Pleszewski powiat

Powiat pleszewski, w obecnych granicach /1890r- przyp DHRP/, istnieje od r, 1818;'dawniej wchodził w skład departamentu kaliskiego., a przed r. 1793 należał częścią do pow. kaliskiego, częścią do pyzdrskiego wwdztwa kaliskiego, i w drobnej częścią na półn.-zachod kończynie, z wsiami: Boguszyn, Chocicza, Kruszyn, Chromiec, Panienka, Kolniczki, Laskowy i Chwalęcinek, do po w. kościańskiego^ wwdztwa poznańskiego. Powiat pleszewski leży w płd.* wsch. części w. ks. poznańskiego, między 51° 44' a 52° T płn. szer. i między 34° 56' a '35° 41' wsch. dłg./ma obszaru 19*08 mil kwadr, al. 102,916 ha obszaru. Graniczy na płn. z pow, średzkim i wrzesińskim, na wsch. z królestwem polskiem, napłd. z pow. odolanowskiro, a na zach. z pow. i krotoszyńskim i szremskim. Największa roz-! ciągłość" pow. pieszewskiego od płn. zachodu, ku płd. wschodów^ na Mieszkow, wynosi 60 kim.; od płn.»wschodu zaś ku płd.-zachodowi 23 kim. Obszar powiatu przedstawia równinę, pochylającą się od płd. ku płn. ku Warcie i od wsoh. ku zach. ku Prośnie. Na przestrzeni od Ostrowa, na Pleszew i Nowe Miasto, ku Środzie wznosi się powierzchnia o 143 mt. za Górznem, 146 89 mt. w Górznie, 142 pod Sobótką, 139 między Sobótką i Żychlinem, 142 w Żychlinie, 132 między Żychlinem i Krzy-wosądowem. 136*9 mt. w Krzywosądowie, 136-9 przy zamku Kuczkowskim, 130*6 pod Jankowem Kuczkowskim, 136*1 przy karczmie w holendrach Ludwińskich, 119 przy strzelnicy płeszewskiej, 127 do 139*77 pod Pleszewem, 135*77 pod lasem Piekarze wskim, 130*47 pod Piekarzewem, 126*28 między Piekarzewem i Kotlinem, 125 do 129 w Kotlinie, 120 za Kotlinem, 118 pod Wyszkami, 128*89 w Witaszycach, 121*09 w Jarocinie, 114*9 i 108 za Jarocinem, 102*82 w Mieszkowie, 104*5 pod Wolicą Pustą, 102*36 między Policą i Klęka, 97*84 przed Klęka, 65*51 mt. pod Nowem Miastem. Na przestrzeni między Dobrzycą i Pleszewem wznosi się powierzchnia o 142*05 mt. przed karczmą Fabianówską, 15] w Fabianowie, 144 mt. w Kowalewie. Jezior nie ma powiat żadnych; największym stawem jest spływające do Lubieszczki jeziorko, około t/i kim. obszaru, między Obrą, Goliną i Potarzycą, tudzież staw między Kajewem i Gołuchowem, spływające do Sowinki; jezioro pod Ohromcem i staw Karpieniec pod Jarocinem osuszono już przed wielu laty. Rzeki, wyjąwszy Wartyf płyną od płd. ku płn., chyląc się ku wsch. i zachodowi. Warta płynie od wsch. ku zach. i wchodzi do powiatu pod Dębnem, gdzie tworzy znaczny ostrów i rozgranicza pow. pleszewski od średzkiego na przestrzeni około 10 kim. od Dębna popod Solec. Pod Solcem znajduje się na Warcie most drogi żelaznej poznańsko-kluczborekiej,a drugi pod Dębnem, na linii gnieźnieńsko-oleśnickiej. Prosną, opuszczając pod Osiekiem granicę pow. odolanowskiego i w. ks. poznańskiego, płynie na Kalisz, a po 7 kim. biegu wraca znów do księstwa i odgranicza na wschodzie pow. pleszewski od królestwa polskiego, t. j. od Podlesia popod Biały Dąb, naprzeciw Szymanowie. Na tej przestrzeni tworzy różne łachy, zalewy i odnogi, z których znaczniejsze są t. z w. Nowa Prosną 1 struga Żegocińska. Dopływy Prosny z lewego brzegu poczynają się, wyjąwszy Trzemny, w gra* nicach pow. piesze wskiego. Są to: 1) struga bezimienna, płynąca od Kuchar, 3 kim. długa, uchodzi w Podlesiu; 2) Trzemna z Bobrem, około 18 