opis z 1855 [blok]Olesko. Cyrkuł Brody. Miasto niegdyś domu Daniłowiczów od Dani/y udzielnego Rusi xiażęcia idących, po tym po matce króla Jana z tegoż domu idącej w dom Sobieskich dostało się; teraz domu Rzewuskich dziedziczne, W tym to zamku nie śmiertelnej pamięci, Jan III Sobieski, król polski. zwycięzca Turków kilkokrotny, - wybawiciel niegdyś Wiednia, urodził się. Kościół famy wspaniały, którego wprzód JMX. Kobielski, sufragan łucki, po nim JMX. Komamicki takie sufragan łucki, zacni biskupi i prałaci byli proboszczami. Tu JW. Seweryn Rzewuski, wojewoda wołyński, dziedzic miasta tego i wielu włości, najwspanialszy w całym świecie, ile Kapucyni klasztorów mieć mógł, wymurował kościół, klasztor, w bibliotekę i wszystkie potrzeby opatrzył, ogród założył i obmurował.
[Kuropatnicki, E.A. Geografia, albo dokładne opisanie ...]
Olesko liczy 4200 mieszkańców, w tem 850 Polaków, 2300 Rosyan i 1050 Żydów. Dom gościnny Mączałowskiego (za poprz. zamówieniem), gospoda Rappaporta. Miasto to należy do najstarszych grodów ruskich. Należało do ks. Świdrygiełły, potem do Oleskich, Herburtów, Żółkiewskich, Daniłowiczów, Sobieskich, wreszcie Rzewuskich.
Na rynku kościół fundowany w XV w., obok którego stoi okrągła dzwonnica o wyglądzie potężnej baszty obronnej. Przed ołtarzem grobowiec Jana Daniłowicza, wojewody ruskiego, dziadka Jana III., naprzeciw jego dzieci. W kaplicy starożytna chrzcielnica. Z wału obronnego, który otaczał miasto, zachowały się resztki przy drodze do Podhorzec za cmentarzem. Na cmentarzu kościółek św. Katarzyny i groby członków Rządu Narodowego. 1 km na wschód od miasteczka, na wzgórku otoczonym bagnami, leży klasztor Kapucynów i zamek. Klasztor fundował w r. 1739 Seweryn Rzewuski, był on pełen dzieł sztuki, obrazów Leksyckiego i Czechowicza, które wraz z biblioteką zabrał w r. 1785 rząd, obracając klasztor na lazaret - wyrzucono też wtedy ciała nieboszczyków i fundatora z podziemi. W ołtarzach pozostały duże obrazy Czechowicza, cechujące się wielką słodyczą kobiecych twarzy.
Zamek w Olesku należy do najważniejszych zabytków kraju; w 1629 r. urodził się tu Jan III, a w r. 1639 król Michał Wiśniowiecki. Na jego obecny stan składały się wieki. Podstawę stanowi fortalicya litewska z XIV w., przerobiona w XVI w. na magnacką siedzibę. W r. 1615 popełnił tu Adam Żółkiewski głośne w Polsce samobójstwo z powodu nieszczęśliwej miłości ku Maryi Daniłowiczównie, Marya Kazimiera ogromnie zamek przyozdobiła - zaczął podupadać dopiero w XIX w. za Rzewuskich; wiele pamiątek wywieziono do Podhorzec, inne rozsprzedano. W r. 1883 nabył zamek kraj, i restauruje go powoli. W sali bawialnej piękny kominek z "Sądem Parysa", w barokowej płaskorzeźbie. Komnata rodzinna Sobieskiego na II p. Zwiedzanie zamku możliwe w każdej porze - dozorca mieszka w dziedzińcu. Nad bramą wjazdową wieża. Na stronie południowej ze wszystkich stron stromo opadające wzgórza, aleja lipowa po dawnym parku.
