Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Raczki pow. augustowski,
5.12.2017 12:57
Raczki
Osada miejska, przed 1867 miasteczko, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki. Odl. od Suwałk 17½ wiorsty, od Augustowa 21 wiorst, od granicy pruskiej 5 wiorst, od stacji drogi żelaznej brzesko-grajewskiej w Grajewie 24½ wiorsty, stacji drogi żelaznej w Olecku (Prusach) 22 wiorsty. Raczki leżą na wyniosłym prawym brzegu rzeki Rozpudy, stanowiącej naturalną granicę między powiatem augustowskim i suwalskim. Obfitość rakόw miała nadać nazwisko miejscowości. Przez Raczki przechodzi trakt łączący Suwałki z granicą pruską, w obecnej chwili przekształcony w drogę bitą. Na rzece wzniesiono w 1884 most długi 15, szeroki 4 sążni. Obszar gruntόw miejskich wynosi 622 mόrg 212 prętόw, w tem: ogrodόw owocowych i warzywnych 17 mόrg 52 pręty, roli ornej 501 mόrg 172 prętόw, łąk 4 morgi 179 prętόw, pastwisk 48 mόrg 79 prętόw, wody 1 morga 218 prętόw, piaskόw 11 mόrg 79 prętόw, granic i drόg 25 mόrg 255 prętόw, pod zabudowaniami 12 mόrg 112 prętόw (w 1886). Ulic w osadzie 16: kościelna, Suwalska, Nowomoczydlańska, Staromoczydlańska, Szkolna, Stodolna, Nadrowna, Krόlewiecka, Browarna, Nowa, Żydowska, Niemiecka, Dworna, al. Dowspudzka, Starodworna, Nadrzeczna, Ogrodowa. Dwa rynki: głόwny i koński. Rynek głόwny zabudowany w czworobok, po większej części domami murowanymi, z tych 4 jednopiętrowe. Miasto błotniste, posiada gdzie nigdzie trotoary brukowane, jeszcze w 1846, oraz jedną ulicę Suwalską, prowadzącą do mostu, wyłożoną kamieniem. Raczki mają kościόł parafialny katolicki, synagogę murowaną, dom modlitwy. W 1830 było 204dm i 2500mk. W 1850 140dm, 2079mk; obecnie 11 dm murowanych (w tem dawniejszy magistrat), 184 drewniane i 2807mk (439 katolikόw, 34 ewangelikόw, 5 prawosławnych, 2329 żydόw). Jarmarkόw 6, targi co czwartek. Od czasu do czasu, zwykle w soboty, spędzają tu znaczną ilość trzody chlewnej, ktόrą przybyli kupcy z Prus wielkimi partyami zakupują. Ludność miejscowa utrzymuje się głόwnie z przemytnictwa, z czem też łączy się ożywiony handel końmi. Rzemieślnicy, przeważnie żydzi: szewcόw (wraz z czeladzią) 48, krawcόw 16, czapnikόw 2, stolarzy 4, stelmachόw 2, kowali 6, ślusarzy 2, tokarz 1, mularzy 3, cieśla 1, piekarzy 8, rzeźnikόw 7, zegarmistrz 1, introligator 1, szklarzy 2, furmanόw 3, rzezakόw 2, złotnik 1, przewoźnikόw 2, mosiężnik 1, blacharzy. Do zakładόw fabrycznych zaliczyć można: 2 piwowarόw (z obrotem 3000 rubli srebrem), garbarnia (obrόt 900 rubli srebrem), zakład garncarski, fabryka świec łojowych („szabasόwek”), cegielnia. W okolicy obfite pokłady torfu, ślady rudy żelaznej. Domόw zajezdnych 2, handel win 1, szynkόw piwnych 2, wόdczanych 5, massarski 2, składόw żelaza 2, innych sklepόw większych 5. kupcόw I-rj gildyi 1, II-ej 3, mniejszych 15, kupcόw zbożowych 5, felczerόw 2, akuszerek 2, doktόr przyjeżdża raz na tydzień z Suwałk, apteka. Szkoła elementarna 1 klasowa o 3-ch oddziałach, miała w 1885 62 uczniόw (chłopcόw 49, dziewcząt 13, w tem katolikόw 51, żydόw 11); hederόw 9. W domu skarbowym, murowanym, wartości