kim. długa, powstaje pod Czachora-mi w pow. odolanowskim i uchodzi poniżej Gołuchowa; 3) Sowinka, około 15 kim,, płynie z Sowiny i uchodzi poniżej Turska; 4) Ner czyli Struga, około 20 klm.f powstaje między Snehorzewem a Kowalem i uchodzi' pod Rokutowem; 5) Korzkiewka, około 10 kim. długa, powstaje w Korzkwach 1 uchodzi pod Grodziskiem; 6) Strzydzewka, około 10 kim. długa, płynie z Strzydzewa, uchodzi w Żbikach; 7) Czermińska struga, 8 kim. długa, uchodzi w Żegocinie; 8) Struga, płynąca od Suchej, 6 kim. długa, uchodzi pod Prusinowem. Ż tych strug i strumieni Trzemna tylko płynie od płd. ku płn., równolegle z Prosną, a wszystkie inne od zach. ku płn.-wschodowi. Od Podlesia poza Rokutów odgranicza Prosną w. ks. poznańskie od królestwa polskiego; poniżej zaś -Rokutowa płynie aż poza Chocz dwoma korytami, między któremi, śród bujnych łąk, moczar i zarośli, ciągnie się kordon graniczny. Poniżej Checza wraca znów stare koryto Prosny do granicy i tworzy ją aż po za Kwileń, gdzie t. z w. Nowa Prosną płynie wzdłuż granicy w. ks. poznańskiego, a stara na terytoryum królestwa aż popod Prusinów. Odtąd, 4o ujścia swego do Warty, płynie Prosną jednem tylko korytem; długość granicy zakreślonej przez nią wynosi 37 kim. w linii powietrznej. Na Prośnie gnieździły się niegdyś bobry; młyny stawiano na niej od r. 1280; o spławności jej, między Oło-bokiem i Kaliszem wspominają dyplomaty z r. 1362. Most pod Choczem postawił r/1382 Bartosz, starosta -odolanowski, uganiając się z Zygmuntem, margrafem magdeburskim. Brody znachodzą się pod Białym Dębem, w pobliżu Prusinowa i Miniszewa, naprzeciw Szymanowie. Lutynia, lewy dopływ Warty, bierze początek pod Korytnicą, w pow. krotoszyńskim; płynie od płd. ku płn.; do pow. pleszewskiego wchodzi pod Karminkiem, oblewa Karmin i płynie 3 kim. w powiecie; na (przestrzeni 2 kim. rozgranicza pow. krotoszyński od pleszewskiego; płynie przez Sośnicę i pod Fabianowem wraca do pow. pleszewskiego, który po 1 1/2 kim. biegu znów opuszcza; oblewa Lutynię i Rudę w pow. krotoszyńskim, a pod Węgrzynowem wchodzi powtórnie do pow. pleszewskiego; tu płynie na Magnuszewice, Twardo w, Wolę Książęcą, Słupię, Bachorzew i Wilkowyję; przy młynie Stęgoskim (Stęgosze) opuszcza powiat, który przerzyna na przestrzeni przeszło 20 kim. Lutynia miała być niegdyś spławną, obecnie wylewami sweini wyrządza znaczne szkody. Z lew. brzegu przyjmuje: i) Potokę i strugę bezimienną naprzeciw Węgrzy nowa; 2) Radowice, około 6 klin. długą, naprzeciw Woli Książęcej; 3) Lubieszczkę, około 20 kim. długą, pod młynem Stęgoskim. Do Lubieszczki spływa z pow. wrzesińskiego struga Ohrzanowska. Z praw. brzegu wpadają do Lutyni: 1) Kotlinka, 9 kim. dł. pod Twardowem; 2)-struga płynąca z lasu Tarzeckiego i 3) Łubianka, uchodząca w pow. wrzesińskim. Te strumienie płyną od płd. ku płn., prawie równolegle z Lutynią. Obra wchodzi do pow. pleszewskiego na płd. od Potarzycy, płynie ku zach. popod Janów, między Suchorzewkiem i Dębowcem, gdzie dotyka granicy pow. krotoszyńskiego i zmienia swój bieg ku płn.; oblewa Strzyżewko, mija Rusko i nieco poniżej Cerekwicy opuszcza pow. pleszewski; długość jej biegu w pow. wynosi około 10 kim. Od Zalesia ku zach., na przestrzeni około 6 kim., ciągnie się smug łęgów oberskich, zasilany strugą, płynącą od Suchorzewka i Potarzycy.

Z wyniosłości wyróżnia nazwa tylko Górę Żydowską w Komorzu z pod Nowego Miasta i dwie Łyse Góry, z których jedna wznosi się pod Cerekwicą, a druga pod Broniszewicami. Znaczniejsze w powiecie lasy są: Nowomiejskie, Tarzeckie i Jarocińskie; inne ciągną się od Bieganina popod Suchorze w na przestrzeni około 15 kim. i wzdłuż Prosny od Rokutowa popod Lubień Mały. Najbujniejsze łąki rozpościerają się wzdłuż Prosny i nad Wartą w okolicy Dębna i Nowego Miasta, tudzież nad Lutynią, w Wilkowyi, Kątach i Stęgoszach; inne między Kajewem, Brzeziom i Turskiem, Wszołowem, Czerminkiem i Gołucho-wem, Górą, Zalesiem i Panienką. Głównym węzłem komunikacyjnym w powiecie jest Jarocin, gdzie krzyżują się dwie drogi żelazne: oleśnicko-gnieźnieńska i poznańsko-kluczborska. Pierwsza przebiega powiat na przestrzeni 21 kim. ze stacyą w Jarocinie, a druga na 52*5 kim. ze stacyami Jarocin, Kotlin i Pleszew. Projektowane są prócz tego dwie linie: z Pleszewa do Kalisza i z Leszna do Jarocina. Traktów bitych jest 8 prowincyonalnych i 2 prywatne: 1) z Poznania na Nowe Miasto, Mieszków, Jarocin i Pleszew do Ostrowa, na długości 56*9 kim. w powiecie; 2) z Pleszewa do Koźmina 10 kim.; 3) z Pleszewa do Bogu-sławią 13 klin.; 4) z Jarocina do Koźmina 9 kim.; 5) z Jarocina do Borku 13 kim.; 6) z Nowego Miasta do Książa 8'5 kim.; 7) z Nowego Miasta do Żerkowa 5*6 kim,; 8) z Pleszewa do Robakowa i Żerkowa, 23 kim ; 9) z Bieganina do Raszkowa 1 kim. i 10) z Twardowa do traktu jarocińsko - pleszewskiego. Klimat nie przedstawia żadnych specyalnych właściwości: grady częste, powiat cierpi więcej od suszy jak od wilgoci.

Użytkowanie ziemi przedstawia się w następującym stosunku: 71*3% roi* i ogrodów, 15'8% lasów, 5'7% łąk, 3-4% pastwisk i 3*8°/q nieużytków; czysty dochód z hektara ziemi w ogóle oblicza się na 8 mrk a z hektaru roli na 9*5 mrk. Powiat produkuje pszenicę, żyto, jęczmień, owies, groch, tatarkę, proso, wykę, łubin, lucernę, koniczynę, rzep, rzepak, kartofle i różne jarzyny; siano znajduje się prawie wszędzie; uprawa roli wiosenna rozpoczyna się z początkiem kwietnia i trwa do końca maja, jesienna zaś trwa od września do połowy października; łąki sieką się od czerwca do końca sierpnia, gospodarstwo jest trzypolo-we lub płodozmienne. Pola są powiększę] części drenowane i marglowane; morgę magdeburską ziemi płacono r. 1861 od 18—20 tal. w przecięciu. Posiadłości od 600 mr. wyżej było 127, z obszarem 257,000 mr.; od 309 do 600 mr. 16, z obsz. 6,232 mr.; od 30 do 300mr. 1468, z obsz. 75,427 mr.; od 5 do 30 mr. 11,652, z obsz. 30,862 mr.; niżej 5 mr. 579 ! z obsz. 1190 mr. Znaczna ilość posiadłości rozdrabnia się ciągle w skutek działów, inne zlewają się z większemi. Większe posiadłości przechodzą ciągle w ręce niemieckie. Najobszerniejszym kluczem w powiecie jest Jarocin hr. Radolińskich, potem Taczanow i Mieszków Taczanowskich. Znaczniejsze pałace dworskie stoją w Radlinie, Rusku, Tarcach i Bogusławiu Jarocińskim, a wspaniały zamek w Gołu-chowie; zamczysko pod Łęgiem leży w gruzach; o zamczysku w Bieganinie przechowało się tylko podanie. Cenny księgozbiór posiada w Rusku hr. Zygmunt Czarnecki. Przemysł gospodarczy stanowią przeważnie gorzelnie, cegielnie, młyny i t. p,, tudzież chów i tucz bydła. Gorzelnie mają: Boguszyn, Bronisze-wice, Choeicza, Dębno, Góra, Gutów, Jarocin, Klęka, Malinie, Mieszków, Pieruszyoe, Pleszew, Skoraczew, Sobótka, Szkudły, Taczanów, Tomaszew, Turowy, T orsko, Twardo w, Zakrzew i Żegocin; cegielnie: Bachorzew, Bronów, Brzezie, Chocicza, Cielcza, Czermin, Dębno, Głoski, Góra, Grodzisko, Jarocin, Kajew, Karmin, Klęka, Kotlin, Kotowiecko, Kuclia-ry, Kuczków, Lenartowice, Malinie, Mieszków, Miniszew, Pieruszyce, Pleszew, Potarzyca, Psienie, Racendowo, Rusko, Sobótka, Stęgosze, Suchorzew, Szyplów i Taczanów; młyny parowe stoją: w Górze, Klęce i Pleszewie; młyny wodne na Prośnie: Kotusz, Robakowski i Wierzyński; na Nerze, dopływie Prosny: Robak, Żmija, Kresko, Wróbel, Przepadłe i Kobyłka, na strudze Taczanowskiej, która wpada do Neru; na Sowińce. Mełka; na Trzemnie: Dybol; na Lutyni: Glapiniec, Stęgoski, Wilkowyjskie i młyny pod Słupią i Wolą Książęcą; na Radonicy: Jagła i Zybura; na Lubieszcze; Kot i Potoka; na strudze wpadającej między Dębnem i Nowem Miastem: Roch i Wilczki; pod Witaszycami: Borowiec; pod Jankowem Kuczkowskim: Pietruszko; tudzież różne inne. Młyny pieszewskie istniały jeszcze w T9 1618. Wiatraki stoją: w Bronowie, Czerminie. Czerminku, Droszewie, Gorzej Górznie, Gradziełcu, Gutowie, Kajewie, Karsach, Kotowiecku, Kucbarach, Kuczkowie, Racendowie, Sławoszewie, Sobótce, Szkudłach i Tsirsku, tudzież pod Jarocinem, Mieszkowem, Nowem Miastem i Pleszewem; liczba ich dochodziła 93.przed kilku laty. Papiernie znajdują się pod Bobakowem i Nowem Miastem; fabryka tektury w Pleszewie; huta szklarnia w Racendowie; smolarnie w lasach Jarocińskich i Tarzeckich; wapialnie pod Pleszewem, Potarzycą, Ruskiem i Suchorze w kiem; farbier-ni© w Jarocinie i Pleszewie; olejarnie w Głoskach i Jarocinie; mielcuchy w Górze, Gutowie, Jarocinie, Sobótce, Maliniu i Pleszewie; tartaki w Jarocinie i Małym Lubieniu; fabryka drenów w Klęce; fabryki serów w Jedlcu, Miniszewie i Racendowie; mleczarnie w Chorzowie, Fabianowie, Gałąskach, Kowalewie, Grodzisku, Marszewie i Potarzycy, tudzież gazownia dla własnego użytku w Górze. Prócz bydła krajowego chowają się w powiecie rasy holenderskie, oldenburskie, Shorn-torn, Simmenthal, Wilstermarsch, berneńskie, Schwyz i inne szwajcarskie; między owcami rozpowszechniają się: Negretti, Merynosy, Rambouillet i South*down; chowem koni odznaczają się: Góra, Miniszew i Głoski; Twar-dów jest stacyą do stanowienia klaczy. Bydła było w końcu 1837 r. 146,031 a w 1861 r. 151,169 sztuk; t. j. w 1837 r. 104,920 owiec, 23,010 rogacizny, 11,877 trzody chlewnej, 6,090 koni i 134 kóz, a w 1861 r. 114,747 owiec, 21,706 rogacizny, 7,729 trzody chlewnej, 6,703 koni, 234 kóz, 3 muły i 47 osłów. Zwykłą w powiecie zwierzynę stanowią: zające, sarny, bekasy, cietrzewie, dropie, drozdy, kuropatwy, słomki, kwiczoły, żórawie i kaczki dzikie. Margiel i glina zna-chodzi się prawie wszędzie; torf w Brotuszewicach, Brzezin, Kolniczkach, Mieszkowie