Czausy, miasto powiatowe w gub. mohilewskiej, 4167 mk., 777 wiorst od Petersburga a 48 od miasta gubernialnego odległe, nad rz. Basią, blisko jej ujścia do Proni, na dosyć znacznej wyniosłości, poprzeżynanej z płn. i płd. głębokiemi jarami od. wód deszczowych. Miało wspaniały kościół a przy nim klasztor i nowicyat karmelitów fundacyi Podbipięty Mikołaja 1653. Należało do ekonomii mohilewskiej i miało przywilej na prawo magdeburskie, nadane przez Władysława IV. Nad rz. Basią Czarniecki z garstką wojska oblegał okopane ogromne siły Dołhorukiego. Mieszkańców 4929. Zarząd gminy wiejskiej liczącej dusz 2017. Pow. czausowski zajmuje przestrzeni 50 m., kw. właść. 2168 w.kw., graniczy z horeckim, mścisławskim czerykowskim i mohilewskim. Z rzek główne Pronią i wpadająca do niej pod Czausami Basia. Grunta po większej części piaszczyste, usiane kamieniami, tylko mały wschodni zakątek na pograniczu mścisławskiem w okolicach Rasny ma grunta żyzne i urodzajne. Powierzchnia wzgórkowata. Nad Pronią napotykają się prześliczne i kosztowne lasy sosnowe, znacznie jednak już przetrzebione. Nad tąż Pronią nadzwyczaj obfite piękne łąki; rolnictwo nędzne i zaniedbane. Większe posiadłości ciągle się rozdrabniają i wychodzą z rąk dawnej magnateryi. Zaścianków szlacheckich dużo, zwłaszcza dokoła Rasny i Radomia. Handel jak w gub. całej w ręku żydów, którzy prócz Czaus osiedleni są w następnych miasteczkach powiatu tego: Raśnie, Drybinie, Sucharach i Czerniawce. Przemysł fabryczny nie egzystuje tu wcale. Żadne ważniejsze drogi komunikacyjne nie przechodzą przez powiat. Wśród ludu wiejskiego panuje nędza większa niż w innych powiatach gub. z nieodłączną od niej dzikością i ciemnotą. Mieszkańców w powiecie 50500, katolików 3000. Fel. S. Żródło: SGKP