Mazowsze w epoce Wazów

Terytorium rozciągającego się na przestrzeni ok. 32 tys. km tzw. historycznego Mazowsza obejmowało aż trzy krainy geograficzne - Nizinę Północnomazowiecką, Południowomazowiecką oraz zachodnią część Niziny Podlaskiej. Cały obszar podzielony był na trzy województwa - rawskie, płockie i mazowieckie. Największe z nich, województwo mazowieckie składało się z dziesięciu ziem (czerska, warszawska, wyszogrodzka, zakroczymska, różańska, nurska, liwska, wiska, ciechanowska, łomżyńska) podzielonych na mniejsze jednostki - powiaty (ogółem 27). Województwo rawskie tworzyły trzy ziemie - gostyńska, rawska i sochaczewska (6 powiatów). Najmniejsze województwo płockie dzieliło się na ziemię zawkrzeńską i płocką (8 powiatów).
Specyficzne dla Mazowsza rozdrobnienie ziem i powiatów było efektem wieloletniej samodzielności państwowej dzielnicy i niespotykanej nigdzie indziej wysokiej liczby szlachetnie urodzonych, wśród których zdecydowaną większość stanowiła bezkmieca szlachta zagrodowa oraz olbrzymie rozdrobnienie majątkowe.
Odmienność ekonomiczna i niski, w porównaniu z innymi województwami, status materialny szlachty mazowieckiej były niejednokrotnie w przeszłości przedmiotem drwin, prześmiewczych anegdot i powiedzeń. "Jestem ja Mazur, Mazur bogaty, świcą się na mnie prześlicne saty: kosulkę mam dreliskową, właśnie jakby muslinową, dratwami sytą. Mam ja i zupan złoty od świenta, co w nim mój pradziad pasał cielenta" - głosił popularny wierszyk wykpiwający, oprócz cech osobowych, specyficzne cechy mazowieckiej wymowy.
Proces stopniowego wcielania ziem mazowieckich do Korony i integrowania ich pod względem prawnym z pozostałymi prowincjami zakończył się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 1526 - 1529. Prawdziwa jednak unifikacja wymagała dziesięcioleci funkcjonowania w ramach systemu politycznego Królestwa Polskiego, a później Rzeczypospolitej, dostosowywania własnych rozwiązań i instytucji politycznych do modelu ustrojowego całego państwa. W procesie tym szlachta mazowiecka była stroną niezwykle aktywną, świadomie dążyła do zlikwidowania różnic dzielących ją od mieszkańców pozostałych rejonów.
Niczym natomiast nie różniły się od innych regionów Rzeczypospolitej funkcje, jakie spełniał mazowiecki powiat, będący zarazem okręgiem sądowym, administracyjnym (zwoływanie pospolitego ruszenia) i skarbowym (pobieranie podatków). W realizacji ostatniego z wymienionych zadań wspomagała administrację państwową struktura kościelna. Jej najmniejsza jednostka - parafia - była jednocześnie podstawowym ogniwem w swoistym łańcuchu, jaki tworzył system fiskalny państwa. Jego odbiciem był schemat, wedle którego sporządzano rejestry poborowe - województwo, ziemia, powiat, parafia.

U progu epoki Wazów istniało na Mazowszu ok. 450 parafii należących do kilku diecezji, których granice nie pokrywały się z podziałami administracji państwowej. Całe województwo płockie oraz część ziem województwa mazowieckiego (na prawym brzegu Wisły) należały do archidiakonatów płockiego, pułtuskiego i dobrzyńskiego diecezji płockiej. Część województwa rawskiego, prawie cała ziemia czerska, większość ziemi warszawskiej i liwskiej, tworzące archidiakonat warszawski, podporządkowane były biskupowi poznańskiemu. Zachodnia i południowa część województwa rawskiego, czyli archidiakonat łowicki, oraz część łęczyckiego i kurzelowskiego, należały do diecezji gnieźnieńskiej. Niewielki fragment ziemi czerskiej, tzw. parafie zapilickie, czyli położone za Pilicą, wchodzące w skład archidiakonatu lubelskiego były częścią diecezji krakowskiej. Pojedyncze parafie należały do diecezji łuckiej i włocławskiej.
Podobnie jak w całej Rzeczypospolitej własność ziemska na Mazowszu dzieliła się na trzy kategorie - królewską, kościelną i szlachecką. Zupełnie symboliczna (trzy wsie w połowie XVI w.) była własność miejska. Rozrzucone po całej dzielnicy dobra królewskie, tzw. królewszczyzny - ogółem 47 miast i 339 wsi - zajmowały zaledwie 15% areału ziemi uprawnej. Były to w większości osady duże i ludne.
Część dóbr monarszych pozostawała w zarządzie starostów grodzkich, posiadających dodatkowo uprawnienia sądowe w danym okręgu. Starosta grodowy stał na czele sądu grodzkiego, który kompetencje począwszy od XV w., ograniczone były do spraw kryminalnych, objętych tzw. czterema artykułami starościńskimi (gwałt, podpalenie, najście domu czyli najazd i napad na drodze publicznej), oraz sądzenia spraw szlachty nieosiadłej.
Pozostałe dobra, nazwane też starostwami niegrodowymi, były nadawane szlachcie w zastaw (w zamian za udzieloną królowi pożyczkę) lub w dzierżawę. I choć uprawnienia sądowe starosty niegrodowego ograniczały się do ludności poddanej, same starostwa, jako niezwykle atrakcyjne materialnie, były przedmiotem wielu starań i zabiegów. Szczególnie gorliwie zabiegano o nadania z tytułu zasług jako "chleb dobrze zasłużonych" czyli tzw. "gołe dożywocia". Ich posiadacz uiszczał do skarbu na ogół jedynie kwartę, czasem niewielki czynsz dzierżawny.
c.d.n.

Jolanta Choińska_Mika "Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów"