Przemyski powiat, woj. lwowskie - 1890r

Przemyski powiat (w atlasie Kummersberga karty: 19, 20 i 30; szt. gen. Z. 6, C: 27, 28 i Z. 7, O.: 27, 28) leży między 49036' a 49° 56' 20" pin. szer. i między 40° 4\a 40° 42' wsch. dłg. Graniczy na pin. z po w, jarosławskim, na wschód z mościskim, na płd.-wsch. z Samborskim, na płd. i płd.-zach. z dobromilskim, na zach. z brzozowskim. Obejmuje obszaru 903*336 kim. kwadr. Gmin katastralnych i administracyjnych zawiera 113, obszarów dworskich. 95, a mianowicie w obrębie sądu powiat przemyskiego: miasto Przemyśl, miasteczka: Babice, Krasiczyn, Krzywcza i wsie: Bachów, Bakończyce, Barycz (bez obszaru dwors.), Batycze, Bełwin, Bolestraszy-ce, Buców, Buszkowice, Buszkowiczki, Byków, Chodowice, Chyrzyna, Cisowa, Drohojów, Dunkowiczki, Dusowce (bez obsz.), Du-sowskie Chałupki (bez obsz.)„ Hnatkowice, Hucisko Nienadowskie (bez obsz.), Hureczko, Hurko, Jaksmanice, Korytniki, Kosienice, Krasice, Krówniki (bez obsz.), Kruhel Wielki i Mały, Krzeczkowa, Krzy wiecka Wola, Kuń-kowce, Kupna, Łętownią, Łuczyce, Maćko-wice, Małkowice, Medyka, Mielnów, Nakło, Nehrybka, Nienadowa, Nowosiółki, Olszany, Orzechowce (bez obsz.), Ostrów, Pikulice, Poździacz (bez obsz.), Prałkowce, Przekopana, Reczpol, Rokszyce, Ruszelczyce, Siedliska (bez obsz.), Sielec, Skład Solny (bez obsz.), Skopów (bez obsz.), Śiiwnica, Średnia, Stubienko, Stubno, Szechynie, Taniawce, Torki (bez obszaru), Trójczyce, Ujkowice, Walawa, łapówce, Wilcza (bez obsz.), Wyszatyce, Żurawica; a w obrębie sądu powiat, niżankowickiego miasteczka: Fredropol i Niżankowice i i wsie: Aksmanice, Boratycze, Borszowice, Brylince, Bybło, Chodnowice, Chraplica (bez ob szaru Cyków, Darowice (bez obsz.), Drozdowice, Gdeszyce, Grochówce, Hermanowice, Hruszatyce, Kłokowice, Kniażyce, Koniuszki al. Komuchy, Koniusza, Kormanice, Kupiaty-cze, Malchowice, Miźyniec, Młodo wice, Packowice, Pieszowice, Podraojsce, Popowice, Rozubowice, Sanoczany, Sierakośce, Solca (bez obsz.), Stanisławczyk (bez obsz.), Stroniowice, Tyszkowice, Wielunice, Witoszyńce, Zabłotce i Zrotowice. P. leży prawie w samym środku powiatu (odl. średnio 15 kim.). Najdalej od Przemyśla odległe są: Sanoczany na płd.-wsch. o 22 kim. i Hucisko Nienadowskie na płn.-zach. o 28 kim. Cały powiat przemyski leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu. Wyjątek stanowi płd. wsch. narożnik Goleszyc, przez który płynie pot. Radochońce, dopływ Strwiąża (dorzecze Dniestru). San wchodzi na obszar powiatu od zach. z Dubiecka i płynie na płd.-wsch., tworząc granicę między Nienadową a Ruską Wsią (pow. brzozowski) i Iskaniem (pow. dobromilski). Pod 49° 48' 15" opuszcza on granicę powiatu, wchodzi do pow. dobromilskiego, do Iskania i płynie na płd.-wsch. aż do 49° 46' 45" płn. szer. Tu skręca na wschód i wchodzi w obręb pow. przemyskiego, do Bachowa. We wsi tej skręca, po przyjęciu prawobocznego dopływu Stu-pnicy, na płn., potem na płn.