Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Zbaraż, pow. tarnopolski
29.08.2008 18:01
* Zbara%Bf
* Galeria zdjęć Zbaraża i ziemi zbaraskiej
opis z 1858r.
Zbaraż, Miasto z wielkiemi stawami, pałacem, i wspaniałym nadzwyczaj kościołem, w którym jest cudowny obraz ś. Antoniego i klasztorem XX. Bernardynów. Tę fabrykę wymurował JX. Potocki, wojewoda poznański. Zbaraż zaś miasto jako i całe xiestwo zbaraskie jest teraz przysądzone dziedzictwem domowi Potockim po wygranym w Wiedniu procesie z sukcesorami xiążąt Zbaraskich.
[Kuropatnicki, E.A. Geografia, albo dokładne opisanie ...]
opis z 1890 [SGKP]
Miasto powiatowe w Galicyi Wschodniej, między 49° 37' a 49° 42' płn. szer. i 43° 25' a iP 31' wsch. dług. od F. Na płn.-wsch, leżą Bazarzyńce, Tarasówka i Łubianki Niższe, na płd.-wsch. Kretowce, Hrycówce i Stryjówka, na płd, Wałachówka i Zarudzie, na zach. Czerniechowce, Zbaraż Stary i Załuże, na płn.-zach. Załuże. Przez miasto płynie Gniezna, dopł. Seretu. W jej dolinie leżą zabudowania miejskie, na płn.-zach. od nich przedmieście Załużeckie, na płd.-wsch. przedm. Przegrodzkie, a na płd. przedm. Tarnopolskie. Własn. większa ma roli or. 134, łąk i ogr. 40, past. 5 mr.; wł. mn. roli or. 3047, łąk i ogr. 362, past. 139, lasu 67 mr. W r. 1890 było 8785 mk. (2992 rz.-kat., 2161 ąr.-kat, 3632 izr.; 2225 Rus., 6532 Pol, 13 Niem.). Par. rz.-kat w miejscu, dek, tarnopolski, arehidyec. lwowska. Rok założenia parafii niewiadomy (1627?). Z odnowienia dotacyi, dokonanego około r. 1726 przez Józefa na Potoku Potockiego, woj. kijowskiego, o-kazuje się, że parafia ta istniała już na wiele lat przedtem. Do par. należą wsi: Bazarzyńce, Czernichowce, Dobromirka, Głęboczek, Hrycówce, Huszczanki, Jacowce, Kapuścińce, Klebanówka, Korszyłówka, Krasnosielce, Kretowce, Lisieczyrice, Łubianki Niższe i Wyższe, Lozówka, Obodówka, Ohrymowce, Roznoszyńce, Sieniachówka, Sieniawa, Stary Zbaraż, Stryjówka, Suchowce, Supranówka, Szyły, Szelpaki, Tarasówka, Terpiłówka, Wałachówka, Werniaki, Załuże, Zarudzie z Maksymówką i Zarudeczko. Kościoła parafialnego nie ma, a do użytku służy kościół bernardynów, do których należy parafia. Klasztor bernardyński założył tu Jerzy ks. Zbaraski w r. 1627. Po zniszczeniu klasztoru przez Turków w r. 1675, odnowił go Stanisław Potocki, wojew. kijowski (ob. Barącz "Pamiętnik zakonu oo. bernardynów w Polsce", Lwów, 1874, str. 384). Par. gr.-kat. w miejscu, dek. zbarazki. Do par. należą Bazarzyńce i Tarasówka. Cerkiew paraf., p. w. Zmartwychwstania Ohr, P., poświęcona po odnowieniu, dokonanem za staraniem proboszcza kś. Kosteckiego, dnia 20 września 1879 r. przez arcyb. Sembratowicza. Oprócz tego jest jeszcze cerkiew filialna, Do dekanatu zbaraskiego należą parafie; Bogdanówka, Ozerniechowce, Ozernielów Ruski, Dobrowody, Hnilice Wielkie, Huszczanki, Iwanczany, Klebanówka, Koszlaki, Krasnosielce, Kujdańce, Łubianki Wyżne, Medyń, Nowe Sioło, Palczyńce, Sieniawa, Skoryki, Stehnikowce, Stryjówka, Stupki, Supronówka, Szelpaki, Szyły, Terpiłówka, Toki, Zarubińce i Zbaraż Stary. Niegdyś