i Tursku; rudę żelazną pod Broniszewicami, Nowem Miastem i Chromcem; kamień wapienny w Bogusławiu Jarocińskim, Brzezia, Cerekwicy, Kolniczkach, Lenartowicach i pod Pleszewem ; w Gutowie odkryto przy wierceniu studni pokład szarego węgla; spory kawał bursztynu wykopano w Kotowiecku i dwa kawałki w Bogusławiu Jarocińskim. Ludność powiatu, przeważnie dotąd jeszcze polska i katolicka, wynosiła w 1819 r. 36,473 mk., 1837 r. 50,467 mk. (miejska 7,825 mk. a wiejska 42,642 mk.), dymów liczono wówczas 761 miejskich i 4,224 wiejskich czyli ogółem 4,985 dymów; 1843 r. 55,654 mk., 1858 r. 53,617 mk., 1861 r. 58,846 mk., 1867 r. 57,822 mk. (57,049 według innych), 1871 r. 61,186, t. j. 50.212 kat, 9,110 prot. i 1,864 żyd.; co do płci 29,248 męż. i 31,938 kok; obłąkanych i niewidomych było po 77, a głuchoniemych 72; dymów liczono w ogóle 5,675, z tych przypada na miasta 970 dm. z 10/200 mk., ua gminy wiejskie 3,240 z 28,106 mk.na dominia 1,465 dm., 22,880 mk. W 1883 r. było 64,193 mk., a według innych źródeł 64,672, t. j. 54,315 kat., 8,737 prot. i 1,620 żyd., przypadało więc na 1 kim. kw. 63 mk. Ludność powiatu jest silnazdrowa; zwykłe-mi chorobami są febry i biegunka; w latach mokrych panuje tyfus, a w suchych ospa i żarnica. Śmiertelność przedstawia się w następującym stosunku: 1856 r. 5'76%> 1857 r. 3-99°/o, 1858 r. 3*47%, 1859 r. 2-53%, 1860/2-22%, 1861 r. 2*37%.

Lud wiejski trudni się rolnictwem, wyrobkiem, flisactwem i tkactwem. Około 1861 r. liczono w powiecie 1,741 warsztatów tkackich, nie-procederowych. Zwyczaje ludu płeszewskie-go, nie różniąc się od ogólnych wielkopolskich, odzwierciedlają się przeważnie przy zaręczynach, ślubach i weselach (opis ich podał Tygodnik Illustr. z 1862 r., VI, 160). Zwyczaj wieńca żniwowego zaciera się coraz więcej. Ubiór świąteczny stanowi u mężczyzn sukmana granatowa, takaż kamizela, wtyle fałdzista, spodnie sukienne w wysokich butach, szeroki, czarny kapelusz i wstążka czerwona, związująca na szyi koszulę, zamiast chustki; w dni powszednie, latem, noszą chłopi spodnie białe, płócienne, kamizelę długą aż do kostek z kołnierzem stojącym, haftkami zapinaną, zwykle białą, a pod nią t. z w, brzu-szlak, rodzaj kamzeli; zimą wdziewają kożuchy i wysokie czapki z siwym najczęściej barankiem; młodzi parobcy wtykają na czapkę pawie pióro. Niewiasty noszą kaftany z sukna granatowego lub czarnego, spódnice perkali-kowe, staniki wełniane, koszula płócienna, fartuchy szerokie, wełniane,, pończochy i trzewiki, na głowie noszą czepki czyli t. z w. kapki i chustkę jedwabną, kolorową, nad czołem w kokardę zawiązaną; w dni powszednie noszą spódnice i kaftaniki bez rękawów. Moda niemiecka wypiera zwolna wprawdzie, lecz! niepowrotnie, stroje ludowe dawne. Podania ludowe nie sięgają czasów przedhistorycznych; najstarsze z nich, co do treści, mówi, że św. Wojciech odprawiał mszę w Wiłkowyi. O zapadłym kościele, którego dzwony odzywają się około północy na Boże Narodzenie i Wielkanoe; o księdzu, który z garbatej sosny prawi kazanie; o duchach i czarnych psiskach z iskrzącemi