Lipnowski powiat, woj. kujawsko-pomorskie (pow. lipnowski)

Powiat Lipnowski Lipno gub. płockiej, stanowi część dawnego pow. t. n., z którego drugiej połowy utworzono pow. rypiński. Posiada on przeważnie naturalne granice, OJ płdn. i płdn.- zachodu granicę stanowi Wisła od ujścia rzeki Skrwy aż do granicy pruskiej; od punktu zetknięcia się Wisły z granicą pruska, aż pod sam Lubicz, niema naturalnej granicyt którą znowu nieco powyżej Lubicza tworzy od zachodu i północy Drwęca, a w części wpadający do niej Ruziec, oddzielający pow. lipnowski od rypińskiego. W dalszym ciągu linia graniczna obu powiatów wije się w zakrętach aż do zetknięcia się z rz. Skrwą w pobliżu Kokoszczyna; odtąd Skrwa tworzy wschodnią granicę powiatu aż do ujścia do Wisły. Ogólny obszar powiatu wynosi 30.44 mil kw.; przedstawia on wyżynę wzniesioną średnio nad poziom przyległej Wisły na 200 stóp; podczas bowiem, gdy poziom Wisły ze 147 stóp pod Włocławkiem obniża się do 130 stóp poniżej Nieszawy, to obszar powiatu przedstawia w części środkowej wzniesienia 400 do 440 stóp z obniżeniem się w pobliżu dolin Wisły, Drwęcy i Skrwy do 300 a nawet 230 stóp. Brzeg do liny Wisły aż do Włocławka wznosi się od raz u niemal do 400 stóp, po za Włocławkiem zaś podnosi się nieznacznie tarasami lesistemi, t worzącemi pas około 9 wiorst szerokości, ciągnący się do granicy pruskiej. Jest to najnieludniejsza i najuboższa część powiatu. Poza tym pasem dopiero występuje charakterystyczna bezleśna wyżyna, która, zacząwszy się w pow, kolskim, obejmuje włocławski i część gostyńskiego i przechodzi po za Wisłę, stanowiąc obszar lipnowskiego i rypińskiego powiatu. Cechuje ją żyzna, po części gliniasta gleba i liczne jeziora, tudzież kotliny po wyschniętych jeziorach. Jeziora te zajmują 0.08 mili kw. Największe z nich Ostrowite ma 300 mr.; po niem idą: Wielkie (200 mr.), Tupadłowskie (102 mr.), Trębińskie (90 mr.), Święte (60 mr.). Skupiły się one przeważnie w środkowej części powiatu i stanowią głównie tylko pozostałości dawnych znacznie większych jezior. Liczne pojeziorne kotliny w pobliżu brzegów Drwęcy i Skrwy świadczą o wielkiem bogactwie wód tego obszaru, które, w miarę coraz słabszego zasilania przez naturalne zbiornika znikały stopniowo. Jeziora środkowe swój byt zawdzięczają wyniosłemu położeniu, które, utrudniając zbyt szybki odpływ a nawet przerywając go w wielu razach zupełnie, przedłuża powolne konanie drogą wyparowania. Wisła zabiera wody południowo wschodniej części powiatu; niewielka rzeczka Mień idąca z pod Lipna i większa od niej Skrwa prowadzą wody jezior* a więcej jeszcze leśne, z wschodniej lesistej części powiatu (okolice Skępego). Za linią działu wodnego między Wisłą a Drwęcą przyjąć można, 1 w przybliżeniu, drogę idącą od Lipna na Kikół do Lubicza, a między Drwęcą i Skrwą trakt z Lipna na Skępe do Rypina. W pobliżu Drwęcy najwięcej spotykamy pojeziernych obszarów pod Lelitowem, Sitnem, koło Piotrkowa. Gleba ziemi głównie w środkowej części powiatu jest urodzajną i sprzyja uprawie pszenicy. Choć bowiem co do ogólnej cyfry zbiorów pow. lipnowski zajmuje pierwsze miejsce w gubernii, jednak należy pamiętać, iż jest on najrozleglejszy a przytem produkuje przeważnie kartofle, żyto i owies. W r. 1877 wysiano w powiecie 37234 czetw. zboża ozimego, 36352 czet. zboża jarego i 60008 czet. kartofli; zebrano zaś 229200 czet oziminy, 225400 czetw. jarzyny i 420000 czetw. kartofli, czyli razem 874600 czetw., co stanowi y5 zbioru całej gubernii, lecz na tę przewagę złożyły się: kartofle, żyto (170450 czetw.) i owies (137693 czetw.); podczas, gdy pszenicy zebrano tylko 58750, a więc mniej niż w pow. ciechanowskim (78146) i płockim (82227 czetw.). Pod względem ilości majątków