był w Z. klasztor bazylianów. Założyli go ks. Zbarascy, a zniesiony został r, 1786 (ob. Rkp* w bibliot Ossol, Nr. 1087, str. 251, i Nr 2074 p. t. „Księga historyi klasztoru zbaraskiego św. Bazylego"). Z, jest siedzibą starostwa, sądu powiatowego, rady powiatowej, urzędu poczt, i tel. Ma szkołę etatową 5-klaso-wą męzką i etat. 5-klas. żeńską. Stan czynny majątku miejskiego wynosi 79092 złr., bierny 8928 złr. Dochodu było w 1895 r. 11720 złr. Kasa pożyczk. gm. ma kapitału 7220 złr. Kroniki ruskie wzmiankując o popieraniu Daniela Romanowicza na tron halicki przez Leszka Białego wymieniają obok Trębowli i Zbaraż w liczbie grodów,, pod któremi toczyły się walki w latach 1211 do 1213. Stryjkowski twierdzi, iż Witold zagarnąwszy księstwo siewierskie, dał za to ks. Dymitrowi Korybutowi pewne zamki na Wołyniu a w liczbie takowych i Zbaraż, w r. 1393. Kazimierz Jagiellończyk jako w. ks. litewski nadaje Z. r. 1442 dnia 11 stycznia Deniskowi Mukosiejewiczowi we władanie dożywotnie. Paprocki, Stryjkowski i Twardowski w „Legacyi" wywodzą Zbaraskich z książęcego rodu Korybutów, potomków Olgierda, władających na ks. siewierskiem. Jest to późniejszy, fałszywy wywód. Protoplastą rodu był kniaź Wasil Nieświcki, którego Bartoszewicz wywodzi z Nieświeża pod Łuckiem. Akt z r. 1461 zwie go „kniaź Neswizski". Już w r. 1434 Zbaraż należał do kniazia Fedki Nieświckiego. J. Wolff (Kniaziowie litewsko-ruscy, str. 606 i nast.) także przechyla się ku wołyńskiemu pochodzeniu rodu i mimo pisowni aktu z r. 1461 nie wywodzi ich z Nieświża a z Nieświeża. W r. 1463 po śmierci Wasila, synowie jego: „kniaziowie Wasil, Semen i Sołtan Wasilewicze, oj-czyce i dziedzice Zbaraźscy" czynią dział, na mocy którego Wasil otrzymał Zbaraż i sioła: Jankowce i Iwaczów Dolny, Semen Kołodeń i sioła: Czernehów, Iwaczów Górny, zaś Sołtan dwór Horodek i sioła: dwa Wisznewcy, Oleksinice a nadto Maniów Nowy i Stary z siołami po matce ich, które to dobra ma w dożywociu". Najmłodszy Sołtan zmarł już około r. 1472. Drugi z braci Semen nabył w r. 1461 za 300 kóp groszy Równo z siołami w pow. łuckim i tytułuje się „kniaź N;eswizski\ W akcie działu z 1463 r. i w dok. z r. 1470 zwie się kniaziem „Zbaraźskim". Po śmierci Sołfcana, Semen bierze Maniów i Łopuszne a synowiec jego Michał (syn Wasila) dostaje Wiszniowiec. Semen umiera przed 1481 jako starosta krzemieniecki. Pozostała wdowa tytułuje się Maziową rówieńską a córka Anastazya wychodzi za kn. Semena Holszańskiego. Najstarszy z synów kn. Wasila, Wasil Wasilewicz! Zbarażski umarł przed r. 1475. Za niego to Zbaraż został spalony przez Tatarów w r. 1474. Zona dostała się do niewoli a dwaj synowie i dwie córki uszli. Zamek spłonął. Długosz zwie kniazia „Iwan". Pakt ten opowiadają też Kromer i Bielski z pewnemi różnicami w szczegółach. Pozostali po Wasilu synowie dali początek trzem możnym rodom. Od Michała poszli Wiśniowieccy, Semen ciągnie dalej ród Zbaraskich a od Fedora pójdą Poryccy i Woronieccy. Syn Semena Andrzej, żonaty z Anną Herburtówną, zostawił pięciu synów, z których