oczyma, o kamieniu osiodłanym i o zdroju, który z powodu że źródła jego podziemne sięgają Częstochowy, nigdy nie wysycha, opowiada sobie lud z okolic Jarocina. Aryanin pewien, jak opiewa inne podanie, wyswobodzony cudem z niewoli tureckiej, wystawił kościół w Bronisze wicach. Rodzina po szlachcicu, który polując umarł w skutek ran, jakie mu zadały spłoszone dziki, wzniosła na tern miejscu cerkiewkę, stąd powstać miała Cerek wica. Pierzchlińskiemu Jędrzejowi, dziedzicowi Lenartowic, objawił się krzyż w miejscu, na którem tenże postawił kapliczkę. O! kupczyku zakochanym w córce kupca bogatego, którego rodzice panny wyprawili w świat na 4 lata, ażeby ostygł z swych zapałów, opowiada sobie lud z okolicy Pleszewa; przy rozstaniu się zawiesiła mu panna obraz M. B. Częstochowskiej na szyję; kupczyk został ministrem sułtana i wracał do gniazda rodzinnego w chwili, gdy wydawano za mąż narzeczoną jego, która gdy zoczyła ów śws wizerunek, padła na ziemię nieżywa; pochowaną następnie wykradł kupczyk z cmentarza, przywrócił do życia i zaślubił. Słynące cudami źródło znajduje się pod Lenar to wicami, gdzie, w domu gospodarza Biadały, objawił się obraz N. M. Panny. Najsłynniejsze z cudów obrazy mieszczą się w kościołach Turska, Kołniczek i Panienki. Powiat liczy okręgów; 14 państwowych, 4 miejskie, 152 wiejskich, 101 dominialnych i 394 osad; w pasie granicznem stoją 2 komory celne nad Prosną, jedna w Robakowie a druga w Bogusławiu; sądy okręgowe mają swe siedziby w Jarocinie i Pleszewie, a sąd ziemiański w Ostrowie; okręgów policyjnych jest 5: jarociński, kotliński, miesz-kowski, pleszewski i sobocki (Sobótka). Pod względem kościelnym dzieli się powiat na dekanaty: Borek, Koźmin, Miłosław, Nowe-Miasto, Ołobok i Pleszew; 2 superintendentury protestanckie: Ostrów i Krotoszyn. Osady powiatowe wchodzą w skład parafii katolickich: Broniszewice, Brzezie, Cerekwica,, Czermin, Dębno, Droszew, Golina, Gołuchów, Góra, Górzno, Grodzisko, Jarocin, Jedlec, Karmin, Kolniczki, Kotlin, Kowalew, Kretków, Kucharki, Kuchary, Kuczków, Lenartowice, Lutynia, Magnuazewice, Mieszków, Nosków, Nowe Miasto, Panienka, Potarzyca, Radlin, Raszków, Rusko, Siedlemin, Sławoszew, Sobótka, Solec, Sośnica, Sowina,t Tursko,, Twardów Wilkowyja, Witaszyce, Żegocin i Żerków, Parafie te należą w części do dyecezyi poznańskiej a w części do gnieźnieńskiej. Niektóre z tych kościołów leżą poza granicami pow. pleszewskiego. Gminy protestanckie wcielone są do parafii: Dobrzyca, Jarocin, Koźmin, Książ, Ostrów i Pleszew; prócz tego znajdują się kościoły protestanckie w Górze, Sierszewie i Sobótce. Synagog jest 4 w powiecie, t, j. w Jarocinie, Mieszkowie, Nowem Mieście i Pleszewie. Szkól katolickich było w 1861 r. 62, protestanckich 16, żydowskich 2; szkoły te tracą coraz więcej charakter wyznaniowy. Osiedlanie pow. pleszewskiego rozpoczęło się od lewego brzegu Prosny, jak o tern świadczą liczne i obszerne cmentarzyska wzdłuż tego brzegu, spotykane we wsiach: Gołuchów, Tursko, Grodzisko, Polskie, Żbiki, Żegocin, Łęg, Wieczyn, Gorzyce, Grab i Robaków, na przestrzeni 3y2 