie łacińskiem. Zapewne było tych fundacyi więcej, a pono żadna cerkiew niepowstała bez współudziału ziemian polskich, ale ślady o tem zaginęły w ciągłych burzach kraju. Rzecz pouczająca i z tego względy, iż nawet po kasacie unii, t. j. po 1839 r., niemało było erekcyi świątyń prawosławnych, dokonanych przez polskich obywateli. Szczegóły znajdują się w dziele archimandryty Mikołaja p. t. Iatoriczeskostatisticzeskoje opisanie Minskoj Eparchii (1864 r.).
Wymienimy pokrótce wszystkie świątynie wzniesione kosztem polskim w obrębie obecnego nowogródzkiego powiatu. I tak 1.) monaster Borysohlebski w Nowogródku do swych dobroczyńców zaliczył Adama Chreptowicza, właściciela Szczors; 2) monaster w Wolnej, fundacyi Krzysztofa Kamieńskiego z 1632 r. Benefaktorami w różnych czasach byli: Michał Domasławski, Kazimierz Malawski, Paweł Makaszyoki; 3) monaster w Mirze z 1705 r., fundacyi ks. Karola Stanisława Radziwiłła, z zapisem sumy znacznej, zamknięty 1824 r.; 4) monaster w Darewie, miał benefaktorów Krzyżanowskich i Łopotów; 5) cerkiew w Nowogródku z roku 1780. r. fundacyi ks. franciszkanów; 6) cerk. w Berezcach, jej dobroczyńcami Radziwiłłowie przez zapis ziemi w 1627 r.; 7) cerk. w Wołkowiczach z 1787 r., fundacyi Korsaków; 8) cerk. w Miratyczach z 1713 r., fundacyi Jeśmanów; 9) cerk. w Wałówce, fundacyi obywatela Kurczą; 10) cerk. we Wsielubiu, zbudowana w 1840 r. kosztem hr. Józefa O'Rurka; 11) cerk. w Wielkich-Żuchowiczach, fundacyi radziwiłłowskiej; 12) cerk. w Czernichowie, fundacyi Marcina Chaleckiego; 13) cerk. w Stojkach, fundacyi Judyckich; 14) cerk. w Horodzieju, zbudowana 1808 r. kosztem obywatela Brochockiego, benefaktorami jej Bykowscy; 15) cerk. w Oszpowie, fundacyi Miternawskich; 16) cerk. w Podlesiu z 1794 r., fundacyi Bykowskich; 17) cerk. w Horodyszczu z 1764 roku, fundacyi Paców; 18) cerk. w Darewie druga, z 1550 r., fundacyi Jurahów; 19) cerk. w Jeremiczach z 1790 r., fundacyi Chodkiewiczów; 20) cerk. w Załużu, fundacyi radziwiłłowskiej; 21) cerk. w Izwie z 1757 r., fundaoyi Sobolewskich; 22) cerk. w Kołpienicy z 1781 r., fundacyi kapituły rz.-kat. wileńskiej; 23) cerk. w Łukach z 1779 r., fundacyi Kossakowskich; 24) cerk. w Lipie z 1773 r.} fundacyi Obuchowiozów, benefaktorowie Czapscy; 25) cerk. w Łysicy z 1689 roku, fundacyi Łyżykiewiczów; 26) cerkiew w Małych-Żuchowiczach z 1783 r., fundacyi Niesiołowskich: 27) cerk. w Moryniu, fundacyi Pociejów, benefaktorami: Brochoccy i Krzysztof Radziwiłł; 28) cerk. w Ostrowiu, fundacyi Bakanowskich; 29) cerk. w Ostrówku, liczy do dobroczyńców Protasewiczów; 30) cerk. w Niedźwiadce, fundacyi Jabłońskich; 31) cerk. w Poczepowie z 1770 r., fundaoyi Korsaków; 32) cerk. Delatyozach, fundacyi Radziwiłłów; 33) cerk. w Połonee, fundaoyi ks. dominikanów; 34) cerk. w Poruczynie z 1783 r., fundacyi ks. łacińskiego Jakuba Kobylińskiego; 35) cerk. w Rajcach z 1817 roku, fundacyi Rąjeckich; 36) cerk. w Luboniczach; z dawnego zapisu właściciel dóbr daje annuatę; 37) cerk. w Swojatyczach, zbudowana w 1823 r. kosztem dziedziców Niezabitowskich; 38) cerk. w Siennej z 1770 roku, fundacyi Wołodkowiczów; 39) cerk. w Niańkowie z 1750 r., fundacyi Wojniłłowiczów; 40) cerk. w Sulatyczach, zbudowana z muru w 1850 r. kosztem obywatelki Puchalskiej; 41) cerk. w Sulatyczach druga, zbudowana w 1824 r. kosztem obywatela Jaźwińskiego; 42) cerk. w Basinie, posiada z zapisu obywatela Ignacego Jaźwińskiego, uczynionego w 1839 roku, przytulisko dla 6 ubogich starców; 43) cerk. w Snowiu z 1836 roku, fundacyi Rdułtowskich; 44) cerkiew w Szczorsach z 1776 r., fundacyi Joachima Chreptowicza, kosztownie z muru wzniesiona i funduszem opatrzona; 45) cerk. w Jatrze z 1773 r., fundacyi Kaszyców; 46) cerk. w Jastreblewie, opatrzona funduszem przez Kotłubajów. Pod względem administracyjnym parochie są podzielone na trzy dekanaty (błahoczynia): w Nowogródku, w Wielkich-Żuchowiczach, w Kołpienicy. Kościół katolicki, zredukowany bardzo w świątyniach i osobach stanu duchownego, w 1869 r. z dyecezyi mińskiej, po jej kasacie, dołączony do wileńskiej, a obecnie od 1883 r. załączony do archidyecezyi mohilewskiej, liczy do 24360 wiernych płci obojga, ma siedm parafij: w Nowogródku, Wsielubiu, Woroneży, Kro szynie, Darewie, Połoneczce i Nowej-Myszy. Bliższe szczegóły ob. Mińska dyecezya (t. VI, str. 470). Świątynie parafialne w Nowogródku, WorOńczy, Wsielubiu i Nowej-Myszy są wznilsione z muru, pozostałe zaś z drzewa.
