Wilno, miasto gubernjalne, dawniej stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, i dziś posiadająca dominujące znaczenie w życiu całego kraju, leży przy ujściu Wiłejki do Wilji, w kotlinie, otoczonej malowniczemi, pięknie zalesionemi wzgórzami. Odległość od Warszawy wynosi 385 w., od Kowna 97 W., od Mińska 173 w., od Petersburga zaś 658 w. Już prawdopodobnie w X wieku naszej ery istniała tu osada litewska na górze Bakszta. W XIII w. książę litewski, Swintorog, naciskany przez Krzyżaków, przeniósł tu z nad Dubissy „ogień wieczny", budując jednocześnie na miejscu dzisiejszego placu Katedralnego świątynię Perkuna. Gród warowny założył tu dopiero Gedymin. Z przeniesieniem przezeń stolicy Litwy nad Wilję łączy się piękna znana legenda. Miasto odtąd rosło szybko, dochodząc do prawdziwego rozkwitu za Zygmunta Augusta, który z upodobaniem przemieszkiwał tu w zamku dolnym, dziś już nieistniejącym, u stóp góry Zamkowej. Niesłychaną klęską dla Wilna było zdobycie miasta w r. 1655 przez wojska moskiewskie, które w jednym dniu wymordowały dziesięć tysięcy mieszkańców i wszczęty pożar, trwający ośm dni. Dopiero w r. 1660 hetman Pac odzyskał Wilno, z którego zostały smutne tylko szczątki. Miasto odbudowało się głównie w okresie panowania „ Jana Sobieskiego,. stąd też wszystkie niemal kościoły « wileńskie noszą cechy panującego wówczas w budownictwie stylu barokowego. Jako stolica W. Ks. Litewskiego, tworzyło wciąż Wilno najpoważniejszy ośrodek życia politycznego i kulturalnego dla całego rozległego kraju. . W XVIII wieku istniały tu kollegja jezuitów i pijarów, powstało słynne obserwatorjum astronomiczne, a.wr. 1785 stały teatr polski. Przeciwko rozbiorowi kraju zaprotestowało Wilno żywiołowym wybuchem zbrojnym pod wodzą Jakóba Jasińskiego, który w kwietniu 1794 r. na czele 400 sprzysiężonych wziął do niewoli przeszło tysiąc Rosjan z ich wodzem naczelnym, dając hasło powstania na całej Litwie. W późniejszym okresie, po zagarnięciu kraju przez Rosję, ogromne znaczenie dla Wilna miało objęcie w r. 1805 zarządu nad okręgiem naukowym wileńskim przez ks. Adama Czartoryskiego i jednoczesne prze¬kształcenie dawnej Szkoły Głównej, założonej jeszcze przez jezuitów, na uniwersytet, który ściągać tu zaczął młodzież z całej Litwy i Rusi, przyczyniając się do po¬wstania całego szeregu stowarzyszeń naukowych oraz; słynnego Związku filaretów wśród młodzieży, upamiętnionego udziałem Adama Mickiewicza. Ciężkie i smutne były dzieję miasta w ciągu stu z górą łat niewoli rosyj¬skiej. Wilno brało żywy udział w ruchach narodowych z r. 1812, 1831 i 1863, płacąc za przywiązanie do wspólnej sprawy krwią lub wygnaniem najlepszych swoich synów. W r. 1831 młodzież akademicka wzięła masowy udział y rewolucji, poczem uniwersytet w r. 1832 został zamknięty. W kilka lat później, w r. 1838, było Wilno jednem z głównych ognisk spisku Szymona Konarskiego* rozstrzelanego tu w końcu na Pohulance; rok 1848—upamiętnił się podobnym spiskiem braci Dalewskich. Najtrwalej jednak zapisał się w dziejach Wilna r. 1865, kiedy uczucia patrjotyczne mieszkańców stolicy wzniosły się do poziomu najwyższego bohaterstwa. Przepełnione były wówczas wszystkie stałe i przygodne więzienia, dziesiątki tysięcy najdzielniejszej młodzieży popędzono stąd na Sybir, a wśród licznych egzekucji na placu Łukiskim najsilniej wżarła się w pamięć ogółu śmierć męczeńska