Jerzy (Jurij) w r. 1570 włada czwartą częścią Zbaraża i w tern zamku spisuje r. 1580 swój testament, drugi syn Stefan, wojewoda witebski (w r. 1555),żonaty powtórnie z kn. Mścisławską a po raz*trzeci z Dorotą Firlejówną, założyciel zamku i miasta Surażu, trzeci Mikołaj, starosta krzemieniecki, żonaty z Hanną Deszpotówną, wdową po Andrzeju Sanguszkowiczu, umierając w r. 1574 zostawia cały majątek, starostwo i 3000 kóp grosza na Krzemieńcu, synowi Januszowi, który jako dzielny wojownik zasłynie z czynów rycerskich w bojach z Tatarami i zostanie wojewodą bracławskim a obok krzemienieckiego otrzyma starostwo pińskie. Umierając w r. 1608, z żony Anny Czetwerteyńsklej" zostawia synów: Jerzego i Krzysztofa. Krzysztof młodszy, ststa krzemieniecki, koniuszy kor., głośny ze swego poselstwa do Konstantynopola w 1622 i 1623 r., opiewany przez Twardowskiego, umrze 1627 r. Starszy Jerzy, kasztelan krakowski, zejdzie ze świata w r. 1631 w Krakowie. Obaj pochowani w tern mieście, w kościele św. Trójcy. Zmarli bezżenni. Na nich zakończył się ród Zbaraskich, Jerzy rozszerzył fortyfikacye Zbaraża i założył w mieście klasztor bernardynów, tudzież kościół św, Jerzego w r. 1627. Po Zbaraskich przeszedł Z. w r. 1631 w posiadanie ich siostrzeńca Janusza ks. Wiśniowieckiego (f 1636), a następnie na syna jego Dymitra, kaszt, krak., hetmana w. kor, (f 1682). Obaj mieszkali najczęściej w zamku zbaraskim. Dymitr zwłaszcza opatrzył go we wszystkie potrzeby wojenne i urządził wspaniale. Za jego też dziedzictwa odegrał zamek kilkakrotnie głośną rolę dziejową. Kiedy po klęsce pilawieckiej 1648 r. popłoch ogarnął wszystkich, pozostał się zamek bez obrony „mimo wałów z sieczonych kamieni, na trzy kopie wysokich", mimo „nowych koszów, flanków, parapetów i dział pięćdziesięciu**. Chmielnicki zajął go bez wystrzału, "a jakie tam zastał sprzęty i dostatki" (woła Twardowski w poemacie „Wojna domowa z Kozaki i Tatary", Kalisz, 1681, str. 36); Natomiast w r. 1640, w czasie pamiętnego oblężenia tu obozu polskiego, zamek stanowił główny punkt oparcia i czoło obrony. Bronili wtedy zamku: Stanisław Lanckoroński, Mikołaj Ostroróg, Sieniawski i obaj Sobiescy, Marek i Jan (Twardowski, 1, c, str. 62)- O bohaterską wytrwałość obrońców w ciągu miesięcznego oblężenia rozbiły się wysiłki Chmielnickiego- Silne fortyfikacye zamku, nieustannym ogniem działowym dotkliwe wyrządzały straty w szeregach kozackich (ob, „Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem" w szkicach hist. L. Kubali, Lwów, 1880 r. — „Dyaryusz zbaraskiego oblężenia 1649 r.tt, Rkp. i w Bib. Jagiell, 5, EE, III, i, str. 861. — „Historya prawdziwa Bohdana Chmielnickiego gdy był pod Zbarażem i Zborowem", ze starego rę~ kop. w „Pamiątkach historycznych* Zielińskiego, 1841, str. 40 do 74). Ulryk Werdum, podróźujący po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze:] „Zbaraż jest to miasto z tytułem księstwa i należy do ks. Dymitra Wiśniowieckiego. Nowy Zbaraż leży w równinie przy wielkiem lesie; Stary Zbaraż na górze, o małe pół mili od