Wyznanie protestanckie posiada starożytny zbór murowany w Ostaszynie, fundacyi Szwejkowskich, (ob. Łukaszewicza, Dzieje kośc. wyzn. helw., t. II, str. 57). Kościół ostaszyński jest filią parafii słuckiej. Mahometanie mają dwa meczety, mianowicie: w Ławczycach (ob.) i w Nowogródku. Żydzi posiadają 7 synagog i 20 szkół lub domów modlitwy. Jarmarki odbywają się: w Lubczu na ś. Eliasza 20 lipca; w Koreliczach 1 października na ruskie Pokrowy; w Horodyszczu na ś. Jerzy ruski 23 kwietnia, tudzież na Zielone Świątki, 15 sierpnia, "i 8 września; w Mirze na Trzy Króle 6 stycznia, i w dni ś. Mikołaja 9 maja i 6 grudnia. Obroty wszystkich tych jarmarków wynoszą do 30000 rubli. Przeważnym przedmiotem zbytu i kupna są konie i bydło; zwłaszcza jarmarki w Mirze i Lubczu wtem celują. Główny przemysł zawiera się w rolnictwie, jakoż powiat wywozi zboża prawie na 1000000 rubli rocznie, a koleje żelazne ułatwiają eksport.
Lasu wyprzedawało się na 200000 rubli rocznie, lecz lasy coraz bardziej nikną. Wódki i spirytusu powiat zbywa na 200000 rubli; wełny na 80000 rs., rozmaitego bydła na 150000 rubli. Owoce, drób, przeróbki nabiałowe też pomnaża sumę wywozu. Natomiast powiat nabywa: soil, żelaza, śledzi, naczyń miedzianych, wyrobów stalowych, oraz towarów manufakturnych i kolonialnych przeszło za 500000 rubli. Pszczolnictwo jest reprezentowane zaledwo przez 3000 uli. Rybołówstwo w porównaniu z innymi powiatami gub. mińskiej jest nieznaczne i zaledwo starczy na miejscowe potrzeby. W rzekach i jeziorach poławiają się: szczupaki, okonie, liny, karasie, pstrągi, płocie, leszcze, jazgarze i inne drobniejsze. Co się tyczy zwierzyny, to części powiatu północna i wschodnia, ogołocone z lasów, mają zaledwo zające, lisy, kuropatwy, cietrzewie, ale w południowych częściach poleskich nierzadko zdarza się i zwierz gruby. Klimat umiarkowany, sprzyja roślinności ogrodowej, to też w sadach znajdują się wszędzie delikatne gatunki owoców, spotyka się nawet orzech włoski, winogrona przy ścianach, wyborne śliwy i grusze. Co do temperatury powiatu, to izotermy onego odpowiadają Suwałkom, Grodnu i Charkowowi; izotery Radomiowi, Niższemu Nowgorodowi i Permowi; izohimeny: Warszawie, Grodnu, Żytomierzowi i Stawropolowi. Najpospolitsze wiatry zachodnie i zachodnio-półnoone.
Marszałkami pow. nowogródzkiego byli: Brochocki Władysław h. Osorya (ostatni z wyborów do 1863 r.), Jundził Jędrzej h. Łabędź, Korbut Józef h. Korczak (1807—12), hr. 0'Rourk Aleksander h. własnego, ks. Radziwiłł Konstanty, Rdułtowski h. Drogosław, Rejtan Kazimierz h. Rejtan (przed 1805 r,), Rajecki Franciszek Dunin h. Łabędź (1822), Wojniłłowicz Józef h. Syrokomla z odmianą (1816—20), Wojniłłowicz Józef t. h. (1858 roku), Wolaki Mikołaj h. Półkozic, Wereszczaka Józef h. Lis (1825 r.).
[SGKP]