Zygmunta Sierakowskiego i Konstantego Kalinowskiego, dwóch najwybitniejszych kierowników powstania litewskiego. Władze rosyjskie w ciągu ostatniego zwłaszcza półwiecza użyły wszelkich wysiłków, aby nadać Wilnu przynajmniej zewnętrzny pokost rosyjski,— udało im się to jednak tylko w małym stopniu. Przed stu laty miało Wilno tylko jedną cerkiew prawosławną Św. Ducha oraz jeden kościół unicki z klasztorem bazyljanów, a 26 kościołów katolickich. Ostatnio przed wojną było już tylko 18 kościołów, a za to 18 cerkwi, oprócz bowiem nowo-zbudowanych świątyń prawosławnych zabrano na cerkwie dawne kościoły: Św. Kazimierza (w r. 1838), wizytek (1864 r.), Św. Trójcy, augustjanów, franciszkanów i Pana Jezusa, na Antokolu. Nadto kościół ŚW. Michała zamknięto zupełnie, a kościół Św. Ignacego przerobiono na klub oficerski. Nazwy ulic przechrzczono na rosyjskie. Zniszczono Muzeum starożytności, założone głównie przez Eust. i Konst. Tyszkiewiczów, usuwając z niego liczne a cenne pamiątki, związane z historją polską. Skutkiem dość słabego ruchu przemystowo-handlowego Wilno za¬chowało dotychczas niemal nieskażony swój dawny typ ogólny. Choć przerobione, stoją jeszcze dawne piękne pałace: Radziwiłłów, Słuszków, Sapiehów, Paców. Z kościołów zasługują głównie na uwagę katedra, fundowana w r. 1587 przez Wład. Jagiełłę na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, przebudowana w końcu XVIII w. w stylu klasycznym, kościół Ostrobramski z obrazem M. Boskiej, gotycki kościółek Św. Anny z końca XV w., okazały renesansowo - barokowy kościół Św. Piotra i Pawła na Antokolu, wreszcie pamiątkowy akademicki kościół Św.Jana, w którym niegdyś kazał ks. Piotr Skarga. Z założonych już po r. 1905 instytucyj kulturalnych polskich wymienić tu należy: Tow. Przyjaciół Nauk (41.188 tomów w książnicy, 40.755 przedmiotów muzealnych) oraz Bibljotekę im. Wróblewskich (65 tys. tomów, 3 tys. sztychów, 1 tys. map, 3 tys. rękopisów i 10 tys. dokumentów archiwalnych). Ponadto istnieje tu już znaczna liczba najrozmaitszych stowarzyszeń oświatowych, ekonomicznych i dobroczynnych. Przed Wojną wychodziły w Wilnie 24 pisma perjodyczne polskie.. Przeprowadzone podczas okupacji niemieckiej dwa spisy ludności potwierdziły jak najbardziej stanowczo zupełnie polski charakter tego miasta. Według obliczenia z r. 1909 było w Wilnie 182.795 mieszkańców, w tern 97.800 katolików (55.5 proc), 75500 żydów (40.2 proc.) i 7.850 prawosławnych (4.2 proc). Liczba katolików odpowiadała liczbie Polaków, gdyż było Wśród nich tylko 2.227 Litwinów (1.2 proc), natomiast ewangelicy i mahometanie przeważnie zaliczają się tu do narodowości polskiej, co odpowiadało ,mniej więcej liczbie Litwinów. Spis niemiecki z marca 1916 r. na 140.840 mieszkańców zna¬lazł tu 70.629 Polaków (50.1 proc), 61.265 żydów (43.5 proc), 5.699 Litwinów (2.6 proc), 2-030 Rosjan (1.4 proc), 1.917 Białorusinów (1.3 proc.) i i.000 Niemców (0.7 proc). Drugi spis niemiecki ze stycznia 1917 r. wykazał tu już tylko 138.787 mieszk., w tern 74.466 Polaków (53.6 proc), .57.516 żydów (41.4 proc), 2.909 Litwinów (2.1 proc), 2.212 Rosjan (1.6 proc), 880 Niemców (0.6 proc) i 611 Białorusinów (0.4 proc). Wilno otoczone jest dokoła pierścieniem malowniczych, ślicznie położonych przedmieści, jak np. Antokol, Belmont, Markucie, Rosa, Zakręt, Zwierzyniec Żrodło: E.Mliszewski Przewodnik po Gub. Wileńskiej 1919