tamtego. Jest to piękny kasztel z białych kamieni wysoko wybudowany. Nowy Zbaraż zaś w samym początku kozackiej rebelii spustoszono. Nic z niego nie pozostało, prócz wielkich ruderów, które już z daleka błyszczą wielką swą białością" (Lisko, Cudzoziemcy w Polsce, str. 158). Drugą pamiętną katastrofę przeszedł zamek w r. 1675 (2 sierpnia), w którym został zdobyty przez Turków pod Ibrahimem Szyszmanera „tak marnie, jak nigdy marniej być nie mogło", pisał Sobieski do żony. „Było w nim ludzi służałych sta z pełna, ostatek chłopstwa moc wielka, prawie wszystka tam część kraju wołyńskiego, pod pięć tysięcy. Ci tedy chłopi, że im żal było chałup, chcieli i miasta bronić. Nieprzyjaciel mocno natarł na miasto i zapalił. Co żyło w tym ogniu do zamku uchodziło, lecz Turcy z Ordą oderznęli ich w pół od zamku i z nimi wespół aż poci samą podpadli bramę. Gdy dwa szturmy stracili, chłopi drudzy, co w zamku byli, buntować się i białą chorągiew wywieszać poczęli, tusząc, iż im sfolgują, gdy się poddadzą. Co zobaczywszy kapitan pana generała Kąckiego, niejaki Desotel, Francuz z Pikard, który tam był komenderowany z 60 ludzi węgierskich dragonów, oprócz pachołków, niechciał im tego pozwalać, chcąc się bronić. Chłopi tedy rzucili się na komendanta, i związanego wydali nieprzyjacielowi, a zamek dobrowolnie otworzyli, w którym było dział 30. Na co Turcy nie respektując wszystkich wyścinali, zamek prochami zrujnowali, a miasto spalili. Zostało kilkaset ludzi co wyborniejszej płci białej i młodzieży, wszystko w niewolę poszło (Listy Jana Sobieskiego, wyd. A* Helcia, str* 268). Ks. Dymitr Wiśniowiecki odrestaurował zamek na nowo i tak on jak i jogo następcy utrzymywali go w stanie obrony. Dzięki temu wytrzymał oblężenie w r. 1734 (ki S. Barącz „Pamiętnik dziejów Polaki\ Lwów, 1885, str, 263). Po śmierci ostatniego z książąt Wiśniowieckich, Michała, wojew. wileń, (f 1774), przeszedł Z. wraz z dobrami w dom Potockich po długich prawnych sporach. Utrzymywał się w całości do początku obecnego wieku. Około r. 1833 urządzono w zamku cukrownię, która po kilku latach upadła (ob» , Rozmaitości*, Lwów, 1833, Nr 14), W ogólnych zarysach zachował się zamek dotąd prawie w całości, lecz zaniedbany i opustoszały. Leży we wschodniej stronie miasta, na płaskim grzbiecie wyniosłych wzgórzy, urywających się stromą ścianą ku miastu, a pochylających się lekko ku południowi. Opis podaje Czołowski („Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej", w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 123). Trzy kilometry na zachód od zamku wznoszą się w starym Zbarażu ruiny drugiego, nierównie starszego. Leżą one na stromej krawędzi wyniosłej, skalistej góry. Kształty tego zamku odtworzyć trudno, zniszczony bowiem do fundamentów. Zachowały się tylko resztki ścian od przepaści i część bramy wjazdowej (Czołowski, 1, c, str. 124 nn.). W zbiorze Pawlikowskiego we Lwowie znajduje się widok zamku zbaraskiego (Nr 5613 i 5614); ob. takie Lwowianin, 1841, str. 169). Co do obszaru dóbr zbaraskich ob. Wołyń (t. XIII, 927).
* Galeria zdjęć Zbaraża i ziemi zbaraskiej
opis z 1858r.
Zbaraż, Miasto z wielkiemi stawami, pałacem, i wspaniałym nadzwyczaj kościołem, w którym jest cudowny obraz ś. Antoniego i klasztorem XX. Bernardynów. Tę fabrykę wymurował JX. Potocki, wojewoda poznański. Zbaraż zaś miasto jako i całe xiestwo zbaraskie jest teraz przysądzone dziedzictwem domowi Potockim po wygranym w Wiedniu procesie z sukcesorami xiążąt Zbaraskich.
[Kuropatnicki, E.A. Geografia, albo dokładne opisanie ...]
opis z 1890 [SGKP]
Miasto powiatowe w Galicyi Wschodniej, między 49° 37' a 49° 42' płn. szer. i 43° 25' a iP 31' wsch. dług. od F. Na płn.-wsch, leżą Bazarzyńce, Tarasówka i Łubianki Niższe, na płd.-wsch. Kretowce, Hrycówce i Stryjówka, na płd, Wałachówka i Zarudzie, na zach. Czerniechowce, Zbaraż Stary i Załuże, na płn.-zach. Załuże. Przez miasto płynie Gniezna, dopł. Seretu. W jej dolinie leżą zabudowania miejskie, na płn.-zach. od nich przedmieście Załużeckie, na płd.-wsch. przedm. Przegrodzkie, a na płd. przedm. Tarnopolskie. Własn. większa ma roli or. 134, łąk i ogr. 40, past. 5 mr.; wł. mn. roli or. 3047, łąk i ogr. 362, past. 139, lasu 67 mr. W r. 1890 było 8785 mk. (2992 rz.-kat., 2161 ąr.-kat, 3632 izr.; 2225 Rus., 6532 Pol, 13 Niem.). Par. rz.-kat w miejscu, dek, tarnopolski, arehidyec. lwowska. Rok założenia parafii niewiadomy (1627?). Z odnowienia dotacyi, dokonanego około r. 1726 przez Józefa na Potoku Potockiego, woj. kijowskiego, o-kazuje się, że parafia ta istniała już na wiele lat przedtem. Do par. należą wsi: Bazarzyńce, Czernichowce, Dobromirka, Głęboczek, Hrycówce, Huszczanki, Jacowce, Kapuścińce, Klebanówka, Korszyłówka, Krasnosielce, Kretowce, Lisieczyrice, Łubianki Niższe i Wyższe, Lozówka, Obodówka, Ohrymowce, Roznoszyńce, Sieniachówka, Sieniawa, Stary Zbaraż, Stryjówka, Suchowce, Supranówka, Szyły, Szelpaki, Tarasówka, Terpiłówka, Wałachówka, Werniaki, Załuże, Zarudzie z Maksymówką i Zarudeczko. Kościoła parafialnego nie ma, a do użytku służy kościół bernardynów, do których należy parafia. Klasztor bernardyński założył tu Jerzy ks. Zbaraski w r. 1627. Po zniszczeniu klasztoru przez Turków w r. 1675, odnowił go Stanisław Potocki, wojew. kijowski (ob. Barącz "Pamiętnik zakonu oo. bernardynów w Polsce", Lwów, 1874, str. 384). Par. gr.-kat. w miejscu, dek. zbarazki. Do par. należą Bazarzyńce i Tarasówka. Cerkiew paraf., p. w. Zmartwychwstania Ohr, P., poświęcona po odnowieniu, dokonanem za staraniem proboszcza kś. Kosteckiego, dnia 20 września 1879 r. przez arcyb. Sembratowicza. Oprócz tego jest jeszcze cerkiew filialna, Do dekanatu zbaraskiego należą parafie; Bogdanówka, Ozerniechowce, Ozernielów Ruski, Dobrowody, Hnilice Wielkie, Huszczanki, Iwanczany, Klebanówka, Koszlaki, Krasnosielce, Kujdańce, Łubianki Wyżne, Medyń, Nowe Sioło, Palczyńce, Sieniawa, Skoryki, Stehnikowce, Stryjówka, Stupki, Supronówka, Szelpaki, Szyły, Terpiłówka, Toki, Zarubińce i Zbaraż Stary. Niegdyś był w Z. klasztor bazylianów. Założyli go ks. Zbarascy, a zniesiony został