Heidenstein, który na pierwsze kroki organizującej Kozaczyzny zaporowskiej patrzył,który jako sekretarz Stefana Batorego i dyplomata,blisko znał stosunki na Nizie, tak pisał.Niezmiernie przestronne pola leżą nad Dnieprem odłogiem skutkiem ciągłych łotrostw i trwogi (od Niżowców).Zlatywali się tam po łupy nieprzyjacielskie wszyscy chciwi rabunku, albo za zbrodnię i ci wszyscy, którzy w ojczyźnie dla ubóstwa, dla niezgody lub za zbrodnię prawem zostali skazani. Byli tam Polacy i Litwini-ludzie z dzisiejszych Białoruskich guberniji.Kiedy wojny nie było,dawniej jeszcze i szlachecka młodzież tam się zapędzała;nudząć się bezczynnością, biegła męstwa swego próbować.Większka część tych ludzi żyła z rybołowstwa i rozboju.Napadali na każdego, z kogo więcej zedrzeć się spodziewali, ponieważ zaś liczba chsześcjan między nimi przemagała,dokuczali najwięcej Tatarom-Polsce zaś nieraz pomocnymi byli.
Że zaś niższe części rzeki zajmują na samej południowej granicy od Polski, dla tego Niżowcami się nazywali.Inni mianowali ich kozakami tak bowiem zwą tam i jeźdżców i pieszych, którzy samowolnie zbieraja się na granicy dla rabunku i bójki z postronnemi krajami.Paweł Piasecki,biskup Przemyski,człowiek bliski Stefanowych czasów, polityk,dyplomata, znający dobrze sprawy i rzeczy polskie, wiedział także dobrze czem są Zaporożcy, owa hałaśliwa i awanturnicza Kozaczyzna niżowa.Znał różnicę między kozakami,którzy są tylko wojskiem lekkiem czyli lekkiego oręża, a Zaporożcami którzy związek zaporowski składają (koniec XVI w.),a pochodzących w większej części z prowincji ruskich,do Polski należących.Pospolicie "zaraz na początku wiosny opuściwszy żony i rodziny swoje, do których aż na zimę powracać mają, do wysp dnieprowych ściągają".Na owych wyspach żołnierką się bawią, nazwisko Zaporożców mają i tam,w chwili wolnej od boju, rybołowstwu oddani.Z tych to kryjówek ustawicznie czatują na wszelkie pochody Tatarów krymskich,a gdy ci skądkolwiek,obciążeni łupem,wracają,oni go im odbierają.
Fr.Rawita-Gawroński
Idei Kozactwa i Kozaczyzny W XVI Wieku
http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/