milowej. Cmentarzyska znaleziono też pod Bieganinem, Boguszynem, Dębnem, Górą, Gorzycami, Grabiem, Jankowem Kuczkowskim, Pleszewem, Robakowem, Stęgoaza-mi, Wyszkami i pod Żegocinem. Popielnice i naczynia gliniane znaleziono w Bieganinie, Boguszynie, Czarnuszce, Górze, Gorzycach, Grabin, Grodzisku, Łęgu, Mieszkowie, Parzęczewie, Stęgoszach, Tursku, Wilkowyi i Wyszkach; wyroby kamienne w Gołuchowie, Ordzinie i Robakowie; krzemienne w Gołucho-wie i Gorzycah; ceramiczne w Dębnie; żelazne w Górze, Gorzycach, Grodzisku, Kotowiecku, Żbikach i Żegocinie; bronzowe w Górze, Go-rzycach^ Grodzisku, Łęgu, Robakowie, Żbikach i Żegocinie; metalowe pod Pleszewem; spiżowe i srebrne w Gołuchowie; szklanne w Gorzycach i Robakowie; sprzączkę złotą i inne wyroby znaleziono w Brzezin; monety rzymskie z i II w. tudzież medal złoty w Kotowiecku, a monety czeskie i inne z X i XI w. pod Jarocinem. Wykopaliska z Bacho-rzewa, Cielczy, Kotlina, Miniszewa, Polskiego i Wieczyna nie są dotąd, o ile nam wiadomo, zbadane. Nasypy wreszcie, czyli t. zw. okopy szwedzkie znachodzą się pod Cząszczewem, Grodziskiem i Lubieniem Małym.

Świadectwa piśmienne o zaludnieniu powiatu sięgają roku 1136, w tym czasie pojawia się Sowina,r. 1160 Grodzisko, Rokutów, Sierszew i Janków (?) Kuczkowski, r. 1198 Krzywosądów i Kuchary, r. 1218 Siedlemin, r. 1243 Wilkowyja, r. 1244 Rogusko, r, 1245 (?) Gołuchów, r. 1257 Ciel-cza i Jarocin, r. 1262 Bielejew i Twardów, r. 1282 Mieszków, r. 1283 Kotlin i Nowe Mia~ sto, r. 1284 Wieczyn, r. 1286 Chrzanów, r. 1288 Bronów i Tursko, r. 1289 Prusinów, r. 1290 Wolica Pusta, r. 1201 Radlin, r. 1292 Bieganin, rB 1294 Kołnice, r. 1296 Dębno, Ir. 1299 Klęka i Słupia, r. 1301 Ohorzew i Sobotka, r. 1304 Czermin, Skrzypną i Wola Książęca, r. 1309 Jedlec i Popówek, r. 1324 Góra, r. 1335 Zawldowice, r, 1338 Brzezie i Golina, r. 1346 Bobry, r. 1350 Witaszyce, r. 1357 Kajew, r. 1368 Piekarzew i Suchorzew, r. 1372 Kąty, r. 1377 Nosków, r. 1388 Racendów, r. 1395 Lenartowice, r. 1396 Wszołów, r. 1399 Bachorzów, r. 1401 Kozia Wolica, r„ 1403 Gałązki, Górzno i Gutów, r. 1410 Macew, r. 1411 Broniszewice, r. 1415 Żegocin, re 1416 Pacanowice, r. 1445 Magnuszewice i Sławoszew, r. 1449 Droszew, r. 1450 Karmin i Kucharki, r. 1458 Potarzyca, r. 1462 Czeoheł, ra 1467 Boguszyn i Chromiec, r. 1490 Kowalew, r. 1496 Ciświca i Bogusław Jarociński, r. 1500 Kolniczki, r. 1507 Lubień Mały i Wielki; przed r. 1523 Baranów, Baranó-wek, Bogwidze, Cieśle, Czarnuszka, Eabianów, Głoski, Grudzielec, Karminek, Karsy, Korzk-wy, Kotarby, Kotowiecko, Kuczków, Łęg, Lubomirz, Miniszew, Pawłów, Pawłowek, Polskie, Robaków, Strzydze w, Sucha, Sulęcin, Taczano w, Wierzchpsław, Wilcze, Wola Duchowna, Wyszki, Żako wice i Żbiki; r. 1527 Cerek wice; przed r. 1578—1580 Brzostó w, Oho-cicza, Chwalęcinek, Komorze, Km czyn, Łaskawy, Laskowka, Lobesz, Łuszczanów, Momoty, Orpiszewekj Osiek, Parzęczew, Pieruszyce, Prusy, Psienie, Rusko, Skoraczew, Stęgosze, Szypłów, Tarce, Węgrzynów, Zakrzew i Zalesie, r. 1618 młyny Pleszewskie i przed r. 1771 Podlesie. Najdawniejszem w powiecie