r, 1786 (ob. Rkp* w bibliot Ossol, Nr. 1087, str. 251, i Nr 2074 p. t. „Księga historyi klasztoru zbaraskiego św. Bazylego"). Z, jest siedzibą starostwa, sądu powiatowego, rady powiatowej, urzędu poczt, i tel. Ma szkołę etatową 5-klaso-wą męzką i etat. 5-klas. żeńską. Stan czynny majątku miejskiego wynosi 79092 złr., bierny 8928 złr. Dochodu było w 1895 r. 11720 złr. Kasa pożyczk. gm. ma kapitału 7220 złr. Kroniki ruskie wzmiankując o popieraniu Daniela Romanowicza na tron halicki przez Leszka Białego wymieniają obok Trębowli i Zbaraż w liczbie grodów,, pod któremi toczyły się walki w latach 1211 do 1213. Stryjkowski twierdzi, iż Witold zagarnąwszy księstwo siewierskie, dał za to ks. Dymitrowi Korybutowi pewne zamki na Wołyniu a w liczbie takowych i Zbaraż, w r. 1393. Kazimierz Jagiellończyk jako w. ks. litewski nadaje Z. r. 1442 dnia 11 stycznia Deniskowi Mukosiejewiczowi we władanie dożywotnie. Paprocki, Stryjkowski i Twardowski w „Legacyi" wywodzą Zbaraskich z książęcego rodu Korybutów, potomków Olgierda, władających na ks. siewierskiem. Jest to późniejszy, fałszywy wywód. Protoplastą rodu był kniaź Wasil Nieświcki, którego Bartoszewicz wywodzi z Nieświeża pod Łuckiem. Akt z r. 1461 zwie go „kniaź Neswizski". Już w r. 1434 Zbaraż należał do kniazia Fedki Nieświckiego. J. Wolff (Kniaziowie litewsko-ruscy, str. 606 i nast.) także przechyla się ku wołyńskiemu pochodzeniu rodu i mimo pisowni aktu z r. 1461 nie wywodzi ich z Nieświża a z Nieświeża. W r. 1463 po śmierci Wasila, synowie jego: „kniaziowie Wasil, Semen i Sołtan Wasilewicze, oj-czyce i dziedzice Zbaraźscy" czynią dział, na mocy którego Wasil otrzymał Zbaraż i sioła: Jankowce i Iwaczów Dolny, Semen Kołodeń i sioła: Czernehów, Iwaczów Górny, zaś Sołtan dwór Horodek i sioła: dwa Wisznewcy, Oleksinice a nadto Maniów Nowy i Stary z siołami po matce ich, które to dobra ma w dożywociu". Najmłodszy Sołtan zmarł już około r. 1472. Drugi z braci Semen nabył w r. 1461 za 300 kóp groszy Równo z siołami w pow. łuckim i tytułuje się „kniaź N;eswizski\ W akcie działu z 1463 r. i w dok. z r. 1470 zwie się kniaziem „Zbaraźskim". Po śmierci Sołfcana, Semen bierze Maniów i Łopuszne a synowiec jego Michał (syn Wasila) dostaje Wiszniowiec. Semen umiera przed 1481 jako starosta krzemieniecki. Pozostała wdowa tytułuje się Maziową rówieńską a córka Anastazya wychodzi za kn. Semena Holszańskiego. Najstarszy z synów kn. Wasila, Wasil Wasilewicz! Zbarażski umarł przed r. 1475. Za niego to Zbaraż został spalony przez Tatarów w r. 1474. Zona dostała się do niewoli a dwaj synowie i dwie córki uszli. Zamek spłonął. Długosz zwie kniazia „Iwan". Pakt ten opowiadają też Kromer i Bielski z pewnemi różnicami w szczegółach. Pozostali po Wasilu synowie dali początek trzem możnym rodom. Od Michała poszli Wiśniowieccy, Semen ciągnie dalej ród Zbaraskich a od Fedora pójdą Poryccy i Woronieccy. Syn Semena Andrzej, żonaty z Anną Herburtówną, zostawił pięciu synów, z których Jerzy (Jurij) w r. 1570 włada czwartą częścią Zbaraża