Środa Wielkopolska (do 1967 Środa) - miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie średzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Środa Wielkopolska. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego. Według danych z 2008, miasto miało 21 770 mieszkańców. O istnieniu osad i skupisk ludzkich na terenie okolic Środy świadczą znaleziska archeologiczne z okresu młodej epoki kamiennej (2300... lat p.n.e.). Odkryto ślady cmentarzyska z okresu rozwoju kultury łużyckiej w pobliżu dzisiejszego cmentarza w Środzie. Z przekazów historycznych dowiadujemy się, że pierwsze grodzisko znajdowało się prawdopodobnie na wzniesieniu pomiędzy dzisiejszą kolegiatą, a Nowym Rynkiem. Na miejscu dzisiejszego ratusza, za Władysława Jagiełły w latach 1402 -1413, został pobudowany gotycki zamek królewski, w którym gościł król w przejeździe do Krakowa. Wzdłuż dzisiejszych ulic: Górki, Szamarzewskiego i Jażdżewskiego rozciągała się fosa, a za nią osada, która z czasem stała się targową. Plac targowy, był w kształcie trójkąta. Plac ten, na przełomie XVIII i XIX wieku Niemcy zabudowali, wznosząc gmach poczty konnej ze stacją telegraficzną. Budynek ten do dziś nazywa się Starą Pocztą. W obrębie grodu książęta zakładali osady służebne, do obrony i jako wyspecjalizowane grupy produkcyjne, jak: Mączniki (1240 r.), Zielniki (1399 r.), Kobylniki (1281 r.) i inne. Środa prawdopodobnie w 1261 otrzymuje prawa miejskie. W XV wieku miasto było jednym z największych w Wielkopolsce. Nazwa w źródłach pojawia się poczynając od roku 1228: terram Srodie (1228), Sroda (1261), Srzoda (1287), Sroda (1349), Srzoda (1391,1578), w Sredzie (1789), Śrzoda (1846), Środa (1890), Środa (1967). Człon Wielkopolska pojawił się w nazwie po roku 1967, celem odróżnienia od Środy Śląskiej. Od 1454 aż do okresu rozbiorowego staje się miejscem sejmików województwa kaliskiego i poznańskiego, a później także gnieźnieńskiego. Senat obradował w miejscowej farze a posłowie na cmentarzu przykościelnym. Pod Środą, od strony Moskawy istniały mokradła trudne do przebycia. Moskawa w rejonie Środy zasilana jest dwoma strumieniami: Sporą i Źrenicą. Źrenica płynie doliną od Dębicza i Mącznik do wioski Źrenica (daw. Resnica, Reźnica), pod którą wpada do Moskawy. Spora płynie z zachodniej strony w kierunku Topoli, zatacza łuk między Żabikowem i Koszutami i wpada do Moskawy(daw. Maskawa, Maszkawa). Należy zaznaczyć, że faktyczną Moskawę mieszkańcy nazywają dziś Strugą Średzką a Źrenicę - Moskawą. Zmiany w nazewnictwie dokonali w XIX w. Niemcy. Pod zaborem pruskim Środa stała się ważnym miejscem walki o polskość, o wyzwolenie spod zaborcy. W 1848 zawiązał się tu największy obóz powstańczy na terenie Prowincji Poznańskiej pod dowództwem płk. A. Brzeżańskiego. Tu z początkiem kwietnia były skierowane główne siły wojsk pruskich. W powstaniu wielkopolskim Środa wystawiła 5 kompanii ochotników. 17 IX 1939 r. na łąkach kijewskich gestapo zamordowało 21 Polaków uprzednio zmasakrowanych 20 X 1939 r. żandarmeria rozstrzelała na rynku 29 Polaków. 19 września burmistrzem miasta, przejmując urząd od Kazimierza Kubickiego, zostaje Niemiec Koerner, a starostą powiatowym Bierbach. W 1940 r. zamknięto kościół parafialny, w którym urządzono magazyn. 23 stycznia 1945 roku ukonstytuował się Tymczasowy Komitet Porządkowy na miasto i powiat, a po 5 dniach działalności został rozwiązany i mianowano burmistrzem Środy Leona Kaźmierczaka. Zorganizowano także Milicję Obywatelską. 1964 wybudowano Szkołę Podstawową Nr 3 im. Aleksandra Zawadzkiego, z 15 izbami lekcyjnymi, 3 pracowniami, salą gimnastyczną, świetlicą i stołówką. W 1965 wybudowano w dawnym parku starościńskim (obecnie za targowiskiem) ogród zoologiczny, w którym m.in. był niedźwiedź, lama, świnia wietnamska. Jednocześnie, w tym samym czasie powstał plac zabaw i gier przy Szkole Podstawowej nr 1, między ul. Armii Czerwonej (Lipowej) a Liceum Ogólnokształcącym. Rok 1967 to rok szczególny dla miasta; obchodzono uroczystość 700-Lecia nadania praw miejskich, wybudowano przystanek PKS przy ulicy Paderewskiego, wybudowano łaźnię miejską przy ul. Wiosny Ludów (obecnie jest to siedziba Zakładu Gospodarki Komunalnej), która dysponowała: dla mężczyzn - 5 wanien i 5 natrysków, a dla kobiet - 6 wanien i 4 natryski. W 1972 roku oddano zbiornik retencyjny na Moskawie, o powierzchni ok. 40 ha, który rozciąga się od Mącznik, koło Janowa (daw. nazwa Przykuty - Niemcy dokonali zmiany nazwy w XIX w.), i kończy się zaporą w Środzie, przy "Łazienkach" (obecnie baseny są już zasypane).
Z odległej o 5 km od Środy wsi Koszuty - (nazwa od wyrazu koszut tj. jeleń), wywodzi się rodzina Koszuckich herbu Leszczyc; do tej rodziny wieś należała od XIV do początku XVIII wieku. Później Koszuty przeszły w ręce Rekowskich, a w 1875 poprzez ślub Marii Rekowskiej z Witoldem Kosińskim herbu Rawicz, potomkiem generała napoleońskiego Amilkara Kosińskiego w posiadanie Kosińskich. Po bezpotomnej śmierci Marii i Witolda majątek powrócił w 1928 w ręce rodziny Rekowskich. W 1941 Rekowscy (Kazimierz i jego żona Gabriela z Małachowskich) zostali wysiedleni przez Niemców, a Koszuty przekazano pod zarząd niemieckiej rodziny Kottke. Opuszczony w 1945 roku majątek przeszedł na rzecz skarbu państwa. Dwór szybko uległ dewastacji. Po renowacji budynek przeznaczono pierwotnie na szkołę, później, w 1966 roku na muzeum Ziemi Średzkiej.