-zacb., a wszedłszy na granicę Babic, wygina się zrazu na płn.-wsch., następnie na płd,-wsch. i płynie w tym kierunku przez Ruszelczyce, Krzyw* czę, Reczpol, Chołowice, Mielnów do Krasie. Odtąd płynie na płn.-wsch. przez Krasiczyn i Korytniki do Wapowiec, gdzie wschodni przy-jąwszy kierunek, zatrzymuje go aż do Łętowni. Tu skręca na płd. tworząc granicę między Kuńkowcami a Tarnawcami, dalej na płd.-zach. tworząc granicę między Ostrowem a Tarnawcami, poczem wchodzi do Ostrowa w kierunku wschodnim i płynąc daiej w tym kierunku wzdłuż północnej granicy Prałkowic wchodzi do Przemyśla. Ztąd płynie w kierunku w ogóle wschodnim przez Buszkowice, Przekopaną, Hureczko, Hurko a wszedłszy na granicę Medyki, przyjmuje kierunek półn. i płynie przez lorki, Wyszatyce, Walawę i Dusowce a nareszcie wzdłuż granicy Baryczą i Składu Solnego z jednej strony a wsi Sośnicy z drugiej strony, i wchodzi do pow. jarosławskiego. Ze znaczniejszych dopływów wpadają do Sanu w obrębie powiatu od prawego brzegu (wyliczając od zach. ku wschód.): Stu-pnica, Kopia, pot. Głęboki al. Cisowa ze znaczniejszym dopływem Krzeczkową od lew. brzegu; Wiar (wchodzi od płd. z Palkenbergu w pow. dobromilskim i płynie na płn.-wschód przez Sierakośce, Niżankowice i Wieluniee, a od Drozdowie w kierunku półn. przez Cyków, Stanisławczyk, Rożubowice, Łuczyce, Nehrybkę, Sielec i w końcu wzdłuż granicy Hureczka i Przekopanej) ze znaczniejszymi dopływa* mi od praw. brzegu: Rybiska (wpada w Ni-żankowicach), Wyrwa (wpada w Paćkowicach) z prawobocznym dopływem Czyszki (ob.), wpadającym w Borszowicach, Warwa (wpada w Drozdo wicach), Buchta al. Po po wice (wpada w Cykowie), od lewego zaś boku: pot Górny (wpada w Niźankowicach, Mali-nowiec (ob.) % Kormanicą od prawego brzegu (wpada w Stanisławczyku), pot. Błonia (wpada w Nehrybce) z pot. Głębokim, wpadającym od lew# brzegu w Pikulicach. Prawoboczny dopływ Sanu: Wisznia dotyka także płn.~ wschod, granicy powiatu, a do niego podążają z płnB~ wschód. części obszaru iewoboczne dopływy; Bacowski kanał i Stubienka* Od lew. brzegu wpadają do Sanu w obrębie powiatu: Kamieniec (ob.), Świnka (obydwa potoki wpadają w Nienadowcj), Kamionka al. Jordan z Babią rzeką od lew. brzegu (wpada w Krzywczy), Hołubią (wpada w Wapowcach), Łętowianka (wpada w Łętowni), a w końcu podąża z póła. strony powiatu jako prawoboczny dopływ Sanu powstający w obrębie powiatu pot. Rada, wpadający po za obrębem powiatu. W obrębie powiatu zaznaczyć należy roboty ochronne przy brzegach Sanu przedsiębrane wytrwale od wielu lat przez zarząd dóbr krasiczyńskich. Stałą rubrykę wydatków stanowią w tych dobrach koszta łożone corocznie na utrzymanie i uregulowanie brzegów Sanu tamami, a właściwie główkami z faszyn łozowych na przestrzeni 7500 sążni. Koszta budowy jednej główki wynoszą od 45 do 60 złr. Jako rezultat % tej ochrony zyskuje się przy dobrze rozłożonych tamach namulisko, które najpierw zasadza