i w tern zamku spisuje r. 1580 swój testament, drugi syn Stefan, wojewoda witebski (w r. 1555),żonaty powtórnie z kn. Mścisławską a po raz*trzeci z Dorotą Firlejówną, założyciel zamku i miasta Surażu, trzeci Mikołaj, starosta krzemieniecki, żonaty z Hanną Deszpotówną, wdową po Andrzeju Sanguszkowiczu, umierając w r. 1574 zostawia cały majątek, starostwo i 3000 kóp grosza na Krzemieńcu, synowi Januszowi, który jako dzielny wojownik zasłynie z czynów rycerskich w bojach z Tatarami i zostanie wojewodą bracławskim a obok krzemienieckiego otrzyma starostwo pińskie. Umierając w r. 1608, z żony Anny Czetwerteyńsklej" zostawia synów: Jerzego i Krzysztofa. Krzysztof młodszy, ststa krzemieniecki, koniuszy kor., głośny ze swego poselstwa do Konstantynopola w 1622 i 1623 r., opiewany przez Twardowskiego, umrze 1627 r. Starszy Jerzy, kasztelan krakowski, zejdzie ze świata w r. 1631 w Krakowie. Obaj pochowani w tern mieście, w kościele św. Trójcy. Zmarli bezżenni. Na nich zakończył się ród Zbaraskich, Jerzy rozszerzył fortyfikacye Zbaraża i założył w mieście klasztor bernardynów, tudzież kościół św, Jerzego w r. 1627. Po Zbaraskich przeszedł Z. w r. 1631 w posiadanie ich siostrzeńca Janusza ks. Wiśniowieckiego (f 1636), a następnie na syna jego Dymitra, kaszt, krak., hetmana w. kor, (f 1682). Obaj mieszkali najczęściej w zamku zbaraskim. Dymitr zwłaszcza opatrzył go we wszystkie potrzeby wojenne i urządził wspaniale. Za jego też dziedzictwa odegrał zamek kilkakrotnie głośną rolę dziejową. Kiedy po klęsce pilawieckiej 1648 r. popłoch ogarnął wszystkich, pozostał się zamek bez obrony „mimo wałów z sieczonych kamieni, na trzy kopie wysokich", mimo „nowych koszów, flanków, parapetów i dział pięćdziesięciu**. Chmielnicki zajął go bez wystrzału, "a jakie tam zastał sprzęty i dostatki" (woła Twardowski w poemacie „Wojna domowa z Kozaki i Tatary", Kalisz, 1681, str. 36); Natomiast w r. 1640, w czasie pamiętnego oblężenia tu obozu polskiego, zamek stanowił główny punkt oparcia i czoło obrony. Bronili wtedy zamku: Stanisław Lanckoroński, Mikołaj Ostroróg, Sieniawski i obaj Sobiescy, Marek i Jan (Twardowski, 1, c, str. 62)- O bohaterską wytrwałość obrońców w ciągu miesięcznego oblężenia rozbiły się wysiłki Chmielnickiego- Silne fortyfikacye zamku, nieustannym ogniem działowym dotkliwe wyrządzały straty w szeregach kozackich (ob, „Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem" w szkicach hist. L. Kubali, Lwów, 1880 r. — „Dyaryusz zbaraskiego oblężenia 1649 r.tt, Rkp. i w Bib. Jagiell, 5, EE, III, i, str. 861. — „Historya prawdziwa Bohdana Chmielnickiego gdy był pod Zbarażem i Zborowem", ze starego rę~ kop. w „Pamiątkach historycznych* Zielińskiego, 1841, str. 40 do 74). Ulryk Werdum, podróźujący po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze:] „Zbaraż jest to miasto z tytułem księstwa i należy do ks. Dymitra Wiśniowieckiego. Nowy Zbaraż leży w równinie przy wielkiem lesie; Stary Zbaraż na górze, o małe pół mili od tamtego. Jest to piękny kasztel