Pieniaki, rus. Peniaki, wieś pow. brodzki, 22 kim. na płd. od Brodów, 19 kim. na płn.-zach. od sądu pow. w Załoźcach, urząd poczt, w miejscu. Na płn.-wsch. leżą Litowiska, na wschód Szyszkowce, na płd.-wsch. Czepiele, na płd. Czepiele i Łukawiec, na płd.-zach. Huta Werchobuzka (pow. złoczowski), na płn.-zach. Hu ta Pieniacka, na płn. Hołubica. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Seretu. Wchodzi tu z Hołubicy od płn.-zach. jedno z ramion Seretu, zwane Łuhem i płynie na płd.-wschód, rozlewa się w staw rozległy (wznieś. 335 mt.), z którego wypłynąwszy dąży na płd.-wsch. do Czepielów, przybierając nazwę Grabarki. Od zach. wpada do stawu struga, płynąca od osady leśnej Hucisko-Pieniackie, a zasilona inną z Huty Pieniackiej. Zabudowania wiejskie leżą na płn.-wsch. stoku wzgórza, na płd.-zach. brzegu stawu a na praw. brzegu Seretu. W tej części wsi stoi kościół i plebania. Na płd.-wschód, brzegu stawu, na lew. brzegu Seretu, leży druga część wsi, tu wznosi się pałac z obszernym parkiem i murowana cerkiew na dziedzińcu pałacowym. Zachodnią, lesistą część obszaru zajmuje os. leśna Hucisko Pieniackie. Las zwie się na krańcu zach. Chodaczowskim la sem i zajmuje także płd. część Huty Pieniackiej. Na płn.-wsch. leży „Nowy folwark'1 i fol. Swerydówka. Na wschód wznosi się punkt do 385 mt., a w Hucisku Pieniackiem, niedaleko granicy płd., do 409 mt. Własn. więk. w Pieniakach, Hucie Pieniackiej i Majdanie Pieniackim, tworzących jedną gminę katastralną, ma roli or. 987 mr. łąk i ogr. 535, pastw. 310, lasów 4541 mr., własn. mn. roli or. 1021 mr., łąk i ogr. 257, pastw. 49, lasu 1088 mr. Lasy pieniackie liściaste, o drzewostanie urozmaiconym, przeważnie bukowym. W wielu miejscach, zwłaszcza na krańcach lasu, rośnie świerk. W r, 1880 było 1049 mk. w gm., 157 na obsz. dwor,, (352 rz.-kat., 785 obrz. gr.-kat„ 69 wyzn. mojżesz.). Par. rz.–kat. w miejscu, dek. brodzki. Kapelanię tę erygowała i uposażyła Aniela hr. Miączyńska w r. 1814. Do par. należy miasteczko Markopol i wsie: Badków, Czepiele, Hołubica, Huta Pieniacka, Litowiska, Łukawiec, Szyszkowce i Zwyżyn. We wsi jest kościół murowany p. w. św. Alfonsa Rodrigueza, nie konsekrowany dotąd. W pałacu znajduje się domowa kaplica. Dawniej mieli jezuici swą siedzibę w P. Par. gr.-kat. również w miejscu, dek. załoziecki. Do tej par. należy Huta Pieniacka. We wsi jest cerkiew murowana, szkoła etat. jednokl., założona w 1865 r., z językiem wykładowym polskim i ruskim. Do szkoły należy ogród (14'38 ar.). We wsi jest także szkoła wyrobu koronek. Nad stawem stoi murowany młyn wodny o 3 kamieniach. Z gałęzi przemysłowych zasługuje na uwagę tkactwo i garncarstwo. Jest tu także gorzelnia. Do dworu należą: 3 leśne a 2 polue pasieki, w których się mieści przeszło 1000 pni pszczół.
Główną ozdobą miejscowości jest pałac, własność niegdyś hr. Miączyńskich, dziś Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego. Widok tego pałacu ze strony południowej od parku podał Stęczyński w dziele: „Okolice Galicyi" (Lwów, 1847). W opisie dodanym do tej ryciny czytamy: „Wnętrze pałacu, ciągłem staraniem lubiących i czczących ojczyste pamiątki gospodarstwa upiększane. Prócz wielu pięknych ściennych malowideł alfresco, urozmaiconych sztukateryami i mozajką, jest w pałacu galerya obrazów różnych krajów i wieków. Najpiękniejszą i dosyć liczną część tej galeryi stanowią obrazy do dziejów polskich, odnoszące się mianowicie do czasów ostatnich. Mnóstwo jest prócz tego krajobrazów ojczystych, rycin i litografii nowszych, jako też map geograficznych." Zbiór obrazów zebrał tu Ignacy hr, Miączyński, który zamierzał z nich utworzyć we Lwowie publiczną galeryą (ob. Lwowianin, 1840, str. 93 i Przyjaciel ludu, 1849, str. 26). Widoki P. znajdują się także w zbiorze rycin Pawlikowskiego,(JVs 4501, 4502, 4503 i 4504) Dzisiejszy właściciel, założyciel Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, gorliwy opiekun przemysłu domowego, ozdobił swą rezydencyą licznymi wyrobami krajowymi. Szczególnie pokoje mieszkalne samego właściciela na dole i sala jadalna są z tego względu charakterystyczne. Przybudowana i z pałacem połączona obszerna cieplarnia, mieści w sobie rzadkie okazy storczyków i palm . [SGKP]
