Wileńska diecezja

Wileńska dyecezya w obecnym swym składzie rozciąga się na gub. wileńską, i grodzieńską. Jest to najdawniejsze biskupstwo w gub. litewskich, założone bowiem zostało przez Władysława Jagiełłę bezpośrednio po przyjęciu chrześcijaństwa w 1387 r. W chwili swego założenia rozciągało się na przestrzeni dzisiejszej Żmujdzi, całej Litwy, szło od Augustowa i Knyszyna z zachodu na wschód aż do Połocka, Witebska i Orszy. Utworzenie później biskupstwa żmujdzkiego (w 1416 r.) a następnie smoleńskiego, niewiele wpłynęło na umniejszenie granic dyecezyi wileńskiej. Ta rozległość władzy i okoliczność, że biskup wileński zajmował pierwsze krzesło w senacie litewskim a w polskim szóste (szło bowiem po dwóch areybiskupstwach oraz po biskupstwach: krakowskiem, kujawskiem i poznańskiem), sprawiły, że biskupi wileńscy, lubo podlegali metropolii w Gnieźnie, bardzo wysoko patrzeli. Dążąc przez wiele pokoleń do swego wywyższenia, starali się podnieść biskupstwo jeżeli już nie do osobnej metropolii, to przynajmniej do arcybiskupstwa. Długo starania owe były bezowocne, aż w końcu na konfederacyi generalnej po śmierci Augusta III, stanęła uchwała formalna, aby prosić stolicę apostolską o podniesienie Wilna na arcybiskupstwo. Rzym uchwały tej nie potwierdził. Rozległość biskupstwa była powodem, że już w 1496 r. ustanowiono sufragana wileńskiego w osobie biskupa inpartibusKaffykś. Jakuba Michowskiego. W półtora wieku potem (1649 r.) powstała druga sufragania, białoruską zwana, której założycielem był biskup Jerzy Tyszkiewicz. Nareszcie w 1772 r. powstaje trzecia sufragania trocka, natomiast odpadła sufragania białoruska, wchodząca odtąd do świeżo utworzonego arcybiskupstwa mohylewskiego.W1798 r. w dyecezyi było aż czterech sufraganów, t. j. wileński, trocki, kurlandzki i brzeski. Sufragania kurlandzka, w myśl konkordatu z 1847 r., odeszła do biskupstwa żmujdzkiego, przy Wilnie przeto pozostało trzech sufraganów. Dzisiejsza dyecezya wileńska, po przejściu biskupstwa mińskiego do archidyecezyi mohylewskiej, rozciąga się na dwie gubernie: wileńską i grodzieńską. Kapituła składa się z sześciu prałatów: proboszcza, dziekana, archidyakona, kustosza, kantora i scholastyka, oraz czterech kanoników: kaznodziei, podkustosza, seniora i kanclerza. Dyecezya ma na swojem etacie 10 wychowańców w akademii duchownej, 100 zaś w miejscowem seminaryum biskupiem. W samem Wilnie, oprócz katedry, było 6 kościołów parafialnych i 15 poklasztornych, oprócz kaplic.

W dyecezyi jest 23 dekanatów, z tych 14 w gub. wileńskiej a 9 w grodzieńskiej. W gub. wileńskiej: dekanat wileński miejski (23 kościoły w mieście i 8 w promieniu trzech milowym za miastem), giedrojcki (12 kość), trocki (14 kość), merecki (13 kość), oszmiański (9 kość.), Wiszniewski (15 kość.), święciański (15 kość.), świrski (12 kość), lidzki (13 kość paraf,), raduński (11 parafii), wilejski (14 kość), nadwilejski (8 parafii), dzi-sieński (12 kość). W gub. grodzieńskiej: dekanat grodzieński (16 kość), wołkowyski (16 parafii), słonimski (14 kość), pruźański (8 parafii), kobryński (8 parafii), brzeski (11 parafii), białostocki (15 parafii), bielski (25 parafii) i sokolski (15 parafii).

Bliższe szczegóły o pojedynczych dekanatach podane są. pod właściwemi nazwami. Oprócz kościołów parafialnych w dyecezyi jest 68 kościołów filialnych i 273 kaplic Szereg kanoniczny biskupów wileńskich rozpoczyna Andrzej Wasiłło, franciszkanin (od 1387 r., f 1398 r.). Następcami jego byli: 2) Jakub Plichta, 3) Mikołaj z Gorzkowa, 4) Piotr z Kusty-nia, 5) Maciej z Trok, 6) Mikołaj Dzierzgowicz, 7) Jan Łosowiez, 8) Andrzej II Szeliga, 9) Wojciech Tabor, 10) Wojciech Radziwiłł, 11) Jan z Książąt litewskich, 12) Paweł książę Holszań-ski, 13) Waleryan Protasewicz Suszkowski, 14) Jerzy kardynał księże Radziwiłł, 15) Benedykt Wojna 1600—1615, 16) Eustachy Wołłowicz 1616—1630, 17) Abraham Wojna 1631—1649, 18) Jerzy Tyszkiewicz 1650—1656, 19) Jan Dowgiałło Zawisza 1656—1661, 20) Jerzy Białozór 1661—1667, 21) Aleksander Sapieha 1667—1672, 22) Mikołaj Stefan Pac 1672— 1684, 23) Aleksander Kotowicz 1685—1686, 24) Konstanty Kazimierz Brzostowski 1686— 1722, 25) Maciej Ancuta 1722—1723, 26) Karol Piotr Pancerzyński 1724—1730, 27) Michał Jan Zienkowicz 1730—1761, 28) Ignacy Jakub książę Massalski 1762—1794, 29) Jan Nepomucen Korwin Kossakowski 1796— 1808, 30) Hieronim Strojnowski 1808—1815, 31) Benedykt Kłągiewicz (1841), 32) Wacław Żyliński 1856—1859, 33) Adam Stanisław Krasiński 1859—1863, 34) Karol Hryniewicki 1883—1884, 35) Antoni Franciszek Audziewicz 1890
[SGKP (Naramowski, Facies rer.Sarm.; Przyjałgowski, 1. c; Rubrycelle)]