rubli srebrem 3300, mieści się zarząd gminy Dowspuda, oraz narzędzia ogniowe (1 sikawka i 6 beczek). Raczki jako leżące w pasie pogranicznym, posiadają przykomόrek, przez ktόry wywieziono w 1876 a 228,685 rubli srebrem, przywieziono za 17,860 rubli srebrem. Podatkόw skarbowych płaci osada 400 rubli srebrem 71 kopiejek rocznie, składki ogniowej od zabudowań 982 rubli srebrem 62 kopiejek. Raczki jako wieś, była gniazdem rodziny Raczkόw h. Ostoja, rozrodzonej pόźniej na Litwie. O jednym z nich Stryjkowski (Kronika, ks. 22, str. 701) wspomina, że w 1506 pod Kleckiem „Tatarόw, przeprawy naszym broniących na rzece, długą rusznicą, ognia z niej dając, odstraszył, a po tem widząc jak się jej bali, choć nienabitą, kilku ich gonił”. W drugiej połowie XVI w. Maryna Raczkόwna, cόrka Stanisława, wniosła dobra Raczki w dom męża Grzegorza Massalskiego, podkomorzego Grodzieńskiego (Niesiecki, VI, str. 3). Ona też funduje w 1599 kościόł parafialny w Raczkach pod wezwaniem św. Trόjcy, Wniebowzięcia N.M.P. i św. Michała, uposażywszy go odpowiednio. (Akt erekcyjny na pergaminie w archiwum kościelnym). August II w 1703 nadaje miastu targi tygodniowe. W 1748 od Ejdziatowicza nabywa dobra Raczki Jόzef Pac, hr. na Horodyszczu i Dowspudzie, kasztelan ks. Żmujdzkiego, starosta chwejdański i ziołowski (Akt Trybunału Głόwnego 1749 2 maja, N°102-103). Błędnie więc podaje Encyklopedia Olgerbranda, jakoby nabyte zostały od Raczyńskich, w ktόrych posiadaniu nigdy Raczki nie były. Pod rządami Pacόw nastają najświetniejsze czasy dla nędznej osady. Nowy dziedzic odnawia zniszczony kościόł i hojnie go uposarza (Przywilej w Arch. Koś) w 1751. Za staraniem właścicieli Stanisław August wynosi Raczki do rzęu miast, lecz pożar w 1765 niszczy świeżo powstającą osadę. Prawem własności nabył je od Jόzefa hr. Paca z mocy aktu darowizny z 5 marca 1797, oraz testamentu z 6 tego miesiąca i roku Ludwik hr; Pac, generał dywizyi wojsk francuskich i polskich. W skład dόbr Raczki, prόcz miasteczka, wchodziły wsie: Raczki, Lipόwka, Witόwka, Szczodrochy, Bolesty, Wierciochy i Wasilόwka, wszystkie w powiecie dąbrowskim, obwodzie i wojewόdztwie augustowski, wartujące 110,000 talarόw czyli złp. 600,000 (Wykaz hipoteczny w archiwum kościelnym). Hr. Ludwik Pac, zawczasu myśląc nad podźwignięciem handlu i przemysłu, buduje cały szereg piętrowych kamienic w rynku, przeznaczając je na pomieszczenie „kramόw”, wznosi w pośrodku rynku gmach z cegły, zwany „kaffenhaus”, ktόrego ruiny dotrwały do 1864, a wyborna cegła w części użytą została do budującej się bożnicy i domu na pomieszczenie magistratu. Sporowadzeni przez Paca osadnicy, z czasem zabudowali oddzielną ulicę, zwaną Niemiecką. Jednocześnie osadzeni zostali tkacze przy założonej (w 1822) tu fabryce obrusόw i serwet, istniejącej do 1830. Kościόł parafialny, zniszczony podczas pożaru w 1765 z ruin i gruzόw po raz trzeci na nowo wzniesiony (1811-1823), sprowadziwszy umyślnie artystόw z Włoch (Inw.koś. z 1841). W 1812 generał Pac walczy wciąż u boku Napoleona. Powrόciwszy w 1815 do dόbr swoich zaprowadza tu wzorowe gospodarstwo i następnie