się łoziną koniecznie potrzebną dla ochrony brzegów; łozina ta już po trzech latach daje doskonały i przez włościan poszukiwany materyał na płoty. Gdy namulisko następnie się powiększy, część tegoż karczuje się i używa pod uprawę buraków pastewnych, które przez 4 lata bez nawozu znakomicie się udają; następnie podsiewa się trawami i zamienia na łąkę (czyt. Wiadoro. statyst. o stosunkach krajowych, Lwów 1880, rocznik V, zesz. II, str. 144). Najwyżej wznosi się płd.-zach. częsó powiatu między praw. brzegiem Sanu a lew. brzegiem Wiaru, zajęta przez ostatnie odroślą Karpat, a mianowicie wsi: Berendowice (szczyt Chyb, 429 rut.), Koniusza (szczyt 491 mt. i Łysa góra, 460 rot.), Kormanice z Szybenioą (501 mt, znak triang.), Brylińce ze Struczyną (470 mt., znak triang.), Cisowa z Grunową górą (509 mt., najwyższy szczyt w powiecie), Spławą (508 mt.) i Paporteńką (476 mt.), Krzeczkową z górą Kamieńką (506 mt.) i Na mułową (423 rat.). Z innych wyniosłości prawego brzegu Sanu spotykamy: Wróblik (417 mt.) na granicy Bachowa i Chyrzyny; Kupień-ki las (ze szczytem 430 mt.); Popielowa góra (365 mt.) w Olszanach; Pod Mazurami (408 mt.) w Naburczanacb; Lipnik (400 mt.) w Krnhlu Wielkim; Zniesienie (356 mt.) w Przemyślu. Część bliższa Wiara opada niżej 300 mt. Wschodnia część powiatu na prawym brzegu Wiara i Sanu jest pagórkowata na południu. Wznoszą się tu: Magiera (320 mt.) w Hruszatycach; Gliniaka (323 mt.) w Gdeszycach; Zawaliny (307 mt.) w Borszo-wicach; Kamienica (293 mt.) w Paćkowicach; Liskowiec (313 mt.) w Stroniowicach; Dubriwczyna (293 mt.) w Popowiccich; Dubnów (317 mt.) w Nowosiółkach. Obszar opada ku północy i przechodzi w nadsańską nizina nie-dochodzącą 200 mt. Część powiatu płn.-zach., na lew, brzegu Sanu, jest pagórkowata na zachodzie. Wznoszą się tu: Nienadowa (443 mt.) we wsi tej nazwy; Kijów (335 mt.) w Krzywczy; Czarna góra (348 rot.) na granicy Krasiczyna i Korytnik; Karczmarowa (412 rat.) w Wapowcach; Nadgrodzenie (389 mt.) w TJj-kowicach. Część wschodnia tego obszaru, bliższa Sanu, opada poniżej 220 m, a miejscami poniżej 200 mt. Roli ornej zawiera powiat 104,179 mr., ogrodów 3,510, łąk 9,401, pastwisk 13,692, lasów 41,439, stawów i moczarów 46, innych gruntów 7,632 mr. W 1880 r. było 13,609 koni, 29,835 sztuk bydła rogatego, 2,289 owiec, 6,342 świń, 1,461 uli pszczół Ludność w 1880 r9 wynosiła 89,734 (z wojskiem). Na 1 kim. kwadr. . wypadało 99 mk. Pod względem wyznania było: 24,207 rz.-kat., 54,190 gr. kat., 11,207 izrael., 130 innych wyznań. Języka polskiego używało w domu 39,328, ruskiego 48,727, niemieckiego L230. Umiejących czytać i pisać było 13,351 (8,080 męź., 5,271 kob.); 2,767 umiejących tylko czytać (1,463 męż., 1,304 kob.); 73,616 nie-umiejących ani czytać ani pisać (35,128 męż., 38,488 kob.). Ślepych na oba oczy 37 męż., 37 kob.; głuchoniemych 45 męż., 30 kob.; obłąkanych 6 męż., 62 kob.; umysłowo niedołężnych 24 męż., 14 kob.

