Dziewienlszki

18 września 1939 roku rejon Dziewieniszek zostaje zajęty przez oddziały sowieckie 6 brygady pancernej płk Nikołaja Bołotnikowa. W okolicy nie było większych walk a celem pancernego zagonu było Wilno, pod którym sowieci stanęli tego samego dnia około godz. 18. Bolszewicy zaczęli wprowadzać swój porządek. Pod koniec września sowieccy żołnierze zamordowali wieszając Stanisława Wasilewskiego, policjanta z miejscowego posterunku policji. W Dziewieniszkach zginął też żołnierz Julian Milejski – ur. 1915. Sowieci zajęli okolice Dziewieniszek i Solecznik, ale w październiku 1939 roku Soleczniki i Dziewieniszki przeszły do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Po „wyborach” uruchomiono białoruskie szkoły.
W początkowym okresie sowieckiej agresji okoliczne dwory i folwarki zostały obrabowane i splądrowane i jak opisywał Ryszard Kiersnowski pobliskie Podweryszki: „grabież rozpoczęła jakaś grupa obcych, bodaj spod Dziewieniszek, chodzących od dworu do dworu. Wśród miejscowych nie było nikogo, kto by pierwszy chciał sięgnąć po cudzą własność, ale gdy uczynili to tamci, wszyscy poczuli się upoważnieni do uczestnictwa, a nawet jak potem mówili – zobowiązani do brania na przechowanie dworskiego dobra” a operacją miał kierować jakiś Żyd. To, co działo się w tym obszarze było charakterystyczne dla scen rozgrywających się na Kresach. Grabieże, mordy, wprowadzanie sowieckich porządków, bezmyślne niszczenie mienia i dorobku pokoleń, wywózki i deportacje, aresztowania i egzekucje. W 1940 roku, w kwietniu deportowano nieznaną liczbę ludzi z Dziewieniszek.
Po wejściu Litwinów w sierpniu 1940 r. wprowadzono nauczanie tylko w języku litewskim. W czerwcu 1940 roku na teren Republiki Litewskiej wkroczyli sowieci „Litwini nagle zaczęli rozumieć po polsku, przycichli, ale nie wróżyło to niczego dobrego”4. W 1940 roku odbywały się deportacje m. in. Polaków z Wileńszczyzny. Wywieziono wtedy m. in. Jana Gajdzisa z Żyżm, Konstantego Krecza z Maciuciów, braci Kazimierza i Feliksa Lelków z Szudojń, dwie rodziny Żebrowskich z Daubuciszek i Mieżan.
W Dziewieniszkach funkcjonowały wtedy dwie szkoły: jedna z litewskim językiem nauczania, w drugiej w jidisz.
W czerwcu 1941 roku, po wejściu Niemców nastąpił częściowy zwrot zagrabionego mienia „Choć nie pytani zaraz sami zaczęli przynosić meble i przedmioty. Niektórzy woleli nie ujawniać swego udziału w <<przechowywaniu>>, a tylko nocą odnosili i zostawiali przed domem to jakąś szafę, to krzesło, by inni nie donieśli. Nie zamierzaliśmy robić o to kwestii i braliśmy <<przechowywanie>> za dobrą monetę” - wspomina Ryszard Kiersnowski.
Niemcy przy pomocy Litwinów zaprowadzili swoje porządki i przystąpili do eksterminacji Żydów.
W grudniu 1941 roku dziewieniscy Żydzi zostali przesiedleni do woronowskiego getta zorganizowanego wokół tamtejszego placu targowego. W 1942 roku w woronowskim getcie dopełnił się los dziewieniskich Żydów. 11 maja w czasie likwidacji woronowskiego getto zostało zamordowanych 2 700 Żydów z Woronowa, Dziewieniszek, Solecznik, Bieniakoń i Konwaliszek. Rozebranych do naga ludzi bezlitośnie mordowano. Tylko tego dnia tego dnia w masowym grobie przy drodze Woronowo - Lida zginęło 1 291 Żydów. Akcją mordowania Żydów kierowali major Raymond i komendant policji białoruskiej Shefransky, przy udziale białoruskiej policji. Komisja powołana prze władze sowieckie w 1945 roku mogła ustalić nazwiska 1 387 Żydów z Woronowa i wysiedlonych z okolicznych miasteczek.
W czasie okupacji niemieckiej prowadzono nauczanie w szkołach w języku litewskim. W gminie dziewieniskiej było 24 nauczycieli (12 Litwinów, po 4 Białorusinów i Polaków, 1 Rosjanin i 3 Żydów). Od września kierownikiem szkoły był Julius Kakarieka a kierownikiem szkoły początkowej Pranas Barcys. 1 lutego 1942 roku Juliusa Kakariekę zastąpił Stasys Savickas. Zamknięto wtedy – na krótko - szkoły wiejskie - na terenie gminy funkcjonowały tylko szkoły w Dziewieniszkach i Paszkach. W roku 1942/43 w Dziewieniszkach była szkoła 7 oddziałowa, istniały szkoły w Żyżmach, Kotkiszkach. Litewskie szkolnictwo cieszyło się dużą samodzielnością i niezależnością od władz niemieckich. Trwało to do momentu rozbrojenia i internowania oddziałów wojska litewskiego formowanego przez Plechaviciusa w maju 1944r. Ponadto przeciwko oświacie w litewskiej wersji występowała partyzantka akowska.
27 maja 1942 roku przeprowadzono spis ludności. Nie obejmował on pozostałych przy życiu Żydów. Powiat ejszyski w skład, którego wchodziła dziewieniska gmina liczył 60 956 osób, z tego Polacy mieli stanowić mieli 45,33 %. Gmina Dziewieniszki to 12 279 osób z tego 6 126 Litwinów, 3 692 Polaków, 2 330 Białorusinów i in. narodowości. Było jasne, że Litwini „poprawili” wyniki spisu, ponadto wprowadzili nowy podział administracyjny na szczeblu powiatów. Chodziło o to, aby udowodnić, że ziemie te słusznie im się należą.

za zgodą autora z pracy: Mieczysław Machulak W Dziewieniszkach i dalej wyd. Krosno 2008.