uzyskuje dla Raczek przywilej na 6 jarmarkόw. Przyjąwszy udział w walce 1831, zakończył życie jako wygnaniec na dalekim wschodzie. Rok 1831 sprowadził dotkliwe klęski na miasteczko. Domy będące własnością Paca zostały spalone i do szczętu zrujnowane (akta magistr.). Rozległe (na Litwie) dobra Pacόw, a w ich liczbie i Raczki, w 1835 uległy konfiskacie. Odtąd miasteczko zostało własnością rządu. Z dawnych pamiątek pozostał tylko kościόł w stylu włoskim, długi łokci 110, szeroki 20, wysoki 15 łokci. Świątynia ta, po 226 latach od dnia założenia, dopiero w roku 1835 dnia 27 września została poświęcona przez biskupa Stanisława Kostkę Choromańskiego, administratora dyecezji augustowskiej. Ponad głόwnym wejściem umieszczony jest herb Lilija (Pacόw) a pόźniej tablica murmurowa opiewa ważniejsze wydarzenia z historii świątyni. Wewnątrz świątyni, beczkowane sklepienie ktόrej wsparte jest na 12 kolumnach jońskich, zwracają uwagę dwa pomniki wykonane z białego kararyjskiego marmuru, podobno dzieło Kanowy. Pomieszczone po obu stronach wielkiego ołtarza, na płytach jednakowej formy i wielkości przedstawiają w płaskorzeźbie, po lewej stronie: na kolumnie z wyrytym herbem Pacόw, popiersie mężczyzny uwieńczone kwiatami; o nią wsparta postać niewieścia w stroju greckim, z „corona muralis” na głowie, zdaje się opłakiwać zgon przedwcześnie zmarłego męża. Po prawej stronie naprzeciw pierwszego: skrzydlata postać kobieca, unosząc się prawie w powietrzu, ryje na tablicy bohaterskie czyny zmarłego. U stόp jej, rzucone w malowniczym niełazie, godło rycerskie. Piramidalne zaś zakończenie pomnika zdobi herb Pacόw. W aktach kościelnych nie ma wzmianki o tych pomnikach, tradycya tylko niesie a herby potwierdzają, iż poświęcone są pamięci jakiegoś Paca (Ludwika?). Brak napisόw utrudnia sprawdzenie podania. Jeden z 6 ołtarzy bocznych przedstawia św. Maryę Magdalenę de Pazzi (ur 1566 we Florencyi, zmarła 1607, kanonizowana 1669), pędzel lichy, lecz godna uwagi, bogato rzeźbiona rama, z herbem Pacόw u gόry. Też same godła zdobią i chόr kościelny. W tyle świątyni wieża wysoka 38 łokci, mieści w sobie 4 dzwony, z tych największy (625 fenigόw pruskich), p.t. św. Ludwika, przelany ze starego w 1834 w Broku, ozdobiony herbami Pacόw i Michałowskich.
Parafia Raczki dekanatu augustowskiego składa się: z osady Raczek, wsi Lipόwki i Witόwki, w powiecie augustowskim; tudzież wsi: Małe Raczki, Wasilόwki, Wierciochy, folwark Szczodrochy, wsi: Włodzimierόwka, Nieszki, Folwark Nieszki, wsi Bolesty Stare, Bolesty Nowe, Rudniki, Choćki, Sidory, Rabalino, Podwysokie, Żyliny, Lipowe, Żubrynek, Krupόwek, folwark Krukόwka, Koniecbόr, kolonii Koniecborskich, wsi: Stoki, Kuryanki, Popaśnica, Jόzefowo, Franciszkowo, Bakaniuk, folwark Bakaniul, Niemcowizna i folwark Wolaninowo, w powiecie suwalskim. W 1886 obejmowała 5475 dusz, w tem mężczyzn 2692, kobiet 2783. W 1884 spisano aktόw urodzin 217 (mężczyzn 115, kobiet 102), ślubόw 36, aktόw zejścia 140 (mężczyzn 65, kobiet 75). Najstarsze akty chrztu sięgają 1684, zaślubin 1766, zgonόw 1786. Od 1823 zaprowadzono przy kościele bractwo św. Trόjcy.
Cmentarzy 2: stary zawiera w obwodzie 112 prętόw i posiada kaplicę drewnianą, zbudowaną w 1825 kosztem plebana; stary (sic!) – mόrg 4, założony za miastem za rządu pruskiego, otoczony ogrodzeniem kamiennym (Inw. Koś. z 1819). Na plebanii znajduje się obraz olejny, przedstawiający zgon małżonki hr. Ludwika Paca, Karoliny hr. Małachowskiej, zmarłej w 1822. Szpital a raczej przytułek starcόw, istniał od dawana przy kościele tutejszym, bez stałego funduszu (Inw. Kośc. 1819). O 2 wiorsty od miasta, wznoszą się wspaniałe ruiny Dowspudzkiego pałacu, ulubiony cel wycieczek dla mieszkańcόw. M.R. Witanowski. [SGKP]
Osada miejska, przed 1867 miasteczko, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki. Odl. od Suwałk 17½ wiorsty, od Augustowa 21 wiorst, od granicy pruskiej 5 wiorst, od stacji drogi żelaznej brzesko-grajewskiej w Grajewie 24½ wiorsty, stacji drogi żelaznej w Olecku (Prusach) 22 wiorsty. Raczki leżą na wyniosłym prawym brzegu rzeki Rozpudy, stanowiącej naturalną granicę między powiatem augustowskim i suwalskim. Obfitość rakόw miała nadać nazwisko miejscowości. Przez Raczki przechodzi trakt łączący Suwałki z granicą pruską, w obecnej chwili przekształcony w drogę bitą. Na rzece wzniesiono w 1884 most długi 15, szeroki 4 sążni. Obszar gruntόw miejskich wynosi 622 mόrg 212 prętόw, w tem: ogrodόw owocowych i warzywnych 17 mόrg 52 pręty, roli ornej 501 mόrg 172 prętόw, łąk 4 morgi 179 prętόw, pastwisk 48 mόrg 79 prętόw, wody 1 morga 218 prętόw, piaskόw 11 mόrg 79 prętόw, granic i drόg 25 mόrg 255 prętόw, pod zabudowaniami 12 mόrg 112 prętόw (w 1886). Ulic w osadzie 16: kościelna, Suwalska, Nowomoczydlańska, Staromoczydlańska, Szkolna, Stodolna, Nadrowna, Krόlewiecka, Browarna, Nowa, Żydowska, Niemiecka, Dworna, al. Dowspudzka, Starodworna, Nadrzeczna, Ogrodowa. Dwa rynki: głόwny i koński. Rynek głόwny zabudowany w czworobok, po większej części domami murowanymi, z tych 4 jednopiętrowe. Miasto błotniste, posiada gdzie nigdzie trotoary brukowane, jeszcze w 1846, oraz jedną ulicę Suwalską, prowadzącą do mostu, wyłożoną kamieniem. Raczki mają kościόł parafialny katolicki, synagogę murowaną, dom modlitwy. W 1830 było 204dm i 2500mk. W 1850 140dm, 2079mk; obecnie 11 dm murowanych (w tem dawniejszy magistrat), 184 drewniane i 2807mk (439 katolikόw, 34 ewangelikόw, 5 prawosławnych, 2329 żydόw). Jarmarkόw 6, targi co czwartek. Od czasu do czasu, zwykle w soboty, spędzają tu znaczną ilość trzody chlewnej, ktόrą przybyli kupcy z Prus wielkimi partyami zakupują. Ludność miejscowa utrzymuje się głόwnie z przemytnictwa, z czem też łączy się ożywiony handel końmi. Rzemieślnicy, przeważnie żydzi: szewcόw (wraz z czeladzią) 48, krawcόw 16, czapnikόw 2, stolarzy 4, stelmachόw 2, kowali 6, ślusarzy 2, tokarz 1, mularzy 3, cieśla 1, piekarzy 8, rzeźnikόw 7, zegarmistrz 1, introligator 1, szklarzy 2, furmanόw 3, rzezakόw 2, złotnik 1, przewoźnikόw 2, mosiężnik 1, blacharzy. Do zakładόw fabrycznych zaliczyć można: 2 piwowarόw (z obrotem 3000 rubli srebrem), garbarnia (obrόt 900 rubli srebrem), zakład garncarski, fabryka świec łojowych („szabasόwek”), cegielnia. W okolicy obfite pokłady torfu, ślady rudy żelaznej. Domόw zajezdnych 2, handel win 1, szynkόw piwnych 2, wόdczanych 5, massarski 2, składόw żelaza 2, innych sklepόw większych 5. kupcόw I-rj gildyi 1, II-ej 3, mniejszych 15, kupcόw zbożowych 5, felczerόw 2, akuszerek 2, doktόr przyjeżdża raz na tydzień z Suwałk, apteka. Szkoła elementarna 1 klasowa o 3-ch