miastem jest Jarocin (1257); Pleszew i Nowe Miasto pojawiają się r. 1283; Mnieszków znacznie później uzyskał prawo miejskie, które Karmin, Kotlin, Potarzyca i Sobótka postradały z biegiem czasu. Pogłównego żydowskiego opłacały r. 1771: Jarocin 564 złp., Nowe Miasto 292 złp. i Karmin 192 złp. Na obszarach powiatu poznikały wspomniane w dokumentach osady: Ambrożkowice, Oharzewo, Chroślin, Dobiesławy, Głuchowo, Kopaszyca, Kuszyn, Łapkowo, Międzybórz, Modłowa, Morza, Ostrów, Pojedlnica, Radzynie, Twory i inne. Przed reformacyą nie było w pow. innowierców prócz żydów, którym nie wolno było mieszkać w Pleszewie i w innych miejscach. Protestantów-krajowców spotykamy w Pleszewie między ra 1560 i 1620, a braci czeskich w Marsze wie (1555) i Kurcze wie (1650). Protestantów - niemców, sprowadzanych do kraju, dostała się także pewna część powiatowi pieszewskiemu. Wiadomość o klasztorze .franciszkańskim w Mieszkowie jest wątpliwa Pierwotne erekcye kościołów nie przechowały się prawie nigdzie, to też zestawienie ich porządkiem chronologicznym uskutecznić się tylko może w przybliżeniu. Najdawniejszym co do daty jest kościół w Siedleminie (1218), następnie idą. Grodzisko (1222), Jarocin (1257), Wilkowyja (1276), Mieszków (1282), Słupia (1299), Sobótka (1301), Kotlin (1330), Kuchary (1340), Sowina (1381), Dębno (1393), Broniszewice (1411), -Nowe Miasto (1412) Żegocin i Pleszew (1415), Brzezie (1418), Cielcza (1420), Nosków (1434), Le-narto wice, Magnuszewice i Sławoszew (1445), Droszew, Gołuchów, Jedlec, Kajew, Karmin, Kucharki, Tursko, Twardów i Witaszyce (1450), Golina (1462), Czermin (1474), Oho-rzew, Góra i Potarzyca (1510), Kolniczki (1513), Górzno i Kuczków (1523), Oerekwica (1527), Radlin (1575), Rusko (1613) i Pa-nienka (1628). Z tych kościołów znikły; w Kajewie przed r. 1452, w Chorzowie przed r. 1515 i w Słupi po r. 1620. Kaplice znajdują się: między Brzeziem i Lenartowicami (1620), na Laskówce w Nowem Mieście (1685) i w Taczauowie (1864).

Większej doniosłości wypadki dziejowe na obszarze powiatu wiążą się ściśle z historyą całego województwa kaliskiego, a w nowszych czasach z dziejami w. ks. poznańskiego. Między r. 1243—1279 istniała kasztelania w Wilkowyi; r. 1247, przy podziale Wielkopolski, dostał się księciu Bolesławowi kraj od rzeki Prosny ku zachodowi aż do Przemętu, a ztamtąd aż do Warty. W 1458 r. dostawiły pieszych żołnierzy na wyprawę mal-borską: Pleszew 12, Jarocin i Nowe Miasto po 10, Karmin i Pot&rzyea po jednym żołnierzu. W 1655 r. sroźyło się powietrze morowe w powiecie; r. 1656 spotykamy Szwedów w Dębnie i okolicy Kalisza, po lewym brzegu Prosny; r. 1659 powtórzyła sie klęska powietrza morowego, r. 1697 spalono 4 t. zw. czarownice w Panience; r. 1703 goszczą Szwedzi w Brzezin, a wylewy Neru znaczne wyrządzają szkody. W 1747 r8 miały przechodzić wojska rossyjskie przez Gołuchów. W 1848 r. brał cały powiat udział w wypadkach poznańskich; pociągnięta dnia 26 kwietnia linia demarkacyjna przyznała po w. piesze wski części polskiej wu ks. poznańskiego.

[SGKP]

Miejscowości powiatu pleszewskiego - opisy