mających płodozmienne gospodarstwo powiat lipno wski zajmował w 1877 roku przedostatnie miejsce w gubernii płockiej, posiadał ich bowiem 20 tylko; najuboższy rypiński 10, podczas gdy płocki 100. Pamiętać jednak trzeba, że pow. lipno wski składa się przeważnie z wielkich posiadłości i dla tego pod względem ilości ulepszonych maszyn i narzędzi rolniczych przoduje innym powiatom. W 1877 r. liczono tu 7 lokomobil, 11 parowych mło-carni, 71 siewników, 754 żelaznych bron, 857 pługów angielskich i amerykańskich. Brak większych miast i dróg, sąsiedztwo z Prusami dostarczającemi tanich produktów nie pozwala na rozwinięcie się przemysłu fabrycznego, który niemal nie istnieje. Jedynemi fabrykami są, gorzelnie (5 z produkcyą na 74177 rs.), 4 browary i miodosytnie (6464 rs.), cegielnie (10 z produkcyą na 31322 rs.), olejarnie (2 na 2284 rs.), garbarnie (4 z prod. na 5830 rs.) i mydlarnie (2 z prod, 4227 rs.). Ogółem 27 fabryk, zatrudniających 97 robotn. i produkujących za 124104 rs., co stanowi zaledwie lji% część produkcyi fabrycznej całej gubernii, Handlowem ogniskiem powiatu jest właściwiej Włocławek, choć w innym powiecie i za Wisłą, lecz połączony drogą bitą z Lipnem, pojadający most na Wiśle i st. dr. żel. warsz.-bydg. Lipno, Dobrzyń nad Wisłą i Lubicz (komora nadgraniczna) mają już podrzędne handlowe znaozenie. Powiat lipnowski, choć najobszerniejszy w gubernii, posiada tylko 50 wiorst dróg bitych, a więc 1.6 wiorsty na milę powierzchni. Ludność powiatu lipowskiego, która w 1870 r. wynosiła 69031, wzrosła w 1876 r. do 73472, w tej liczbie 58220 kat,, 1558 prawosł., 9128 protest., 4568 żydów i 14 sekciarzy, Dla niepojętych powodów urzędowe sprawozdanie gubernatora płockiego z następnego roku (1878 r.) podaje za 1877 r. i ogólne i szczegółowe cyfry, co do wyznań, znacznie mniejsze a mianowicie ogólną cyfrę ludności w dniu 1 stycznia 1878 r. na 69939, a co do wyznań, to katol. 56259, prawosł. 51, protest. 9255, żydów 4359 i sekciarzy 15; które z tych cyfr prawdziwsze, trudno rozstrzygnąć, bo z jednego pochodzą urzędowego źródła. O stanie oświaty świadczą następne cyfry: 5 szkół miejskich z 414 uczniami, 26 gminnych z 1427 uczących się, 22 wiejskich z 1300 uczniów i 13 kantoratów ewangiel. z 206 uczniami; ogółem 64 szkół początkowych z 3347 uczniów, co w zestawieniu z 272 szkołami i 14790 uczącemi się z całej gubernii przedstawia % szkół i uczących się; stosunek bardzo korzystny, ponieważ ludność powiatu stanowi zaledwie l/7 ludności gubernii. Sąsiedztwo przyległej ludności polskiej pod rządem pruskim pobudza miejscowy lud do oświaty. Pod względem kościelnym pow. lipnowski stanowi dekanat lipnowski dyec. płockiej, składający się z 31 parafij: Bądkowo, Bobrowniki, Ohełmica, Ciechocin, Czarne, Czerniakowo, Dobrzejewice, Dobrzyń nad Wisłą, Działyń, Grochowalsk, Karakowo, Kikół, Ligowo, Lipno, Łążyn, Mazowsze, Mokowo, Nowogród, Osiek nad Wisłą, Ostrowite, Rokicie, Siecień, Skempe, Bobowo, Spethal Górny, Sumino, Tłuchowo, Trutowo, Wielgie, Wola i Zaduszniki. Pod względem sądowym stanowi on III okrąg sądu pokoju dla Lipna i Dobrzynia nad Wisłą i pięć okręgów sądów gminnych: Zębowo, Bobrowniki, Nowa Wieś, Skępe, Trzcianka Wielka. Pod względem administracyjnym dzieli się na 17 gmin: Bobrowniki, Brudzeń, Ohalin, Czarne, Dobrzejowice, Jastrzębie, Kikół, Kłobock, Mazowsze, Nowogród, Obrowo, Osówka, Oleszno, Osiek, Szpetal, Skępe, Tłuchowo. Prócz tego są tu 2 miasta i trzy osady. Dawniejszy pow. lipnowski opisał Aleks. Sławenko-Sławiński w dziełku: „Lipnowskie pod względem historycznym, statystycznym i archeologicznym," Warszawa, 1856, W XVI w. pow. lipnowski zajmował 22.74 mil kw. rozl, obejmował 4 miasta, 15m
wsi, 23 parafij.
[SGKP (Br. CK)]