oddziałach, miała w 1885 62 uczniόw (chłopcόw 49, dziewcząt 13, w tem katolikόw 51, żydόw 11); hederόw 9. W domu skarbowym, murowanym, wartości rubli srebrem 3300, mieści się zarząd gminy Dowspuda, oraz narzędzia ogniowe (1 sikawka i 6 beczek). Raczki jako leżące w pasie pogranicznym, posiadają przykomόrek, przez ktόry wywieziono w 1876 a 228,685 rubli srebrem, przywieziono za 17,860 rubli srebrem. Podatkόw skarbowych płaci osada 400 rubli srebrem 71 kopiejek rocznie, składki ogniowej od zabudowań 982 rubli srebrem 62 kopiejek. Raczki jako wieś, była gniazdem rodziny Raczkόw h. Ostoja, rozrodzonej pόźniej na Litwie. O jednym z nich Stryjkowski (Kronika, ks. 22, str. 701) wspomina, że w 1506 pod Kleckiem „Tatarόw, przeprawy naszym broniących na rzece, długą rusznicą, ognia z niej dając, odstraszył, a po tem widząc jak się jej bali, choć nienabitą, kilku ich gonił”. W drugiej połowie XVI w. Maryna Raczkόwna, cόrka Stanisława, wniosła dobra Raczki w dom męża Grzegorza Massalskiego, podkomorzego Grodzieńskiego (Niesiecki, VI, str. 3). Ona też funduje w 1599 kościόł parafialny w Raczkach pod wezwaniem św. Trόjcy, Wniebowzięcia N.M.P. i św. Michała, uposażywszy go odpowiednio. (Akt erekcyjny na pergaminie w archiwum kościelnym). August II w 1703 nadaje miastu targi tygodniowe. W 1748 od Ejdziatowicza nabywa dobra Raczki Jόzef Pac, hr. na Horodyszczu i Dowspudzie, kasztelan ks. Żmujdzkiego, starosta chwejdański i ziołowski (Akt Trybunału Głόwnego 1749 2 maja, N°102-103). Błędnie więc podaje Encyklopedia Olgerbranda, jakoby nabyte zostały od Raczyńskich, w ktόrych posiadaniu nigdy Raczki nie były. Pod rządami Pacόw nastają najświetniejsze czasy dla nędznej osady. Nowy dziedzic odnawia zniszczony kościόł i hojnie go uposarza (Przywilej w Arch. Koś) w 1751. Za staraniem właścicieli Stanisław August wynosi Raczki do rzęu miast, lecz pożar w 1765 niszczy świeżo powstającą osadę. Prawem własności nabył je od Jόzefa hr. Paca z mocy aktu darowizny z 5 marca 1797, oraz testamentu z 6 tego miesiąca i roku Ludwik hr; Pac, generał dywizyi wojsk francuskich i polskich. W skład dόbr Raczki, prόcz miasteczka, wchodziły wsie: Raczki, Lipόwka, Witόwka, Szczodrochy, Bolesty, Wierciochy i Wasilόwka, wszystkie w powiecie dąbrowskim, obwodzie i wojewόdztwie augustowski, wartujące 110,000 talarόw czyli złp. 600,000 (Wykaz hipoteczny w archiwum kościelnym). Hr. Ludwik Pac, zawczasu myśląc nad podźwignięciem handlu i przemysłu, buduje cały szereg piętrowych kamienic w rynku, przeznaczając je na pomieszczenie „kramόw”, wznosi w pośrodku rynku gmach z cegły, zwany „kaffenhaus”, ktόrego ruiny dotrwały do 1864, a wyborna cegła w części użytą została do budującej się bożnicy i domu na pomieszczenie magistratu. Sporowadzeni przez Paca osadnicy, z czasem zabudowali oddzielną ulicę, zwaną Niemiecką. Jednocześnie osadzeni zostali tkacze przy założonej (w 1822) tu fabryce obrusόw i serwet, istniejącej do 1830. Kościόł parafialny, zniszczony podczas pożaru w 1765 z ruin i gruzόw po raz trzeci na nowo wzniesiony (1811-1823), sprowadziwszy umyślnie artystόw z Włoch (Inw.koś. z 1841). W 1812 generał Pac walczy wciąż u boku Napoleona. Powrόciwszy w 1815 do dόbr swoich zaprowadza tu wzorowe gospodarstwo i następnie uzyskuje dla Raczek przywilej na 6 jarmarkόw. Przyjąwszy udział w walce 1831, zakończył życie jako wygnaniec na dalekim wschodzie. Rok 1831 sprowadził dotkliwe klęski na miasteczko. Domy będące własnością Paca zostały spalone i do szczętu