z białych kamieni wysoko wybudowany. Nowy Zbaraż zaś w samym początku kozackiej rebelii spustoszono. Nic z niego nie pozostało, prócz wielkich ruderów, które już z daleka błyszczą wielką swą białością" (Lisko, Cudzoziemcy w Polsce, str. 158). Drugą pamiętną katastrofę przeszedł zamek w r. 1675 (2 sierpnia), w którym został zdobyty przez Turków pod Ibrahimem Szyszmanera „tak marnie, jak nigdy marniej być nie mogło", pisał Sobieski do żony. „Było w nim ludzi służałych sta z pełna, ostatek chłopstwa moc wielka, prawie wszystka tam część kraju wołyńskiego, pod pięć tysięcy. Ci tedy chłopi, że im żal było chałup, chcieli i miasta bronić. Nieprzyjaciel mocno natarł na miasto i zapalił. Co żyło w tym ogniu do zamku uchodziło, lecz Turcy z Ordą oderznęli ich w pół od zamku i z nimi wespół aż poci samą podpadli bramę. Gdy dwa szturmy stracili, chłopi drudzy, co w zamku byli, buntować się i białą chorągiew wywieszać poczęli, tusząc, iż im sfolgują, gdy się poddadzą. Co zobaczywszy kapitan pana generała Kąckiego, niejaki Desotel, Francuz z Pikard, który tam był komenderowany z 60 ludzi węgierskich dragonów, oprócz pachołków, niechciał im tego pozwalać, chcąc się bronić. Chłopi tedy rzucili się na komendanta, i związanego wydali nieprzyjacielowi, a zamek dobrowolnie otworzyli, w którym było dział 30. Na co Turcy nie respektując wszystkich wyścinali, zamek prochami zrujnowali, a miasto spalili. Zostało kilkaset ludzi co wyborniejszej płci białej i młodzieży, wszystko w niewolę poszło (Listy Jana Sobieskiego, wyd. A* Helcia, str* 268). Ks. Dymitr Wiśniowiecki odrestaurował zamek na nowo i tak on jak i jogo następcy utrzymywali go w stanie obrony. Dzięki temu wytrzymał oblężenie w r. 1734 (ki S. Barącz „Pamiętnik dziejów Polaki\ Lwów, 1885, str, 263). Po śmierci ostatniego z książąt Wiśniowieckich, Michała, wojew. wileń, (f 1774), przeszedł Z. wraz z dobrami w dom Potockich po długich prawnych sporach. Utrzymywał się w całości do początku obecnego wieku. Około r. 1833 urządzono w zamku cukrownię, która po kilku latach upadła (ob» , Rozmaitości*, Lwów, 1833, Nr 14), W ogólnych zarysach zachował się zamek dotąd prawie w całości, lecz zaniedbany i opustoszały. Leży we wschodniej stronie miasta, na płaskim grzbiecie wyniosłych wzgórzy, urywających się stromą ścianą ku miastu, a pochylających się lekko ku południowi. Opis podaje Czołowski („Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej", w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 123). Trzy kilometry na zachód od zamku wznoszą się w starym Zbarażu ruiny drugiego, nierównie starszego. Leżą one na stromej krawędzi wyniosłej, skalistej góry. Kształty tego zamku odtworzyć trudno, zniszczony bowiem do fundamentów. Zachowały się tylko resztki ścian od przepaści i część bramy wjazdowej (Czołowski, 1, c, str. 124 nn.). W zbiorze Pawlikowskiego we Lwowie znajduje się widok zamku zbaraskiego (Nr 5613 i 5614); ob. takie Lwowianin, 1841, str. 169). Co do obszaru dóbr zbaraskich ob. Wołyń (t. XIII, 927).