Według sposobu i źródła zarobkowania na 100 mieszkańców: 68,16 zajmowało się rolnictwem, leśnictwem i żyło z roli; 7,98 przemysłem; 4,41 handlem; 2,20 przy środkach komunikacyjnych lądowych i wodnych; 6,01 urzędników, wojskowych, emerytów, duchownych, nauczycieli; 0,56 adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów, geometrów prywat., artystów, literatów, lekarzy, służby zdrowia; 3,31 właścicieli domów i rentierów; 7,37 70 robotników ze zmiennnem zajęciem, służby dochodzącej i ludności niewiadomego zatrudnienia.

Z zakładów przemysłowych w 1884 r. istniały: 1 młyn parowy (w Przemyślu), 1 wodny amerykański (w Niżankowicach), 13 wodnych, 4 wiatraki, 8 gorzelni, tartaków (w 1887 r.) było 3 parowych9 1 wodny. W Olszanach jest huta szkła; w Krasiczynie browar; w Kruhlu i Grochowcach huty wapna; w Nebrybce cegielnia pospolita; Medyka dostarcza pomniejszych wyrobów tkackich. Drogi kolejowe przerzynają wschodnią część powiatu. Kolej Karola Ludwika wchodzi tu od wschodu z Lackiej Woli, a idzie na zachód przez Szechynię Medykę (stacya), Hurko, Hureczko, Krówniki, Przekopane i Wilczę do Przemyśla (stacya), tu skręca przez San na płn.-zach., a potem na płn.-wsch. i idzie przez Buszkowice, Buszkowiczki, Żurawicę (stacya), Bolestra-szyce, Wyszatyce, Walawę, a potem na płn.do Dusowiec i opuszcza powiat, wchodząc do Sośnicy w pow. jarosławskim. Kolej galicyjsko -węgierska wychodzi z Przemyśla na płd. trzymając się lew. brzegu Wiaru, a idzie przezBakończyce, Sielec, Nehrybkę, Hermanowice (stacya), Małkowice, Niżankowice (stacya),tu przerzuca się na praw. brzegu Wiaru i idzie ; doliną między Wiarem a Wyrwą, a w Borszczowicach między Wyrwą a dopływem Wiaru Rybiska i wchodzi do Przedzielnicy (powsdobromilski), Z Przemyśla wybiega na wschód gościniec wiodący do Lwowa, na płn. do Radymna, na płd, do Dobromila, na płd.-zach. przez Birczę do Sanoka, na zach. przez Dubiecko do Dynowa.

Powiat przemyski tworzy wraz z po w. dobromilskim jeden okrąg szkolny, Szkół jest 49 w powiecie, a mianowicie: 2 wydziałowe męska i żeńska, obie w P., jedna 4-klass żeńska w P., 5 dwuklas,, 36 jednoklas., 5 filialnych. Sądów powiatowych jest 2 w powiecie: w P. i Niżankowicach. Dawniejszy obwód przemyski obejmował 58 mil kwadr., a na tej przestrzeni było 5 miast, 12 miasteczek i 372 wsi. Graniczył on na płn. z królestwem polakiem i z obwodem żółkiewskim, na wschód z obw. lwowskim, na płd. z obw. Samborskim i sanockim, na zach. z obw. rzeszówskim. Z obwodu tego powstały dzisiejsze powiaty: przemyski, mościski, jaworowski i jarosławski. Bibliografia: Kriebel „Topogr., sta tyst. i histor. wiadomości o cyrkule przemyskim" (Gazeta Lwowska 1812, Dodatek do Nr. 81); Szałowski „Przydatek do opisu cyrkułu przemyskiego" (Gazeta Lwowska 1812, Dod, do Nru 103); „Der Przemysler Kreis in Galizien" (w Vaterlaendische Blaetter, 1811, Nr. 102); „Beitrage zur Kenntniss des Przemysler Kreises" (ib., 1812, Nr. 65); „Gradobicia w obw, przemyskim od 1821 do 1859" (Gaz. Lwów. 1861, Nr. 9); „Statystyka obw. przem." (Rozmaitości, 1835, str. 213); „O salinach w dawnym obw. przem." (Jahrbuch derk. k. geolog. Reichsanstalt, t. 26, str. 171).

Miejscowości powiatu przemyskiego opisane w Herbarzu

[SGKP]