zrujnowane (akta magistr.). Rozległe (na Litwie) dobra Pacόw, a w ich liczbie i Raczki, w 1835 uległy konfiskacie. Odtąd miasteczko zostało własnością rządu. Z dawnych pamiątek pozostał tylko kościόł w stylu włoskim, długi łokci 110, szeroki 20, wysoki 15 łokci. Świątynia ta, po 226 latach od dnia założenia, dopiero w roku 1835 dnia 27 września została poświęcona przez biskupa Stanisława Kostkę Choromańskiego, administratora dyecezji augustowskiej. Ponad głόwnym wejściem umieszczony jest herb Lilija (Pacόw) a pόźniej tablica murmurowa opiewa ważniejsze wydarzenia z historii świątyni. Wewnątrz świątyni, beczkowane sklepienie ktόrej wsparte jest na 12 kolumnach jońskich, zwracają uwagę dwa pomniki wykonane z białego kararyjskiego marmuru, podobno dzieło Kanowy. Pomieszczone po obu stronach wielkiego ołtarza, na płytach jednakowej formy i wielkości przedstawiają w płaskorzeźbie, po lewej stronie: na kolumnie z wyrytym herbem Pacόw, popiersie mężczyzny uwieńczone kwiatami; o nią wsparta postać niewieścia w stroju greckim, z „corona muralis” na głowie, zdaje się opłakiwać zgon przedwcześnie zmarłego męża. Po prawej stronie naprzeciw pierwszego: skrzydlata postać kobieca, unosząc się prawie w powietrzu, ryje na tablicy bohaterskie czyny zmarłego. U stόp jej, rzucone w malowniczym niełazie, godło rycerskie. Piramidalne zaś zakończenie pomnika zdobi herb Pacόw. W aktach kościelnych nie ma wzmianki o tych pomnikach, tradycya tylko niesie a herby potwierdzają, iż poświęcone są pamięci jakiegoś Paca (Ludwika?). Brak napisόw utrudnia sprawdzenie podania. Jeden z 6 ołtarzy bocznych przedstawia św. Maryę Magdalenę de Pazzi (ur 1566 we Florencyi, zmarła 1607, kanonizowana 1669), pędzel lichy, lecz godna uwagi, bogato rzeźbiona rama, z herbem Pacόw u gόry. Też same godła zdobią i chόr kościelny. W tyle świątyni wieża wysoka 38 łokci, mieści w sobie 4 dzwony, z tych największy (625 fenigόw pruskich), p.t. św. Ludwika, przelany ze starego w 1834 w Broku, ozdobiony herbami Pacόw i Michałowskich.
Parafia Raczki dekanatu augustowskiego składa się: z osady Raczek, wsi Lipόwki i Witόwki, w powiecie augustowskim; tudzież wsi: Małe Raczki, Wasilόwki, Wierciochy, folwark Szczodrochy, wsi: Włodzimierόwka, Nieszki, Folwark Nieszki, wsi Bolesty Stare, Bolesty Nowe, Rudniki, Choćki, Sidory, Rabalino, Podwysokie, Żyliny, Lipowe, Żubrynek, Krupόwek, folwark Krukόwka, Koniecbόr, kolonii Koniecborskich, wsi: Stoki, Kuryanki, Popaśnica, Jόzefowo, Franciszkowo, Bakaniuk, folwark Bakaniul, Niemcowizna i folwark Wolaninowo, w powiecie suwalskim. W 1886 obejmowała 5475 dusz, w tem mężczyzn 2692, kobiet 2783. W 1884 spisano aktόw urodzin 217 (mężczyzn 115, kobiet 102), ślubόw 36, aktόw zejścia 140 (mężczyzn 65, kobiet 75). Najstarsze akty chrztu sięgają 1684, zaślubin 1766, zgonόw 1786. Od 1823 zaprowadzono przy kościele bractwo św. Trόjcy.
Cmentarzy 2: stary zawiera w obwodzie 112 prętόw i posiada kaplicę drewnianą, zbudowaną w 1825 kosztem plebana; stary (sic!) – mόrg 4, założony za miastem za rządu pruskiego, otoczony ogrodzeniem kamiennym (Inw. Koś. z 1819). Na plebanii znajduje się obraz olejny, przedstawiający zgon małżonki hr. Ludwika Paca, Karoliny hr. Małachowskiej, zmarłej w 1822. Szpital a raczej przytułek starcόw, istniał od dawana przy kościele tutejszym, bez stałego funduszu (Inw. Kośc. 1819). O 2 wiorsty od miasta, wznoszą się wspaniałe ruiny Dowspudzkiego pałacu, ulubiony cel wycieczek dla mieszkańcόw. M.R. Witanowski. [SGKP]