Lutomiersk, os., przedtem mko nad rz. Ner, pow. łaski, gm. i par. Lutomiersk. Leży na wzgórzu po nad rz., połączone zwyczajną drogą z pobliskim Konstantynowem, a odtąd drogą bitą z Łodzią (odl. 14 w.). W 1827 r. było tu 194 dm., 1992 mk.; w 1860 r. 224 dm. (12 mur.) i 2363 mk. (1321 żyd.); obecnie (1890r.) 222 dm., 2992 mk., 647 mr. ziemi mieszczan, 6 os. prób. i 2 mr. klasztorne. Jest tu kościół paraf, murowany, kościół i klasztor kś- reformatów, urząd gminny, st. poczt., szkoła począt. 1-kl. ogólna.
Starożytna ta osada była w 1274; przywilejem Leszka Czarnego ks. sieradzkiego, na miasto wyniesiona. Pomyślny wzrost zawdzięcza L. licznie osiadłym tu sukiennikom. Władysław Łokietek w 1292 r. przyłączył do miasta wieś Wrzącą. W 1311 r. nadał on L. Wacławowi z Lisowie. Następnie musiał L. wrócić do korony, skoro w 1406 r. Władysław Jagiełło nadaje połowę L. Przedborowi i synowi jego Janowi z Chełmicy za zasługi w bojach z krzyżakami. Od nich to poszła' rodzina Lutomierskich h. Jastrzębiec. Około 1530 r; pożar zniszczył miasto, skutkiem czego Zygmunt August * uwolnił je w 1536 r. na 6 lat od podatków. Obręb miasta wówczas był obszerniejszy niż obecnie. Grunta miejskie graniczyły z Mirosławicami, Bechcicami, Mikołajewicami i Zdziechowem. W 1570 r. dziedzic Balcer Lutomirski, przyjąwszy wyznanie braci czeskich, oddał im kościół paraf. Dopiero w XVII w. następni dziedzice Grudzińscy zwrócili kościół katolikom. Jędrzej Grudziński wojew. rawski założył tu w ] 650 r# kościół i klasztor ks. reformatów, ukończony w ]659 r. Wojny szwedzkie i pożary (1696, 1797) niszczyły mko i wstrzymywały jego rozwój. Od Grudzińskich przeszedł L. do Sanguszków. Ks. Barbara Sanguszkowa marszał. w. lit. wystawiła w miejsce drewnianego murowany kościół paraf, w 1781 r. Jeszcze za Sanguszków utrzymywały się tu fabryki sukna. Następnie przeszło miasto z kolei do Wężyków, Mączyńskich a wreszcie Romockich. Par. L. dekan. łaski, 2254 dusz. Czyt, Łaski, ILłb. ben. I, 376 i Kod. dypl. pol. II, 473. Gmina (1890r) L. należy do sądu gm. okr. II we Wrzeszczowicach, obszaru ma 8948 mr. i 5255 mk (1867). Według Tow. Kred. Ziems. dobra 1." składają się z folwarków: Wrząca, Czołczyn i Dziektarzew. Dobra powyższe miały rozległości mr. 2922, lecz w r. 1882 rozdzielone zostały na trzy części, oddzielnie hypotecznie uregulowane, t. j. Wrząca, Czołczyn i Dziektarzew. Folw. Czołczyn mr. 1176: grunta orne i ogr. mr. 518, łąk mr. 124, pastwisk nir, 107, wody mr. 7, lasu mr. 352, zarośli mr. 30, nieużytki i place mr. 38, *bud. mur. 4, z drzewa 18, płodozmian 11-polowy; folw. Dziektarzew mr. 353 a mianowicie: grunta orne i ogr. mr. 289, łąk mr. 29, pastwisk mr. 21, nieużytki i place mr. 14, bud. mur. 3, z drzewa 1, płodozmian 13-polowy. Osada miejska L. os. 286, z grun. mr. 580; wś Wrząca os. 9, z grun. mr. 291; wś Czołczyn os. 59, z grun. mr. 439; wś Dziektarzów os. 13, z grun. mr. 190. [SGKP]
